Tek ndiqja një podkast për mbylljen e “çmendinave” në Italinë e viteve 1970 (Legge Basaglia, 1978) – që atëbotë u përshëndet si fitore e humanitarizmit dhe trajtimit njerëzor të personave me çrregullime mendore, m’u kujtua famëkeqi Pavijon 17 në Tiranën e viteve 1950-1970; vend imagjinar për të përqeshur në biseda marrëzinë e Tjetrit; por edhe vend real, me pacientë vuajtjet e të cilëve kanë mbetur në masën dërrmuese të parrëfyera. Nëse ka ende domethënie dhe vlerë të (ri)përshkruash sot kalvarin e të burgosurve politikë në Shqipërinë totalitare, i njëjti lloj narrative për të sëmurët e pavijoneve dhe spitaleve psikiatrike ka nevojë të përligjet çdo herë në mënyrë eksplicite. Kujtimet e pacientëve psikiatrikë, anembanë Europës, në Perëndim dhe në Lindje, flasin për izolim, të sëmurë që mbahen të lidhur në shtrat dhe të mbyllur në qeli, barna topitëse e drobitëse, trajtim me dushe të ftohta, elektroshok dhe komë insulinike; sikurse flasin për shndërrimin fatal të personelit të spitalit në personel kujdestar të një burgu. Ironia është se burgjet politike dhe kampet e punës të regjimit e parakuptonin ndëshkimin, meqë viktimat duhej të paguanin për “fajin” ose “krimin” që kishin kryer dhe për të cilin ishin “dënuar”; ndërsa të sëmurët mendorë ndëshkoheshin si pa dashje, a thua se ishin edhe ata fajtorë për sëmundjen e tyre. Me siguri nuk kishte keqdashje në trajtimin e të sëmurëve në këto spitale; madje edhe kur i sëmuri shihej si qenie e mangët, me kapacitet njerëzor të pakësuar. Protokollet e trajtimit importoheshin të gatshme, nga shkollat mjekësore ku kishin studiuar mjekët dhe administratorët. Njëherazi, lehtazi merreshin me mend dallimet, edhe në trajtim, midis 17-ës në Tiranë dhe spitaleve në Elbasan ose në Vlorë; të sëmurët vërtet duhej të nxirreshin jashtë hapësirës sociale të normalizuar, por vende si Elbasani dhe Vlora gati mbanin statusin e zonave të ndaluara, off limits, ku nuk duhej të depërtonte as syri as veshi. Studentët e mjekësisë, në Tiranë, nuk besoj se i çonin për praktikë në këto vende të mjera dhe as ua tregonin fatin e të mbyllurve atje, të cilët ndonjëherë identifikoheshin prej mjekëve dhe autoriteteve me etiketën e ftohtë “kronikët” – kufoma të shpirtit, viktima sa të sëmundjes dhe të geneve të dëmtuara, aq edhe të mjekimeve çnjerëzore, por ende të miratuara. Sa kohë që në Shqipëri ende nuk kishin hyrë lëndët psikotrope (si klorpromazina, të cilat më pas do ta revolucionarizonin trajtimin dhe mirëqenien e të sëmurëve), çrregullimi mendor ishte edhe parathënie e ndëshkimit pa shkak. Spitale si ai i Elbasanit ose i Vlorës nuk ishin veçse vende ku, për ta thënë me Foucault-in, mbaheshin mbyllur njerëz të sëmurë me “institucionalizim”; ose me simptoma të tilla që rridhnin drejtpërdrejt prej spitalizimit të detyruar.
M’u kujtua pastaj që për spitalin psikiatrik të Vlorës kisha lexuar diçka në mediat, një kronikë të emisionit “Piranjat” në Syri TV, ku mes të tjerash thuhej se
Pacientët po trajtohen si kafshë. Qëndrojnë 51 persona në një ambient që është për 15 veta. Nuk ka kushtet më minimale për të qëndruar. Është vetëm një dush funksional për 51 persona. Nuk ka shampo, lahen vetëm me sapun. Futen si bagëtitë brenda të gjithë lakuriq. […] Ushqimi është skandaloz nuk u jepet as kafshëve. U përzihet supa, sallata në një pjatë. Nuk ka batanije dhe veshmbathje. Kanë plasur dhe suicidet (vetëvrasjet) nuk merret asnjë masë.
