Do t’u kthehem edhe një herë polemikave të para pak javëve, në lidhje me termin e saktë që do të karakterizonte marrëdhëniet e Perandorisë Osmane me arbërit, përkatësisht shqiptarët: pushtim apo sundim?
Çështjen e kemi ndriçuar mirë, ndër të tjera edhe këtu në blog, pavarësisht nga pozicionet e njërit dhe të tjetrit; dhe pavarësisht se ndonjëri parapëlqen të flasë për administrim dhe jo sundim, ndërsa ndonjë tjetër për pushtim vetëm.
Për mendimin tim, çfarë ka mbetur ende relativisht e pasqaruar, ka të bëjë me kuptimin e termit pushtim, si emër veprimi, i ardhur nga folja pushtoj.
Në shqipen e sotme, pushtim përdoret në dy kuptime, nga të cilat njëri i përgjigjet foljes pushtoj, në kontekste ku kërkohet përdorimi i emrit (Italia fashiste pushtoi Shqipërinë më 7 prill 1939 -> Pushtimi i Shqipërisë prej Italisë fashiste më 7 prill 1939); ndërsa tjetri jepet në Fjalorin e 1984-ës si “koha gjatë së cilës një vend qëndron i pushtuar nga dikush; koha e sundimit të pushtuesit.”
Siç mund të vihet re, në kuptimin e dytë kufijtë mes pushtimit dhe sundimit vijnë dhe zbehen; në kuptimin që pushtim nuk quhet vetëm akti i të pushtuarit, por edhe gjendja që vjen si pasojë e këtij akti, ose pushtimi si një lloj regjimi ose statusi (të themi, politik).
Gjuhët perëndimore e trajtojnë këtë fushë semantike disi më hollësishëm. Kështu, në anglishte, kemi foljen invade, me kuptimin “futem në një territor për ta nënshtruar ose pushtuar (occupy)”; së cilës i përgjigjet emri invasion, si emër kryesisht veprimi i kulluar; kemi edhe foljen tjetër, occupy, me kuptimin “marr në kontroll (edhe) një territor të një shteti tjetër”; së cilës i përgjigjet emri occupation. Një dallim i ngjashëm, i lehtë por megjithatë i rëndësishëm, ekziston edhe midis italishtes invadere (invasione) dhe occupare (occupazione). Ideja këtu është që invade, si folje, e përshkruan veprimin si diçka që ndodh virtualisht në çast, njëlloj si përmbytja; ndërsa occupy e lejon shtrirjen në kohë. Në thelb, invazioni, si koncept, shënon më shumë fillimin e një veprimi i cili përfundon ose zgjidhet pastaj me okupacionin.
Fjalori i Sinonimeve të Shqipes (Dhrimo, Tupja, Ymeri) e vë pushtoj në një grup me zaptoj, skllavëroj, robëroj, vë nën çizme, nënshtroj, gllabëroj, shtie (hedh, fut, vë) në dorë, rrëmbej, zë, shkel. Këto folje vijnë të gjitha me nuancat e tyre kuptimore dhe stilistike; por gjithsesi edhe ato priren të grupohen sipas dy poleve: polit të fillimit të veprimit, dhe polit të fundit të veprimit – si rezultat. Analizat kuptimore do të nxjerrin në pah, sipas rastit, konceptet e ndërrimit të pronësisë mbi një truall, të humbjes së sovranitetit (nënshtrimit), të ndërrimit të pushtetit; por edhe këto koncepte mund të paraqiten në aspekte të ndryshme – ose si procese dhe, përkatësisht, si rezultate. Për t’u shënuar, në këtë kontekst, që zaptoj vjen nga turqishtja zapt, dhe ka pësuar një zhvillim kuptimor, edhe në origjinë edhe në shqipe, nga ideja e disiplinimit dhe e kontrollit, te ajo e sundimit dhe administrimit (sipas Fjalorit të Orientalizmave në Shqipe, të Tahir Dizdarit).
Një pjesë e pështjellimit, por edhe e emocionit që karakterizon debatet tona në lidhje me si do ta quajmë pikërisht raportin e arbërve (shqiptarëve) me pushtetin osman varet, në masë të madhe, nga ambiguiteti i vetvetishëm i emrit pushtim, i cili shënjon edhe aktin e dhunshëm të rrëmbimit të sovranitetit (ose të pronësisë mbi truallin) edhe rezultatin e këtij akti, i cili ndryshe nga akti vetë ka shtrirje në kohë. Të mos harrojmë, këtu, se edhe foljen shqipe pushtoj Meyer-i dhe tani Orel-i e kanë lidhur me latinishten potestare (khs. edhe pushtet nga potestatem), çka e orienton këtë folje, historikisht, sipas përmasës së raporteve të pushtetit (administrimit, disiplinimit, kontrollit; khs. edhe zaptoj); por të tjerë etimologë anojnë nga një shpjegim me mjete të brendshme të shqipes, nga një *për-shtroj (Kamarda, më vonë edhe Çabej); të krahasohet këtu edhe shtroj, në kuptimin “bëj zap, disiplinoj”, e cila ka dhënë pastaj nënshtroj (neologjizëm).
