T’I GDHENDËSH VENDIN GJUHËS (I)

Kur dy njerëz me sfonde të ndryshme etniko-kulturore lidhen me njërin-tjetrin, ndodh që e kaluara kthehet në truall të djerrë, si një emërues i përbashkët që mungon e qarkullon në xhiro boshe, e dikur ndoshta gogësinë edhe në zemrën e miqësisë a dashurisë më të devotshme. Ky është momenti kur nis kacavjerrja në pemën e kujtesës me kalimet nga një degë në tjetrën që ndonjëherë ndriçojnë rrëfimtarin më shumë se dëgjuesin.

Siç më ndodhi gjatë një të tillë kacavjerrje, kur u pyeta se cilin libër fëmijërie ma kishte ënda ta lexoja përsëri. Pyetje precise: jo, “cilin libër kisha pëlqyer më shumë në fëmijëri”? Pyetje e thjeshtë me përgjigje të shumëfishtë: Shigjeta e Zezë e R. L. Stevenson, Kështjella, Proza e Eskilit, shqipëruar nga Ll. Ruci, Pesë Shokët e Enid Blyton. Pyetja ishte: cilin libër fëmijërie do doja ta rilexoja? E shtruar kështu, pyetja qasej si urë, mes unit rrëfimtar dhe atij përjetues, mua atëherë dhe tani. Sidoqoftë edhe kjo përgjigjej kollaj, në rastin tim, madje, me një titull pa konkurrent: Little Tom, i një autori të harruar. Nguroj tek shkruaj këtë titull, sepse e kam shkundur internetin që në lindjen e tij e deri në këtë çast, por libri Little Tom nuk figuron gjëkundi. E kanë kërkuar edhe të tjerë, për të më surprizuar me një artifakt tashmë me domethënie lakaniane për mua – pa sukses. Ka gjasë që titulli nuk është i saktë dhe nuk do ta gjej kurrë këtë libër të brumosur nga mungesa.

I kujtoj veç kopertinën e kuqe, me konturet e një koke me rrodhe të dendura e të ngjeshura që i përkiste Little Tom-it, protagonistit, vetëm ndonjë vit më i vogël se unë dhjetëvjeçari, ose kështu e kujtoj. Libër i hollë, në anglisht, e kisha marrë hua nga biblioteka e lagjes, një sallë e lagësht me perde të lëbyrta, pllaka mat të krisura dhe tavolina e karrige çalamane të rreshtuara si për mbledhje kooperative, derë druri të lyer me bojë vaji, të ciflosur e të fortifikuar me një portë hekuri. Prania e portës, kërcënuese e burgndjellëse, më shtinte një farë respekti të detyruar për vendin tim ku shumëçka mund të dyshohej, por gjithsesi hajdutat e librave qenë realitet.

E gjithë kjo garniturë informacioni nuk bind njeri se Little Tom-i ia vlen të (ri)lexohet, paçka se veshët miqësorë të dëgjuesit tim i thithën këto hollësira si sfungjeri ujin. Vështirësia për të shkruar diçka domethënëse e bindëse për këtë libër vjen nga fakti se marrëdhëniet e mia mnemonike me Tomin e vogël, për vite të tëra, nuk kanë korresponduar fort me zonën mbi-shpatullore, ku presidon madhërishëm qendra cerebrale e kujtimeve. Në këtë rezervuar ka mbijetuar hija e mundësisë se Tomin e quanin të zi, se ai jetonte me familjen e tij në një plantacion, më duket, pambuku (nëse 12 Years a Slave, a ndonjë tjetër burim, nuk është duke mbushur hojet e kujtesës) dhe se djali i vogël hahej me shortin që i kishte rënë të punonte në fushë, prej agimit në muzg, ndërsa fëmija e master-it kalëronte me të atin mbi kokat e atyre që çukisnin bimët e pambukut. Apo ka mbijetuar makthi i Tomit nga kalorësit me pelerina të bardha si vdekja? Mirazheve të kujtesës nuk i zihet besë.

