Si ta përkthesh poezinë?
Duke gjykuar nga rezultatet e orvatjeve që shoh dita-ditës në rrjetet sociale, ku nuk ka mbetur shenjt i kalendarit letrar pa u masakruar, do të thoja: më mirë jo.
Lërini poetët e mëdhenj se janë gjynah.
Pastaj më del përpara edhe një thënie e Robert Frost-it, që ishte poet vetë, dhe që e dinte për ç’fliste:
I could define poetry this way: it is that which is lost… in translation.
Gabim?
Këtu më kujtohet një batutë e Marcello Marchesi-t:
Mangiate merda, milioni di mosche non possono sbagliare.
Ergo: duhet të vazhdoj të lexoj poezi të përkthyera keq, derisa të mësohem me shijen.
Por ka të bëjë edhe teknika.
Për shembull – dhe tash e tutje nuk do të bëj më shaka – përkthimi i poezisë në një kulturë shumëgjuhëshe, si ajo e Bashkimit Sovjetik.
Kisha dëgjuar, mes të tjerash, që poetë deri edhe të mëdhenj si Pasternaku, nxirrnin nga dora përkthime kolegësh nga vende dhe gjuhë të largëta: autori i Dr. Zhivagos përkthente lirisht Shandor Petëfin dhe indianin Rabindranath Tagore.
Thoja: i fortë që i ka mësuar gjuhën bengali (të Tagores) dhe hungarishten. Thoja: kanë qenë koka të mëdha. Thoja: poetë poliglotë si këta nuk vijnë më.
Por e kisha pasur, edhe këtë herë, gabim.
Të vërtetën e zbulova pa dashje, nga kujtimet e Arseni Tarkovskit, poet rus i shekullit XX. Këtë e patën zgjuar një herë në mes të natës ca tipa – që dukeshin si të policisë sekrete – dhe i kishin thënë që të shkonte me ta.
Tarkovski kish pandehur se ky ishte edhe fundi i tij, si qytetar sovjetik; dhe se tash e tutje e priste, në rastin më të mirë, gulagu.
Por në fakt e kishin çuar në Kremlin, ku funksionarë të lartë të regjimit i kishin kërkuar – zyrtarisht – që të përkthente poezitë e Stalinit në rusishte.
Një kërkesë e parefuzueshme. Ashtu i kishin dhënë një çantë me lëkurë krokodili, e cila përmbante gjithçka i duhej një përkthyesi: origjinalet e poezive të Stalinit në gjeorgjisht, të shtypura me makinë, transliterimet e tyre (që ky të mësohej me tingullin e vargut), versione të përkthyera fjalë për fjalë nga ekspertët e gjeorgjishtes, dhe komente “shkencore” për tekstin, përfshi përkufizime të fjalëve, shpjegime të emrave të vendeve dhe kështu me radhë.
Praktikisht, një disertacion i tërë.
Dhe këtu unë mësova diçka që nuk e dija: në Bashkimin Sovjetik përkthime të tilla bëheshin shpesh në bazë të versioneve të përkthyera fjalë për fjalë nga gjuhëtarët.
Edhe Pasternaku kështu përkthekësh.
Që këtej, edhe përkufizimi profesional i përkthyesit të poezisë kish ndryshuar: ky nuk përkthente, në kuptimin e të përkthyerit si kalim nga një gjuhë në tjetrën duke ruajtur kuptimin, etj.; por vetëm sa ri-organizonte, në trajtë poetike, përkthimin e bërë nga një specialist i gjuhës origjinale.
Teksa ky i fundit i përvishej origjinalit pa pretendime për të nxjerrë nga dora diçka të bukur – duke bërë një punë që sot, me gjasë, do t’ia besonim Google Translate.
Për shembull, duke u nisur nga:
Nel mezzo del cammin di nostra vita
mi ritrovai per una selva oscura
ché la diritta via era smarrita.
Ky anonim do të jepte diçka si:
Në mes të shtegut të jetës sonë
E rigjeta veten në një pyll të errët
Sepse rruga e drejtë ishte humbur.
Përkthim? Po. Poezi? Jo.
Tani, disa nga përkthyesit e poemave në Facebook nuk shkojnë më tutje se kaq, dhe kushedi s’u vë dot faj. E kanë bërë punën e tyre (për shpirt të babës), mungon vetëm poeti që ta marrë këtë punë dhe ta çojë më tej.
Pasternaku vetë ishte kundër atij përkthimi që e quante “filologjik”. Siç rrëfen e dashura e tij e kaq viteve, Olga Ivinskaja[1], ai thoshte se përkthimi literal çon në një errësim të papranueshëm të kuptimit. Që ta japë origjinalin më besnikërisht, përkthyesi duhet t’i largohet pak, ta shohë nga një distancë, dhe të heqë prej andej gjithçka të tepërt, thoshte.
Dhe meqë Ivinskaja vetë e provonte dorën me përkthime, ky e këshillonte kështu: “Përdore versionin literal vetëm për kuptimin… Mos përkthe gjithçka, por vetëm sa mundesh, dhe ashtu provo që ta bësh përkthimin më preciz se origjinali.“
Më duhet të shtoj se kjo lloj pune, që bënte “përkthyesi poet” në Bashkimin Sovjetik, shpërblehej jashtëzakonisht mirë – me siguri më mirë se ajo e të shkretit linguist, që i jepte tekstit dorën e parë.
Po si ta quash këtë lloj kontributi? Se përkthim nuk është! Ndoshta “rivjershërim”?
Dhe ku është dallimi midis këtij përkthimi “me dy kohë” dhe rirrëfimit, siç ka ndodhur – mes të tjerash – me Metamorfozat e Ovidit të rirrëfyera nga Ted Hughes-i?
(Që për mua ka qenë dhe mbetet kryevepër poetike e anglishtes?)
Si metodë pune, duhet rivlerësuar, sidomos në përkthimet e poezisë shqipe në gjuhë të tjera. Mbase edhe Epika e veriut, e përkthyer në anglishte nga Robert Elsie, do të kish fituar shumë, po t’i jepej teksti me gjasë gjuhësisht korrekt i Elsie-t, një poeti mirëfilli të anglishtes – që të punonte pa e vrarë mendjen për rrjedhoret e pashquara të shqipes.
Për t’u kthyer te Pasternaku: rëndësi ka që të ruhet shpirti i poemës. Përkthyesi literal ia heq tekstit poezinë, në kuptimin që i jep kësaj Robert Frost-i; përkthyesi poetik përpiqet t’ia rikthejë.
Të dy punojnë me një gjallesë gjuhësore të brishtë dhe kapricioze: por i pari është anatomist i morgut dhe i duhet ta vrasë, për t’ia parë të fshehtat; i dyti magjistar, që i rijep frymë trupit pa jetë, të shtrirë në tryezën e autopsisë.
Mbase përkthimi i poezisë është i tillë, që të përmbyllet vetëm në përjetimin e lexuesit.
© 2019, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
[1] Ivinskaya, Olga, A Captive of Time, Doubleday & Company, Inc. , Garden City, New York, 1978, ff. 26-35.