Siç mund të shihet nga këto përsiatje, detyrimisht të pjesshme, shqipes i mungon, në thelb, një folje që do t’i përgjigjej anglishtes invade ose italishtes invadere; prandaj ka qenë e detyruar të përshtatë, në atë kuptim, foljen pushtoj, e cila kuptimisht i referohet idesë së pushtetit, disiplinës, sundimit dhe adminstrimit. Kjo folje munguese, do t’i përkiste familjes së sulmoj, sulem mbi, (i) bie, mësyj, vërshoj mbi, etj., sikur të ekzistonte; duke e treguar “kapjen” e një trualli ose të një komuniteti nga optika e një veprimi që fillon (aspekti inkoativ, sipas gramatikanëve).
Kur iu është referuar ngjarjeve të bashkëkohësisë, publicistika shqipe, e ndikuar edhe nga zhargoni sovjetik, ka përdorur ndonjëherë edhe termin agresion (së cilit nuk i përgjigjet ndonjë folje në shqipe, edhe pse ai vetë funksionon si të ishte emër veprimi); kështu, ka qenë folur rëndom për agresionin amerikan kundër Vietnamit si dhe për agresionin sovjetik kundër Çekosllovakisë; sikurse ka qenë folur për agresorë. Fjalori i Shqipes së Sotme i 1984-ës e përkufizon termin agresion si “sulm i armatosur i një shteti kundër një shteti tjetër për t’i pushtuar tokat dhe për ta nënshtruar” (kjo për kuptimin që na intereson, meqë termi ka edhe kuptime të tjera). Megjithatë, për agresion osman kundër arbërve (dhe për agresorë osmanë) nuk më rezulton të ketë folur kush; një përdorim i tillë do të tingëllonte pa dyshim qesharak.
Përndryshe, e përdorur në mënyrë të tillë, ku interpretimi i marrësit (lexuesit) luhatet pareshtur midis kuptimit [invade] dhe kuptimit [occupy], folja pushtoj dhe koncepti përkatës gjithnjë rrezikojnë të keqkuptohen; sepse pushtimi, si veprim fillestar [invade] dhe kalim i pushtetit ose i pronësisë nga një palë duar në një palë tjetër është gjithnjë i dhunshëm dhe meriton reagim njëlloj të dhunshëm; ndërsa pushtimi, si gjendje vijuese, nuk është doemos i dhunshëm dhe, me kalimin e kohës, i humbet lidhjet me historinë e vet, ose me aktin fillestar (mëkatin origjinal). Në thelb, vështirë të gjesh një sovranitet shtetëror, në botën e sotme, që të mos jetë rezultat i një pushtimi, në të dyja kuptimet themelore të fjalës.
Në këtë kontekst, propozimi që edhe unë e kam sugjeruar, është që, kur është fjala për të përshkruar historinë e marrëdhënieve të shqiptarëve (arbërve) me Perandorinë Osmane, të flasim për pushtim osman dhe pushtues osmanë deri andej nga mesi i shekullit XVI; ndërsa më pas, teksa arbërit vijnë e shndërrohen në shqiptarë dhe në nënshtetas të Perandorisë, është më e arsyeshme të flasim për sundim osman dhe sundues osmanë; në kuptimin që kalimi nga pushtim në sundim të pasqyrojë edhe shndërrimet sociale ndër arbër-shqiptarët e asaj kohe, të cilat ishin aq të thella, sa çuan edhe në vetë ndërrimin e emrit tonë etnik.
Ndryshe nga pushtim, termi sundim është statik ose e tregon veprimin si të vijueshëm ose drejtëz, pa fillim dhe fund; edhe pse folja sundoj gjithnjë shënjon një marrëdhënie vertikale disiplinimi; dhe etimologjikisht vjen nga një *sund prej sllavishtes *sodъ (me një o hundore), me kuptimin “gjyq, pleqni”.
Gjithnjë me arsye, do të themi se pushtimi i një kombi ose i një populli nga një fuqi e huaj është akt agresiv dhe meriton përgjigje po aq agresive; ndërsa sundimi i një kombi ose i një populli nga një fuqi e huaj kërkon një përgjigje të një lloji tjetër. Kjo do të shpjegonte edhe dallimet, mutatis mutandis, midis qëndresës që u bënë arbërit e Motit të Madh ushtrive osmane dhe përpjekjeve të Rilindjes për zgjim kombëtar (pa çka se shumë Rilindësve, në të dy anët e Adriatikut ose duke përfshirë këtu edhe arbëreshët, u interesonte që gjendjen e shqiptarëve nën Perandorinë Osmane t’ia paraqitnin popullit në mënyrë të tillë sikur pushtimi osman të kish ndodhur vetëm pak ditë më parë; ose sikur prej shqiptarëve të pritej ende që të reagonin jo ndaj sundimit osman në vetvete si mishërim i një padrejtësie historike sa kohë që shqiptarët po krijonin vetëdijen e tyre kombëtare; por ndaj aktit të dhunshëm të pushtimit të Shqipërisë – virtuale – prej qenit turk).
Në fakt, sundimi priret që t’i vështrojë të sunduarit dhe sunduesit si dy anë të së njëjtës medaljeje ose entiteti; ndërsa pushtimi, si një lloj ndërveprimi, ndodh rregullisht mes dy entitetesh të ndryshme. Kështu, një dallim sistematik midis pushtimit osman dhe sundimit osman do të na ndihmojë të gjithëve për ta rrokur më mirë dhe për ta vënë në perspektivën e duhur historike periudhën osmane të historisë së arbër-shqiptarëve.
