Pas debatit të djeshëm në blog, pata një shkëmbim e-postar me prof. Altimarin, të cilit i kërkova të më ndihmonte të kuptoja drejt çfarë kishin shkruar mediat rreth kumtesës së tij në Seminarin e Prishtinës.
Profesori, të cilin e njoh që prej viteve kur punoja si lektor i shqipes në Institutin Oriental të Napolit, u tregua shumë dashamirës ndaj kërkesës sime dhe më dërgoi një material në PDF, me tezat e tij për fillimet e Rilindjes shqiptare mes arbëreshëve.
Artikullin me titull:
Mund ta lexoni duke klikuar në linkun më sipër.
Altimari sjell të dhëna të vyera proceset që çuan, hap pas hapi, në konsolidimin e vetëdijes kombëtare shqiptare, në fundit të shekullit XX; duke i parë këto procese edhe në krahasim me zhvillime të ngjashme ndër grekët.
E konsideroj artikullin orientimin që i mungonte debatit tonë dhe pikë referimi për debate të ardhshme rreth kësaj teme në blog.
Se pari, ky artikull nuk eshte fort i lehte per t’u lexuar. Eshte shkruar per specialistet e fushes dhe jo per blogun.
Se dyti, nuk mjafton per te vertetuar tezen, sepse eshte vetem nje gur i vogel ne mozaikun e studimeve te profesorit dhe te kolegeve te tij. Aty vetem sa permenden shkarazi disa emra rilindasish arbereshe si Guxeta, Parrino, Filja, Keta, Mashi etj. Do te duheshin te gjitha studimet qe jane botuar per keta autore per te kuptuar tezen e profesorit. Mbaj mend se nje pjese e tyre trajtohen ne nje liber qe ka botuar Mandala-u ne Tirane para shume vitesh me nje titull si “Gjurmime per arbereshet” apo diçka e ngjashme. Por nuk eshte i vetmi liber. Ka edhe te tjere. Vite me pare ne Tirane eshte botuar edhe nje tjeter liber nga arbereshi Antonino Guxeta.
Pa i lexuar te gjitha keto studime veshtire se mund te diskutohet ketu ne blog sepse shume komentues bazohen vetem ne ato qe kane mesuar ne shkolle.
Perndryshe Altimari duhet te beje nje shkrim enkas per blogun, ku te permbledhe me fjale te thjeshta rezultatet e te gjitha studimeve te deritashme.
Shkruan:
Relapso, të siguroj se ka plot specialistë të fushës që e lexojnë blogun.
Kjo është njëlloj si të thuash se tezën e Altimarit nuk do ta kuptojë njeri ndonjëherë.
Nuk është e thënë që të diskutohet: ndonjëherë mjafton të lexosh.
Pse nuk e provon ta bësh ti? Dukesh i mirinformuar dhe kompetent, dhe unë bashkë me dhjetëra në mos qindra të tjerë që lexojnë blogun do të ishim mirënjohës.
Faleminderit per ftesen.
Tani qe po e mendoj, e veshtire me duket te sintetizohen te gjitha ne nje shkrim blogu, sepse rrezikohet te bihet ne banalizime. Vetem lista e emrave te rilindasve arbereshe me titujt e veprave perkatese e kalon kufirin e nje shkrimi blogu.
Megjithate do te mundohem ta bej.
Shkrimin mund ta nxjerrim në PDF – se ashtu ruhet formati akademik (citimet, referencat, bibliografia, etj.); me një hyrje të shkurtër.
Vura re përdorimin e “Mandalaut”, këtij mbiemri të përveçëm me theks në rrokjen e fundit. Përveçse më nxori mallin e ca leximeve të hershme, më zgjoi edhe një pyetje: a është i saktë ky format? Puna ime vërtitet, veç tjerash, edhe rreth lëvrimit të shqipes, ndaj dua të përfitoj nga rasti ta sqaroj këtë rast të rrallë. Në rastin e mbiemrave të përveçëm, unë jam disi i paqartë. Njihet që në rastin e emrave, kjo është mbaresë e saktë – Menela-Menelau, Teze-Tezeu, (për emra meshkujsh, pasi në të kundërt përdoret “-ja”, si Ruhane-Ruhaneja). Ajo për të cilën unë jam i paqartë është cili është formati në rastin e mbiemrave të përveçëm. Në rastin konkret, thuhet Mandalau apo Mandalaja? Apo të dyja?
