Shtysa për këtë shkrim u bë një artikull i “The New York Times” (“For Albanians, It’s Come to This: A Son for a TV” nga Nicholas Wood, 13 nëntor 2003); një nga ata artikujt aq të rëndomtë të “The New York Times” ose të çfarëdo gazete tjetër perëndimore, të cilët nuk lodhen së kopjuari njëri-tjetrin, në mos për nga përmbajtja të paktën për nga teknika e shtjellimit të argumentit ose për nga etosi gazetaresk. Shkrimi bënte fjalë për një nënë durrsake që ia kish shitur fëmijën një italiani, përkundrejt një televizori me ngjyra – vetëm se gruaja në fjalë i përkiste pakicës rom, dhe me këtë rast gazeta specifikonte se kjo pakicë në Shqipëri sot numëron në gjirin e vet rreth 300.000 vetë.
Nuk është hera e parë që mediat në Perëndim lëngëzohen me bëma të romëve në Shqipëri e gjetiu; ndoshta ngaqë këta të fundit – për arsye të ndryshme që nuk është vendi të përmenden – ndjekin precepte e modele etike jo doemos të njëjta a të ngjashme me ato që sundojnë në shoqëritë evropiane. Ka pasur një periudhë kur mediat italiane ngazëlleheshin pa masë duke qëmtuar histori pikante romësh e ciganësh ardhur prej Shqipërie, Jugosllavie, Bullgarie ose edhe drejtpërdrejt nga filmat e Kusturicës; pa përmendur lukuninë e gazetarëve e të dërguarve në hotelet e Tiranës, që i shndërruan fëmijët lëmoshëtarë e ulokë të cilëve u kishin mësuar deri edhe emrat, në heronj e protagonistë reportazhesh përndryshe të dështuara.
Ndoshta romët janë mallkuar a bekuar me dukshmëri të tepërt në mjediset urbane; meqë është e vështirë të përfytyrohet jeta e përditshme në qytete të tilla si Tirana e Durrësi pa vendosur romët në sfond: si titullarë shërbimesh qytetëse aq kritike sa pastrimi, zhbllokimi i kanaleve e higjienizimi; si popullues të vetvetishëm hapësirash publike; si muzikantë virtuozë ahengjesh e dasmash; e sidomos si luzma fëmijësh brekëgrisur vrapues me rreth e përfshirë në gjithfarë rrëmujash, zhurmash, tregtish pëllumbash, vjedhjesh të vogla, e në përgjithësi gjërash që nuk do të donim të na ndodhnin neve vetë.
Megjithatë, edhe pa i urryer a përndjekur këta të shkretë që fati i kish hedhur në trojet as bujare as të hapura ndaj botës të Shqipërisë nën diktaturë, shqiptarët gjithnjë janë kujdesur ta ndajnë veten prej tyre; madje ndonjëherë deri në atë shkallë sa edhe ta përkufizojnë veten nëpërmjet distancimit. Lëkura e zeshkët kthehej kështu në një shkurtesë të rehatshme për t’i dalluar romët nga joromët (“shqiptarët”) e për të mos lejuar përzierjen fatale, trazimin e geneve, përtretjen e shapit në sheqer, korruptimin e racës pellazge. Shumëkush do të shohë këtu një ves etnocentrik që nuk u solli shumë dëme psikologjike shqiptarëve vetë – tradicionalisht të mësuar me pakicat dhe tolerantë ndaj tyre; sado që nuk di ç’mendojnë për këtë diskriminim romët vetë. Gjithsesi, në rrethanat kur romët e Shqipërisë në masë të madhe janë shkëputur krejt nga mënyra e jetesës karakteristike për ciganët, duke harruar deri edhe gjuhën dhe duke u ngulitur në periferi të qyteteve; dhe sidomos kur një masë e madhe e tyre identifikohen si “rom” thjesht ngaqë u ka mbetur vetëdija ose të paktën kujtesa e diskriminimit të heshtur, dallimi midis romëve dhe joromëve vjen e mjegullohet deri në pamundësi.
Shifra e 300.000 vetëve – ose kjo ushtri e papritur dhe masive që u faneps kaq papritur në horizontin e trazuar të shqiptarizmit post-modern – ngjalli, siç mund të pritej, indinjatën aq karakteristike ndër elementë flakëhedhës të diasporës. Në forume shqiptarësh në Internet u afishuan reagime shpesh emotive e të rrufeshme; eksponentë të komunitetit shqiptar në mërgim u kërkuan shpjegime redaktorëve të NYT, sidomos në lidhje me burimin e kësaj statistike por edhe me diskriminimin në përgjithësi të shqiptarëve prej kësaj gazete me influencë të madhe në SHBA; në një kohë që të tjerë zëra tërhoqën vëmendjen për shijen e keqe, në mos shëmtinë e një proteste të tillë, e sidomos të gatishmërisë shqiptare për t’u diferencuar qartë e kthjellët nga një pakicë si romët, e cila ka qenë tradicionalisht më e nëpërkëmbura, e shkelura, e shtypura, e pështyra dhe e përbuzura nga pakicat kombëtare në Shqipëri.