Xha Xha, desha të pyes nëse termi “sundoj” mbart brenda edhe “dominoj”.
E them këtë se më kujtohet një shprehje e Lasgushit kur e ngacmonin në Lidhje për një përkthim të tij nga gjermanishtja: “Gjermanishten nuk e di, e sundoj!”
Patjetër; edhe pse në atë kuptim i duhet t’i bëjë llogaritë me zotëroj dhe mbizotëroj, të cilat konceptit të sundimit dhe të kontrollit i qasen nëpërmjet konceptit të pronës dhe të pronësisë (zotëroj zanafillisht ka kuptimin “jam zot i diçkaje”). Tek e fundit, edhe dominare lidhet me dominus “zot shtëpie”, nga domus, “shtëpi” (si ndërtesë dhe si institucion social në Romën e lashtë).
Mua me duket se invadere e gjen veten tek mesymje, meqe te dyja nenkuptojne sulm te gjere .
Invadere jo domosdoshmerisht nenkupton fitoren e sulmuesit, ndryshe pushtim nenkupton mesymje te suksesshme ndryshe ‘occupazione’.
Veçse ‘occupazione’ nenkupton zoterim ose mbizoterim te perkohshem derisa kthehet ne ‘conquista’ apo protektorat e çfaredo lloji statusi tjeter qe i jepet nje territori ne zoterim.
Ne shqip pushtim eshte edhe occupazione dhe edhe conquista, meqe ne mendesine tone nuk ka ndonje dallim midis zoterimit te gjese dhe statusit perfundimtar te gjese, pasi ne çastin e zoterimit per ne i eshte dhene edhe statusi perfundimtar.
Keshtu ne çastin qe turku zoteroi (occupare) territorin shqiptar, per ne automatikisht i dha edhe statusin perfundimtar (‘conquista’).
Prandaj edhe per pushtimin gjerman, nuk pijne uje argumentet se gjermani nuk ishte pushtues.
Ne fakt gjermani s’kishte kurrfare deshire te kryente ‘conquista’ donte vetem te bente ‘occupazione’, sepse na shihte sikunder bullgaret,hungarezet, kroatet etj si popuj satelite qe sherbenin me mire si aleate sesa popuj te nenshtruar.
Mirepo territori i zoteruar eshte njekohesisht i nenshtruar e nen kontrollin absolut me te drejta te plote te zoteruesit per mendesine shqiptare, prandaj koha gjermane ka per ngelur pushtim.
I vetmi problem i historiografise shqiptare eshte koha e Bizantit, sepse eshte shume problematike te flitet per pushtim te territorit shqiptar ne nje kohe qe mungon çfaredolloj qendrese, e cila eshte e domosdoshme qe te funksionoje si duhet koncepti i pushtimit e pushtuesit. Natyrisht vijueshmeria e Bizantit si Roma e Lindjes e ben te vetvetishem konceptin e pushtuesit, por per shkak te specifikes historike ‘pushtimi bizantin’ eshte problematik si koncept.
Ndryshe, romake, turq,serbe,greke, austro-hungareze, italiane e gjermane, hyjne te gjithe tek i njejti thes i pushtuesit, thjesht sepse ne nuk e njohim si realisht te vlefshem dallimin me zoterimit ushtarak te territorit dhe statusit perfundimtar ( per krahasim, Austro-Hungaria mori ne administrim ushtarak Bosnje-Hercegovinen dhe Sanxhakun -1878-, veçse statusi perfundimtar u zgjidh me 1908 me perfshirjen e Bosnje-Hercegovines ne Perandori dhe lenien e Sanxhakun nen Turqi).
Mund te thuhet se persa na takon neve, ky dallim ka qene inekzistent sepse zoterimi ushtarak ka qene i barazvlefshem me pushtimin perfundimtar çdo here, keshtu qe me logjiken induktive jemi ne rregull, nje here, dy here, tre here, epo keshtu qenka.
Mendova ta lë jashtë kësaj trajtese fushën kuptimore të conquista, conquistare etj. (angl. conquest, conquer); meqë kjo e përmban të fortë elementin e fitores, ose të mposhtjes. Në një diskutim më parë, kolegu Tannhauser sugjeroi që përkthimi i përshtatshëm, i conquistare, do të ishte ngadhënjej (mbi), së bashku me fjalët satelite ngadhënjim, ngadhënjyes, ngadhënjimtar, etj. Nga ana tjetër, fjalë si këto janë historizma; nuk më duket se përdoren dot për zhvillimet bashkëkohore; kështu Hernán Cortés-i e “konkuistoi” Meksikën (ose aztekët); por Dubbya nuk është se e “konkuistoi” Irakun; madje as Stalini Gjermaninë Naziste. Ndoshta për Perandorinë Osmane do të mund të thuhej se “konkuistoi” Ballkanin; por nuk besoj se mund të thuhej e njëjta gjë për Arbërinë. Kam përshtypjen, por vetëm përshtypjen, se vështirësia ka të bëjë me atë që, kuptimisht, ngadhënjej (mbi) (sikurse conquer dhe conquistare) nuk e ka elementin gjeografik, ose të truallit.