Në zonën nën-shpatullore, në ato pak centrimetra që ndajnë stomakun nga diafragma, Tomi i vogël gjallon, sa herë që turbullt më viziton kontakti i parë me historinë e skllavërisë transatlantike (më bëhet se Tomi i parapriu telenovelës “Skllavja  Izaura”); kur më rikumbojnë fjalët e një të afërmi të kthyer në 1991 nga Parisi: “pa zezakët dhe indianët, francezët do qelbeshin”; ose të një tjetri që jeton në Orlando: “prej zezakëve po mbaron ky vend”; ose të një mikes time tahitiane që nuk e pi kafenë sepse gjindja e saj “atë helm ua rezervon të bardhëve”; ose kur lexova për lëkurziun shpirtbardhë të William Blake:

My mother bore me in the southern wild,
And I am black, but O! my soul is white;
White as an angel is the English child:
But I am black as if bereav’d of light;

… e aty diku mes stomakut dhe diafragmës, aktivizohet një sustë e më kërcejnë pas kapakëvë të syve skicat e anijeve me afrikanë të stivosur dëngas si shqiptarët ngjeshnin qëmoti latat e drurit, zgavrrat danteske të Amistad-it dhe vargjet e copëtuara të Zongut të M. Nourbese Philip, konet e mprehta të KKK, ngarja si lepur i shpëtuar prej grackës i Walter Scott në North Charleston dhe “bam! bam! bam!”, tingujt e “We shall overcome”, të cilën e kënduam në kor para gjithë nxënësve dhe mësuesve në oborrin e “Avni Rustemit”, pa ditur se ç’e keqe duhej mposhtur a kapërcyer. Little Tom i kishte paraprirë “We shall overcome”, por këtë e mora vesh më vonë, për hir të saktësisë, nëntë vjetë më vonë.

Ndjesitë mbi- dhe nën-shpatullore lidhen nga një pyetje, hallka e Unit tim fëminor ose e Tomit të vogël, nuk di ku ta heq vizën ndarëse: “ç’lidhje ka lëkura?” Tomi hyn në atë grup njerëzish – nuk mund ta quaj personazh, sepse kujtoj shumë pak për historinë e tij – që nuk të ndjekin me veprat dhe fjalët e tyre, por me ndjenjat që evokojnë edhe kur ke harruar çdo shenjë tjetër. Tomi është përjashtimi i aksiomës së Flaubert-it: se ndjenja nuk është gjithçka, në arte, pa formën ajo s’është asgjë.

Takimit të parë që pata me llogjikën guhake që shkaktonte pa shpjegim tragjedinë e Tom-it i kam vënë emrin traumë, e ngjashme me atë të vocërrakut, i cili, sipas Frojdit, kishte parë prindërit duke kryer marrëdhënie seksuale dhe, i kapur në një spektakël të përtejbotshëm, e kishte fshirë nga sipërfaqja e kujtesës, por jo nga regjistri i nënvetëdijes, që herë pas herë emeton sinjale në gjuhën më bazale, atë të trupit.

Në fakt puna e lëkurës s’mund të rrokej nga një fëmi në një botë hermetike si jona, aq më tepër sepse e zeza, sa më shumë më zgjeroheshin kufijtë e eksperiencës, shfaqej si ngjyra më relative e spektrit. Shokut tim zeshkan i thonin maçok i zi, kur ai ishte ku e ku çokollatë në krahasim me qimen katran të kafshës që medemek ndillte keq. “Jevg”, në Tiranë, përdorej shpesh, por, s’kërkohej më shumë se sy në ball, të kuptoje se nuk ishte punë ngjyre. E më në fund gjuha doli fatalisht e kufizuar kur stacioni jugosllav më shfaqi Komandant Geordie La Forge të Star Trek-ut, me lëkurën si kafeja e pjekur lehtë. Ashtu nuk e kisha imagjinuar kurrë Tomin, sepse në libër e quanin të zi.