Arbereshet “Matteo-n” e thone Mateu; Mandala-ne nuk e di si e thone. Une vete dhe sh qe njoh e themi Mandalaja. E konsideroj pa problem fare cilendo forme.
Falemnderit për sqarimin. “Mateu” s’më ndihmon në këtë rast, pasi theksi i kësaj fjale është në rrokjen e parafundit, jo të fundit. Arsyeja që pyeta është se, në vija të trasha, me sa di unë (në qofsha gabim, ndryshon puna pastaj), mbiemrat e përveçëm në shqip – në prizmin e gjinisë që i përkasin – kanë një jetë të tyre, të pavarur nga gjinia e emrit të përveçëm që i paraprin. Ndaj përdorimi këtu i “Mandalaut” më bëri ta ve në pikëpyetje këtë “rregull” që njihja, duke e lidhur me theksin në fund që ka. Mendova mos ka ndonjë rregull të veçantë, përjashtues për këto raste, ndryshe nga e përgjithshmja.
e.p.: ke te drejte ti. Si ne rastin e emrit Ismail Kadare, qe thuhet Kadareja dhe jo Kadareu. Une besoj se tendenca per ta shkruar mbiemrin me ‘u’ vjen pikerisht nga emrat e pervecem. Ne rastin e emrit ‘matteo’, ky ne arberisht nuk konceptohet si me theks parafundor (qe eshte rasti i variantit ne italisht), por me theks fundor, pra “mate’-mate-u”. Eshte gjithashtu interesante te verehet se folesit e arberishtes thone “incontrarta Mateun Mandala'”, pra lakojne emrin dhe jo mbiemrin, ashti sic ndodh edhe ne grupe shqipfolese te percaktuara nga nje nivel i caktuar shkollimi.
Une nuk besoj se ka ndonje rregull te veçante. Eshte me shume pune tradite. Ne rastin konkret: Mandalà-i, Mandala-u apo Mandala-ja, besoj se eshte tradita lokale dhe i zoti i emrit qe e vendos. Ne shqipe kemi shume raste te tilla te diskutueshme. Kemi edhe çudira si emri “hoxhe” qe merr mbaresat rasore te femerores (hoxha, hoxhes), por pastaj ne emerore zakonisht pershtatet si mashkulloret (hoxha i fshatit jo hoxha e fshatit), ndersa ne rasat e tjera si femeroret (hoxhes se fshatit).
Emri i Çabejt zakonisht ne emerore nuk shquhet, por disa fanatike te drejtshkrimit e shquajne me -i (Çabeji Çabejin).
Edhe ajo puna e theksit fundor te ngaterron. Kam lexuar ndonjehere emrin e Kadarese te shkruar “Kadarja”. Mandala pa theks fundor behet Mandalën, Mandalës.
Ju lutem të mos e vazhdojmë më tej këtë diskutim, që nuk e ka vendin këtu.
Artikulli nuk është i thjeshtë (mbase i pamundshëm) për t’u gjykuar nga jo-specialistë, ashtu si çdo shkrim akademik që hyn në dialog me një histori të gjatë pune kërkimore. Por edhe për këtë grup është i vlefshëm për nivelin dhe retorikën argumentative.
Më ra diçka në sy që Prof. Altimari e kalon shkarazi, ama që tek lexuesi shqiptar mund të lërë thumbin e dhimbjes. Përmenden dy gazetat lajmëtare të rilindjes greke dhe shqiptare të nxjerra në truall të huaj: Hermès Lòghios (1816), periodiku grek i botuar në Vjenë dhe shqipëtarja L’Albanese d’Italia (1848) e De Radës, botuar në Napoli.
Titujt komunikojnë dy identitete goxha të ndryshme: ai grek përcjellë lashtësinë mitologjike dhe trashëgimninë e krishterë aq ngushtë të gërshetuar me filosofiinë greke duke vënë krah më krah Hermes-lajmëtarin dhe Jezu Krishtin (Loghios i trupëzuar). Po titulli shqiptar? L’Albanese d’Italia ka pak vetëdije shqipëtare. Referencat italiane të gjithpranishme e bëjnë të anojë më shumë drejt ftohjes se ringjalljes së një thelbi kombëtar. Por të paktën nuk pretendon të kumtojë universalitetin e identitetit shqiptar dhe ky më duket vendim i urtë. Pyes veten në titujt janë simptomatikë për këto dy rilindje dhe identitetet që buruan prej tyre.