conquista , më shumë se ato kuptime që i ka dhënë Tanhauseri, dhe aq më tepër me fitoren apo mposhtjen, ka të bëjë me përvetësimin, të të bërit tënden të diçkaje që synoje… p.sh, mund të “konkuistosh” titullin e kampionit (në shah/boks etj) jo vetëm kur fiton, por edhe kur kundërshtari s’paraqitet… dhe titullu është po aq i vlefshëm (dhe aq më tepër, i yti)
Hyllin, çeshtja e pushtimit apo mospushtimit gjerman nuk eshte aq e thjeshte sa duket ne siperfaqe. Per shembull, ti e fut Shqiperine ne nje kategori me Bullgarine dhe Hungarine, te cilat ishin shtete anetare te Boshtit, ne nje kohe qe Shqiperia nuk ishte e tille ne asnje moment pas 14 shtatorit 1943. Pastaj, si t’i shpjegojme perpjekjet e jashtezakonshme qe bene patriotet shqiptare (te ashtuquajturit ‘kuislinge’, ‘tradhtare’ e me the te thashe) per te evituar pikerisht vendosjen e regjimit te pushtimit prej gjermaneve? Ato mund te shpjegohen vetem ne dy menyra: ose ata ishin patriote dhe shikonin vertet nje ndryshim te madh, e theksoj, te madh, ndermjet ‘pavaresise me qendrim te favorshem ndaj Boshtit’ dhe ‘regjimit te pushtimit’, ose pastaj ata ishin tradhtare dhe palaço te paskrupullt qe te gjitha i benin per t’i hedhur hi syve popullit tone liridashes qe kish mbushur malet etj etj. Une preferoj te paren sepse mendoj se historia mund te kuptohet me mire nese perpiqesh ti shikosh ngjarjet pak a shume ashtu siç i kane pare aktoret e kohes, jo me syze te nje kohe tjeter.
Ketu mund te flasim gjate per nuanca te ‘pushtimit’ apo ‘sundimit’, psh çfare ndryshimi kane vendet qe nuk jane formalisht te pushtuara por qe jane haptazi satelite te dikujt tjeter (ish-blloku lindor), nga vendet formalisht nen sundim (filluar si pushtim) te dikujt tjeter por me autonomi thelbesore?
Nekja, mund te thuash se cilat ishin perpjekjet e jashtezakonshme qe bene patriotet per te shmangur regjimin e pushtimit? Nese ketu eshte fjala per te ruajtur termat juridike si opsion apo alibi ndaj te treteve kjo eshte njera gje, por ta besh kete edhe kur realiteti politik sa vjen edhe te dikton veprime te tjera kjo eshte nje tjeter. Patriotet shqiptare – jane te ketille ne fakt, nuk mund te mendojme se Mit’hat Frasheri, apo te tjere punonin kunder Shqiperise – bene nje gabim qe ka koston e tradhetise dhe me tej ate te mbylljes perfundimtare te perspektives per sadopak demokraci ne vend. Me ardhjen e gjermaneve, krijohet Regjenca, qe nenkuptonte nje akt juridik qe ben formalisht nul bashkimin personal me Italine te realizuar nga po keta patriote. Ketu duhet te shihet me vemendje se Regjenca krijohet, pra premisa e Mbreterise dhe Ahmed Zogu nuk di te kete njeriun e vet ne Regjence. Legaliteti, ne makismumin e vet kaloi ne pasivitet dhe me tej me mbeshtetje britanike ne veprime me shume te demonstrimit te forces per te mos lejuar kalimin e komunisteve ne Veri. Kjo eshte edhe arsyeja e mungeses se ketyre ne Kongresin e Permetit. Pra ai qe ishte i interesuar per Regjencen direkt, preferon te mbaje heshtjen dhe kjo eshte llogari. Te mendosh ne vitin 1944 se angazhimi me gjermanet te siguron perspektive per vendin, kjo mua me duket disi e pakuptimte. Kjo mund te kuptohet nese fatin e ke lidhur me nje aleat qe po shkon drejt fundit. Po keshtu ne aspektin juridik, eshte disi edhe me implikuese qe per Shqiperine ka nje pergjegjes te Ministrise se Jashtme, Nojbaher dhe jo nje titullar te Wermahtit, e cila ne pamje te pare jep idene e nje lirie dhe sovraniteti te respektuar, por qe e nenkupton vullnetin e shqiptareve per te qene ne krah te Gjermanise. Per sa i perket termave, per rastin e luftes se dyte, nuk ka pse te na shqetesoje gje, pasi ajo eshte e unifikuar. Tani nese Shqiperia i ngjan me shume Greqise, Jugosllavise, apo Rumanise dhe Frances se Vishise kjo eshte njera ane e medaljes, por ne te gjitha rastet, cilido qofte instrumenti politik i perdorur, ai nuk mohon dot ekzistencen e rezistences antinaziste, te armatosur e cila ngjizet si e tille duke patur ne zanafille pikerisht ndjenjen e humbjes se sovranitetit. Ne fund, ne Shqiperi ka nje perpjekje per te rehabilituar periudhen fashiste, duke i veshtruar figurat protagoniste nen nje mirekuptim te ri. Nuk rehabilitohet dot fashizmi dhe nazizmi dhe ketu komunizmi sado te perdoret si mase kompensimi nuk ka vlere reale. Eshte ndoshta e vertete se keto perpjekje patriotesh flasin per nje analize; ate se Shqiperia kaq e vogel nuk mund te shikohej si ceshtje ushtarake ne raport me Italine dhe Gjermanine, por eshte po kaq e vertete se fati i saj e percaktoi si zone jo pa rendesi dhe teater te veprimeve ushtarake mes kampeve. Dhe ketu neutraliteti nuk mundet te ekzistoje. Je i detyruar te rreshtohesh, ceshtja eshte se me ke. Keshtu veproi edhe ai qe u godit me rende, Ahmed Zogu.