Natyrisht, shifra 300.000 mund të jetë e fryrë tej mase, ashtu siç mund të jetë reduktive; askush nuk duket t’i ketë numëruar romët e Shqipërisë, e aq më pak janë marrë me këtë punë eksponentët zemërakë të diasporës – të cilët kryesisht specializohen në shpërthime indinjate ndaj këtij apo atij incidenti që, sipas perceptimit të tyre, ia rrezikon reputacionin Shqipërisë a në thelb atyre vetë, të cilët me këtë reputacion janë identifikuar. Një regjistrim i besueshëm i pakicave kombëtare e kulturore në Shqipëri nuk është e lehtë të bëhet, për arsye politike e sidomos sociale; dhe aq më e vështirë duket kjo ndërmarrje në rastin e romëve, të cilët identifikohen si të tillë kryesisht në bazë të kujtesës familiare ose kolektive. Ka të ngjarë që Wood ta ketë marrë informacionin nga ndonjë shoqatë kulturore romësh, çka është e natyrshme dhe, për rrethanat specifike, më se e përligjur, meqë sot për sot askush më shumë se vetë përfaqësuesit e kësaj pakice nuk duket ta ketë cilësimin e duhur për të përcaktuar se sa të tillë jetojnë brenda kufijve të Shqipërisë.
Dihet, nga ana tjetër, se komunitetet në mërgim përpunojnë, me kalimin e kohës dhe me shtimin e shkallëshkallshëm të largesës psikologjike nga atdheu mëmë, një vizion të shtrembër e të idealizuar për vendin e tyre; dhe diaspora shqiptare në SHBA e gjetiu nuk bën ndonjë përjashtim. Ende mbizotëron ideja – në thelb folkloristike – se çdo veprimtari a impenjim i mërgimtarëve shqiptarë në marrëdhënie me Shqipërinë duhet të ketë karakter romantik të përvëluar; të jetë, si të thuash, i mbështjellë me flamurin kuq e zi. Duket sikur diasporës i është besuar kështu barra etike e kujdesit për racën e pastër shqiptare, gjakun e të rënëve për atdhe, gjuhën e kulluar shqipe, historinë heroike të të parëve, eshtrat e stërgjyshëve që s’i ka tretur dheu dhe relikeve të tjera kësisoj, të cilat Shqipëria përndryshe mund t’i lëjë të pluhurosen në raftet e muzeve, ose në magazinat stok të kulturës kombëtare.
Ky flirt i disa eksponentëve të diasporës me të djathtën ideologjike – ndonjëherë të skajshme deri në fashizëm – është i vetvetishëm, jo i frymëzuar nga krerët, as rezultat i ndonjë manipulimi dinak nga ‘armiku’. Ka shqiptarë të mençur e të kulturuar, në Perëndim, që i janë përkushtuar misionit në të vërtetë donkishotesk të mbrojtjes së shqiptarizmit, i cili u duket tej mase i rrezikuar nga manovrat antikombëtare të fqinjëve e veçanërisht Greqisë, por edhe nga erozioni jo vetëm statistikor shkaktuar prej afirmimit dhe konstituimit të pakicave gjithfarëshe brenda vendit. Për këta promotorë e njëkohësisht viktima të vizionit etnocentrik, depërtimi idhnak i grekëve dhe i Greqisë në Shqipërinë e Jugut; veprimtaria publike e shoqatave që përfaqësojnë pakica kombëtare e kulturore të tilla si vllehët, romët, goranët; dhe në përgjithësi orvatjet për t’ia modifikuar në çfarëdo mënyre fasadën etnike monolitike Shqipërisë sidomos në raport me botën e jashtme, përfaqësojnë problemet më të mprehta për të cilat elitat me pushtet në Tiranë do të përgjigjen në mos para elektoratit konfuz, të paktën para historisë.
Për mua, ky delir i arsyetuar vetëm sa provon krizën e kombëtarizmit shqiptar, i cili nuk po u përgjigjet dot rrethanave të reja gjeopolitike për Shqipërinë; në ç’rrethana problem e kërcënim i vërtetë nuk është asimilimi prej fqinjëve, por përtretja totale e identitetit kombëtar brenda një Evrope të bashkuar; dhe sidomos gatishmëria e një pjese të mirë të shqiptarëve brenda e jashtë Shqipërisë për ta braktisur këtë identitet, të cilin e shohin tanimë si një stigmë a pengesë të hatashme në përpjekjet e tyre për një jetë më të mirë, me më shumë liri, lumturi personale e familiare dhe mundësi për të realizuar potencialet e veta. Natyrisht, kjo zvjerdhje ndaj flamurit dhe kjo ftohje ndaj kombëtarizmit si religjion i detyrohen një kombinimi të ndërlikuar shkaqesh; por ndër to besoj do llogaritur edhe shkëputja prej realitetit e atyre që, vullnetarisht, kanë marrë përsipër rolin e zëdhënësit të kombëtarizmit ndër shqiptarë, në Shqipëri, në Ballkan dhe në diasporë.
Ironia në këtë mes ka të bëjë edhe me atë që nëse ka një popull në Evropën post-komuniste që është trajtuar me përbuzje, duke u damkosur si inferior, kriminal, i paqytetëruar e dembel; e duke u rrethuar me lloj-lloj muresh – gjeografike, etnike e psikologjike – prej elitave dhe ideologëve fashistoidë në Perëndim, këta janë pikërisht shqiptarët; çka nuk është pa ndikim e faj në izolimin e getoizimin e sotëm të shtetasit shqiptar nga Evropa. Rrënjët sociale të persekutimit të pakicave janë analizuar mirë e prej kohësh; prandaj unë këtu vetëm sa dua të përmend se e përbashkëta midis përçmimit të sotëm të shqiptarëve në kontinent dhe përçmimit të djeshëm e ndoshta të sotëm të romëve ndër shqiptarë do marrë, para së gjithash, si arsye e mjaftueshme për t’u turpëruar, por edhe si provë se askush, madje as viktimat vetë, nuk janë të imunizuar ndaj asaj lëngate të shëmtuar që është etnocentrizmi fashist.
[2003]