Theollogos, ne lidhje me “perpjekjet e jashtezakonshme qe bene patriotet per te shmangur regjimin e pushtimit” nje pershkrim i mire i aspekteve politike dhe ushtarake te atyre perpjekjeve gjendet ne librin e Faik Qukut “Qendresa Shqiptare gjate Luftes se Dyte Botnore”, ILAR, Tirane, 2006. Ndersa aspektet ekonomike dokumentohen ne shume materiale te arkivit te Bankes Kombetare te atyre viteve, ku del qarte roli i Dhimiter Paskos, Kostandin Boshnjakut e te tjereve qe me vone, si shperblim, u derguan te thanin keneten e Maliqit.
Me tutje ti thua se bashkimi personal me Italine ishte realizuar nga “po keta patriote” dhe kjo eshte thjesht e pavertete, bile fyerje per patriotet, sepse Mit’hati, Ali Kelcyra, Faik Quku dhe te tjeret si ata e kishin treguar prej kohesh antiitalianizmin e tyre, bile deri sa u sulmua BRSS ata ishin te vetmit qe perfaqesonin rezistencen ne Shqiperi, se kallamkusuri s’e kishin marre ende fermanin nga Moska. Pastaj, mos harro se te jesh kunder italianeve, nuk do te thote me doemos te rrembesh pushken, apo jo? (Per frazen “mbylljes perfundimtare te perspektives per sadopak demokraci ne vend” nuk e kam te qarte se cfare do te thuash).
Me fillimin e Luftes se Dyte patriotet shqiptare e kishin te qarte se Shqiperia nuk mund te behej dot faktor ushtarak, prandaj fokusi i tyre ishte vetem te shpetohej vendi nga shkaterrimi. Cfare roli mund te luaje miu kur grinden dy elefante, perveçse te perpiqet te mos zemeroje asnjerin?
Por me forcimin e Nacional Clirimtares patriotet u gjenden ne nje pozite te veshtire, sepse e kuptuan drejt karakterin shkaterrimtar te nje levizjeje te krijuar prej armiqve tradicionale te shqiptareve, serbeve e malazezeve. Megjithate, me synimin madhor per te mos derdhur gjak shqiptari, u perpoqen te gjejne gjuhen e perbashket edhe me ata, ndoshta u treguan naive, deshmi e kesaj eshte, sic e dime, Mukja.
Ndersa pas ardhjes se gjermaneve, synimi i perpjekjeve per te evituar regjimin e pushtimit ishte pikerisht ruajtja e vendit dhe shmangja e gjakderdhjes. Por ata qe duhen pyetur me mire per suksesin apo mossuksesin e atyre perpjekjeve, qe sot mund te na duken te parendesishme, jane hebrenjte qe ishin ne ate kohe ne Shqiperi. Pra kur ti thua se lidhja juridike ndermjet Shqiperise e Gjermanise “ne pamje te pare jep idene e nje lirie dhe sovraniteti te respektuar” a mos ka qene vertet ashtu, perndryshe s’kish pse te dukej, apo jo? Thjesht nje mendim.
Me ne fund ai rreshtimi qe ti permend, nuk eshte se nuk duhej bere, por rreshtimi kryesor duhej te ishte gjithmone Shqiperia, siç na treguan patriotet, dhe jo ideologjia, siç na treguan disa te tjere (shembulli i Zogut nuk eshte shume domethenes sepse nga njera ane e filloi me Frontin, pastaj u terhoq kur e pa se çfare zezone ishin, dhe nga ana tjeter duke jetuar ne Londer, e kishte kollaj te rreshtohej me mikpritesit). Dhe ne ate rreshtim ka shume nuanca, jo thjesht ‘bardhe e zi’. Eshte kollaj, por krejt e gabuar, te gjykosh te kaluaren me syzet e sotme.
Bashkimi personal me Italine ka firmen e Asamblese Kombetare e cila sado formale te ishte kishte brenda emra dhe mbiemra te njohur shqiptare. Patriote dhe anti italian ishte edhe Mehdi Frasheri, por ja qe ai eshte edhe anetar i Regjences ne kohen e pushtimit gjerman. E njejta edhe per Lef Nosin, Anton Arapin etj. Keta nuk mund te mendohet se ishin kunder Shqiperise, por qe pranuan situaten e faktit kjo nuk ka sesi te mohoet. Ketu edhe njehere terheq vemendjen te qendrimi i Zogut, i cili iku, por nuk e dorezoi Kuroren. Ishin te tjere ata qe e bene kete. Regjenca ne vetevte perfaqeson nje njohje formale te Mbreterise shqiptare, me dy kosovare ne krye te Ekzekutivit, por duhet te rrime shtrembert e te flasim drejt; jemi ne vitin 1943, vjeshte, kur ka perfunduar operacioni ne Afriken e Veriut dhe Stalingradi dhe kur Wermahti ka nisur twrheqjen Strategjike. Mukja nga nje pikepamje eshte edhe leshim nga komunistet per shkak te idese se nje zbarkimi britanik, keshtu qe analiza do bere sic eshte. Plus kapitullimi i Italise eshte nje sinjal i qarte qe fton per analize. Per te mbetur te lufta: ti thua qe te jesh kunder italianeve nuk do te thote me cdo kusht te marresh pushken dhe une ta pranoj kete logjike. Po te marresh pushken cfare eshte? Kaq naive kane qene keta patriotet tane sa nuk po shihnin cfare po ndodhte ne Shqiperi, sesi ngjarjet po ndiqnin njera – tjetren dhe sesi kudo marreveshjet ShBA-BRSS-Angli e kishin lene menjane perkohesisht ndarjen ideologjike. Nga ana tjeter komanda aleate e Barit nuk priti tjeter kend pervec Bedri Spahiut dhe ky eshte fakt i dokumentuar, duke nenvizuar njohjen e luftes e njerit krah, por edhe refuzimin per ta njohur vete angazhimin ushtarak si nocion identik me pushtetin. Ketu edhe pse-ja formale e refuzimit per te pritur Enver Hoxhen. Pra deri ne fund Perendimi kerkoi te faktorizonte nacionalistet, te cilet historia i thirri dhe qe nuk iu pergjigjen. Vete fakti se edhe kleri u godit pas gati 20 vjetesh pushtet tregon se nuk ka qene kaq e lehte dhe ne kete rast nese pergjgjeisa e komunisteve eshte kriminale, ajo e nacionalisteve este historike. Humben shansin e Shqiperise. Dikush mund te thote Jalta. Nese do te ishte Jalta per Shqiperine, nuk ndodhte zbarkimi i britanikeve ne Kakome, as incidenti i Kanalit te Korfuzit qe erdhi pas nje operacioni lufte dhe as zbarkimet e trupave te diversionit qe synonin kryengrtitje ne Shqiperi. Madje komiteti Shqiperia e Lire, bashkoi Zogun me Mit’hat Frasherin ne nje angazhim qe madje arriti deri aty sa te sillte Mbretin shqiptar ne nje mohim te fronit, pra referendumit per formen e sistemit ne rast rrezimi te komunisteve. Nga ana tjeter Zogu u prit ne Londer, por ne ndryshim nga monarkite e tjera ballkanike nuk iu njoh statusi i mbretit ne Mergim dhe pozita e tij ishte shume me e veshtire per tu llogaritur se ajo e Mit’hat Frasherit. Eshte e thjeshte; mund te jesh patriot, por nuk di te besh llogari. Sovrantitei i Shqiperise nen hyqmin nazist eshte ne driten e asaj qe ndodhi me vone nje Trieste dhe nje Gjermani vete e rrudhur pertej vijes se vjeter me Polonine. MUndet te kete rehabilitim moral dhe mirekuptim per keta njerez, por nuk besoj se gabimi i tyre te behet nul. Perndryshe nese ata qe ishin majtas do e dinin kush ishte Enver Hoxha qe ne fillim, ndoshta do i kishin terhequr kembezen me kohe e nuk do shkonte keshtu historia.
Te marresh pushken:
– kunder miut fqinj qe e ke armik tradicional: nder i madh dhe detyre patriotike;
– kunder elefanteve qe zihen per hesap te tyre: budallallek;
– kunder te tuve: vetegjyqesi;
– kunder te tuve dhe pro armikut tradicional, por duke mashtruar se po lufton elefantin: kulmi i kriminalitetit.
Te quash Mukjen “leshim” te komunisteve: nuk di cfare te them.
Ne 1942, tri fuqite e Medha njohin luften e Popullit Shqiptar, te asnje partie politike, thjesht te popullit shqiptar. Pra te ngresh pushken nuk qenka dhe kaq budallallek.
Ti the ne nje koment te mesiperm se deri sa erdhi fermani nga Moska, ketu luftonin vetem Patriotet. Mos do me thuash se keta po benin nje budallallek te madh qe luftonin kunder elefantit? Apo detyra patriotike eshte e tille ne cdo rrethane, pavaresisht se cilat jane mjetet qe ti perdor per ta zbatuar ate? Ne 1944, pra vetem 2 vjet me vone, Aleanca e treshes vijon te njohe luften e popullit shqiptar, qe eshte garanci per rreshtim ne krahun e tyre dhe ne kete drite edhe zgjedhje historike me te gjitha pergjegjesite qe pasojne. Tani kete luften e popullit shqiptar, aq e vogel, memece dhe e mekur sa ishte, dikush e ben, ka nje drejtim, ka nje grup njerezish qe e drejtojne. Keshtu funksionojne gjerat. Ndaj edhe benefitet shkojne aty ku sakrifica eshte me e madhe. Se lufte edhe edhe Jeta vete. Nga ana tjeter, me vjen keq se nuk e them per ndonje gje, por kjo qe thoni ju nuk qendron. Konferenca e Pezes ka firmen e te gjitheve, jo vetem te qelbesirave qe sot shihen me syzet e pas luftes. Pra, te gjithe pranojne si opsion te arsyetuar, luften, ciladoqofte kosotoja e saj. Eshte tjeter pune pastaj sesi rruges zakoni jone e do qe terhiqemi dhe bejme dredha se nuk na pelqen njeri-tjetri dhe nuk hame dot buke bashke. Peza eshte akt historik qe shpreh vullnetin e te gjitha paleve. Mukja vjen pas nje viti, ne raporte te reja force dhe pushteti. Por diskutimi mbi te do kerkonte shume kohe. Nga ana tjeter, nisur nga ajo qe thua se patriotet e pane se me c’hale kishin te benin, ata besoj e vune re kete qe ne fillese, pra pergjate gjithe vitit 1942 dhe 1943 dhe si te tille nuk kishte pse te pranonin marreveshje me te Zezen e ketij kombi ne gushtin e 1943. Mukja ishte leshim taktik ndaj nacionalisteve ne driten e nje zbarkimi eventual te britanikeve, pasi po te shohim se c’beri Enveri me pas, ai vetem pushtetin nuk donte te ndante. Pra sipas asaj qe thua ti, nga njera ane jane komunistet, kriminele, bashkepuntore te sllaveve dhe qelbesira te paatdhe dhe nga ana tjeter patriotitet, te urte, te mencur qe u vune ne kushte kritike. Une personalisht nuk besoj se ka qene ky skenari. Mundet madje te them edhe nje mendim timin, se me thirrjen e Mukjes, pra te nacionalisteve, komunistet fitonin nje aleat indirekt ne izolimin relativ te peshes se monarkisteve si Abaz Kupi, me infulence dhe mjete ne dispozicion. Mos te harrojme se Mit’hat Frasheri ishte nje antizogist i vendosur. Ka qene dhe mbetet ceshtje pushteti per te dyja palet. Puna eshte se ne kuader te kesaj historie nuk gjendet dot bashkejetesa edhe sot. Ne denoncojme me mire nje bashkepuntor te Sigurimit te Shtetit, moralisht flas, sesa nje bashkepuntor te nazisteve. Ky eshte polarizimi qe ka ndodhur.
U zgjatem shume o Theollogos dhe duket se s’kemi per te rene dakort, vetem se me ngjan se nuk merr fare parasysh ngjyrimet ideologjike te paleve: komunistet, ideologji pa atdhe; nacionalistet, vetem per atdheun. Mos ke ndonje dyshim se cfare regjimi do kish vendosur Balli ne Shqiperi ne nje univers alternativ? Do te ta jap edhe Xhafer Deven, me pro-gjermanin e te ashtuquajturve pro-gjermane (epiteti pro-nazist eshte pa kuptim per shqiptaret)? A dyshon se po ta kishin bere ate te parin e vendit, do bente ate qe beri Hoxha me Xoxen? Prandaj le te jemi realiste. Nuk mund te kete asnje barazvlere morale ndermjet komunisteve dhe te ashtuquajturve bashkepuntore te gjermaneve. Pse? Qofte edhe vetem duke u nisur nga fakti se komunistet, prej nga dolen ata te Sigurimit qe thua, e zbatuan ne praktike idealin e tyre (dhe per rezultatet besoj se jemi dakort qe ishin me e keqja e mundshme), ndersa kjo s’mund te thuhet per ata te tjeret.
Por sikur u larguam shume nga tema e Xhaxhait per morfologjine e pushtimit, prandaj me mire e leme me kaq.
E leme me kaq se do perfundojme duke akuzuar njeri-tjetrin. Por nje gje ta the me siguri; Shqiperia si po me duket nuk eshte vendi im. Keshtu qe ti fiton. Ne fakt ju keni fituar perhere, por mos e merr per keq!
Aman bre kush jemi ne qe paskemi fituar? Se une s’di gje, tha.
Ne parathenien e botimit shqip te kronikes se Tursun beut, (panegjiristit te Mehmet Fatihut) botuesi P.Misha nenvizon tonet gati-erotike ne pershkrimit te pushtimit, me padurimin e mesymesit per te bere te veten fortesen e rradhes, qe pershkruhet si fytyra e fshehur e te dashures etj. Plasari kete perndezje te papritur erotike te kronikave luftarake, perthyer deri ne vargje nga ato te perputhurat AABB, e pat quajtur “poetika e pushtimit”. Ne kete lexim, pushtuesi nenvizohet me rimel dhe del si nje fare pushti filmash turq me shofere dhe shamikuqe
Nuk e di a ka levizur njesia *pushtim* prej kuptimit politiko-ushtarak, drejt atij intim, afektiv , duke u dyfishuar ne *perqafim*, si tek “e pushtova me mall”.
Ja si e përshkruan Kadareja, te Kështjella (Onufri, 2003) ndezjen shpirtërore të ushtrisë osmane, para se të fillojë sulmi.
Përballë kësaj zallahie, kështjellarët ndiheshin megjithatë të fortifikuar edhe nga ana ideologjike.
me shume se romanin qe kam lexuar, panairi apo pazari i pasazhit te pare me kujton filmin “300”, qe perkon si numer edhe me shpuren mitike te rikthimit ne Kruje
tek pasazhi i dyte, shpresoj se ribotimi i ardhshem do shpjere ne vendin e duhur fjalen “korë”, dhe jo thjesht si rikthim tek kronogjeografia pa rotacizem. perderisa jane perdorur “rrogeçët”, kora mbase do zevendesuar me “fugure”.
Ngadhnjej e kam kuptuar perhere si fitore perfundimtare, triumfoj, sikunder tha njeri Mehmet Fatihu ne shqip duhet te perkthehet Mehmet Ngadhnjimtari ose Ngadhnjyesi.
Conquista e ka gjithnje qendrueshmerine e zoterimit te plote ashtu si edhe pushtimi.
Ne pergjithesi fjalori juridiko-politik ose diplomatik eshte koklavitur shume, sidomos pas mesjetes kur doli ne skene koncepti i sovranitetit, po per popullin e thjeshte te kujt jane ushtaret, atij i takon edhe pushteti, nese jane te huaj dhe armiq, quhet pushtim.
Neke une thashe saktesisht kete:
”’Ne fakt gjermani s’kishte kurrfare deshire te kryente ‘conquista’ donte vetem te bente ‘occupazione’, sepse na shihte sikunder bullgaret,hungarezet, kroatet etj si popuj satelite qe sherbenin me mire si aleate sesa popuj te nenshtruar.”’
Kjo do te thote qe ndryshe nga Italia e cila donte dhe kreu ‘conquista’, pastaj beri marifetin e bashkimit te kurorave, Gjermani s’kishte asnje deshire per te mbajtur territorin nen pushtim, sikunder ta zeme ne Ceki apo Poloni, sepse na shihte pozitivisht si aleate. Tek ne ata mund te benin edhe çfare bene ne Jugosllavi me kroatet dmth nje shtet satelit.
Kurse vendet e tjera qe permenda s’i pushtuan sepse pranuan te ishin aleate te saj.
Pastaj persa i perket tradhtise, kjo eshte thike me dy presa sepse gjykimi varet nga fakti qe jo vetem Gjermania humbi luften, por nuk arriti as ne Shqiperi te asgjesoje kupolen komuniste.
Sikunder vete filmat e propagandes komuniste e deshmojne, objektivi i Ballit por edhe i gjermaneve nuk ishte vrasja e partizaneve por e ‘komisareve’, sepse problemi ishte ngritur ne nivel ideologjik dhe prandaj duhen hequr qafe kokat.
Nuk eshte se filmat nuk donin te ngrinin rolin e komisarit, por po aq e vertete eshte se masakrat ne Shqiperi kane qene te rralla dhe se objekti i luftes ishte i kufizuar ne zhdukjen e komunisteve ‘me teser partie’.
Per mua u loz nje loje e rrezikshme politike, sepse edhe nese gjermani do i kish garantuar Ballit zhdukjen e plote te komunisteve (u gjenden shume afer ne Operacionin e Dimrit), marrja e pushtetit nga Balli do te mund te na rreshtonte nga ana e humbesve dhe mund te ishim pushtuar nga Jugosllavia.
Psh supozojme se ne Nentor 44 ikte gjermani, pushtetin e merrte Balli, çdo i pengonte jugosllavet dhe sovjetiket te na mesynin, duke akuzuar qeverine balliste si kolaboracioniste ?
Pastaj hajt ti shkulje me jugosllavet nga Shqiperia, Anglia s’do harxhonte nje sterline per te hequr jugosllavet nga Shqiperia.
Sot flasim sepse dime si shkuan gjerat, por gjithsesi shpesh mbajtja e linjes ideologjike te mbron me mire nga situatat e veshtira sesa livadhisjet pragmatike, keshtu Balli ne çdo rast duhet te kish mbajtur linjen ideologjike, duke luftuar edhe komunistet edhe gjermanin, ose thjeshte duke ndenjur ne hije deri ne pranvere 1944, pastaj me te pare me te bere.
Ndoshta kishte vertet nga ata qe besonin tek fitorja e Gjermanise dhe donin te ishin ne karron e fituesit, ne fund te fundit ne lufte s’ka asgje te sigurte.
Hyllin, mund te diskutohet per ato supozimet, po me duket se ke bere lemsh ca ngjarje e grupe, psh Balli me duket se e mbeshteste nga jashte qeverine ne kohen e gjermaneve, jo si pjestar aktiv. Gjithashtu ne te gjitha gjykimet qe mund te jepen per ate lloj konfiguracioni, nuk duhet harruar fakti themelor qe qeveria Mitrovica e filloi veprimtarine e saj pasi komunistet kishin filluar hapur Luften Civile (shih fjalimin e Sejfulla Maleshoves ne Plenumin e Beratit), pra rreshtimi duhej bere ose haptazi me armikun tradicional, serbin e malazezin, te mbeshtetur po aq haptazi nga njeri elefant, ose me doreza me elefantin tjeter. U zgjodh rruga e dyte dhe e dime se ku perfundoi, po akuza per tradhti etj nuk ka vend fare ketu. Asnje nuk ishte aq i marre ne ate kohe sa te besonte se Gjermania do fitonte luften.
Ndersa supozimi yt se jugosllavet nuk do shkuleshin nga Shqiperia nuk me duket ndonje katastrofe e madhe ne krahasim me ate tjetren qe filloi me 29 nentor 1944 (megjthse ketu hyjme ne gjykime historike me ‘sikur’ te cilat s’jane fort te paqme). Cfare do t’i gjente shqiptaret po te ishin te gjithe te bashkuar nen Titon? Ndoshta ajo qe i gjeti estonezet nen Rusine. Jo keq, apo jo?
Harrova te shtoj se “objekti i luftes” nuk “ishte i kufizuar ne zhdukjen e komunisteve ‘me teser partie’” se nuk ishte Balli qe e filloi Luften Civile, por ne zhdukjen e nacionalisteve nga ata qe e filluan, sic thashe me siper.