Dhe kush i lexon, ose më keq akoma, i përjeton realitete të tilla nuk mund veçse të mendojë për t’i çliruar këta trupa, paçka se shumë prej tyre do ta marrin mjerimin me vete, ose do t’ua çojnë familjarëve të tyre ose komuniteteve; ndoshta pamje dhe situata të ngjashme i patën nxitur aktivistët socialë dhe mjekët rebelë në Europë dhe në Amerikë që t’i mbyllnin vatra të tilla të vuajtjes. Natyrisht, nuk ka ndonjë arsye terapeutike që t’i mbash bashkë të sëmurët mendorë; përveç komoditetit institucional dhe të personelit që u shërben – sikurse nuk ka ndonjë arsye terapeutike që t’i izolosh nga bota: dryni tek dyert dhe hekurat te dritaret e spitalit përfaqësojnë vullnetin policor, jo atë mjekësor. I sëmuri mendor – “i çmenduri”, siç e quan populli – nuk ka vend në botën e “të mendurve”; e përjashton veten që andej që para se ta dëbojnë të tjerët; paçka se për të tjerët mund dhe duhet të shërbejë si provë a si sfidë e humanitetit.
I rritur në familjen e njërit prej psikiatrëve më përfaqësues të brezit të dytë në Shqipëri, kam pasur edhe mundësinë ta ndjek trajektoren e shndërrimit të psikiatrit shqiptar nga krye-kujdestar të një çmendine të pashpresë në organizator të klinikës psikiatrike komode (për kohën), paralelisht me përmirësimin e kushteve të mjekimit dhe të drejtave të të sëmurëve. 
Ndoshta ky përmirësim ka qenë më i ndjeshëm në Tiranë se në rrethet. Njëlloj kam parë dhe dëgjuar për raste çrregullimesh psikike kaq të rënda, me të sëmurë kaq të dhunshëm ndaj familjarëve dhe të tjerëve, sa izolimin e lypnin të gjithë, ndonjëherë edhe i sëmuri vetë; meqë alternativa do të ishte burgu, në mos lidhja me zinxhir në një dhomë të shtëpisë; ose më keq, në një kolibe qeni. Pa folur pastaj për ato rrethana, kur diagnoza psikiatrike shihej si një mënyrë për të shmangur burgun politik dhe punën e detyruar në minierë. Të rrallë kanë qenë ata si Kasem Trebeshina, që e refuzuan institucionalizimin psikiatrik me vendosmëri të madhe, duke preferuar statusin e të dënuarit politik, megjithë përpjekjet e nivelit më të lartë, nga kupola e Partisë dhe e shtetit, për ta trajtuar si të sëmurë. Për shumë të dënuar të tjerë, çmenduria – reale, reaktive ose edhe e shtirur – ishte rrugëdalje e dëshiruar; siç mund të ketë qenë rrugëdalje e dëshiruar, në kuptimin freudian, sëmundja mendore për shumë të tjerë, që nuk e përballonin dot stresin politik dhe social, të së jetuarit nën diktaturë. Opinioni publik, nga ana e vet, i këshilluar edhe nga bestytnia, preferonte të mos i kryqëzonte rrugët me të sëmurin mendor; t’i shmangej dhe t’i rrinte larg dhe të favorizonte spitalizimin, në rastet më dramatike ose të shoqëruara me sjellje të dhunshme. Por psikiatria në Shqipëri, falë specifikave sociale të trashëguara, nuk u kthye kurrë në atë problem social, që përfaqësonte në Perëndim; në bashkëvajtje me alkoolizmin dhe abuzimin e drogave, por edhe me pasojat e sëmundjeve ngjitëse, si sifilizi dhe nevojën e trajtimit të posaçëm për demencën senile (Alzheimer-in) e një popullsie që po jetonte më gjatë, por që familja nuk e donte. Pikërisht në ato vite kur i sëmuri mendor në Shqipëri nuk kish zgjidhje tjetër spitalizimi, veç pavijonit 17 në Tiranë, dhe spitaleve (“çmendinave”) të Elbasanit dhe të Vlorës, në SHBA pesëdhjetë për qind e të gjithë shtretërve në spitalet rezervoheshin për të sëmurë psikikë; shifër që sot është ulur në tre për qind (!).
Këtu ku jetoj, në New York, nuk kalon ditë pa dëgjuar në lajme për ndonjë aksident ose incident të rëndë, të shkaktuar nga një person me sëmundje mendore kronike – nga rrahjet dhe plagosjet në rrugë, te shtyrja e udhëtarëve të pafajshëm në shinat e trenit, në platformat e stacioneve të metrosë. Këta administrata e metropolit nuk arrin dot as t’i mjekojë, qoftë edhe me detyrim; dhe as të kujdeset për ta në liri. Mjafton të shëtisësh në rrugë, madje edhe në lagjet më të pasura të Manhattan-it, për të parë gërmadha të tilla njerëzore, viktima të abuzimit me drogat që janë njëherazi të sëmurë rëndë dhe kanë nevojë për ndihmë të specializuar sistematike; sipas studimeve, një pjesë e mirë e rreth 100,000 të pastrehëve në New York janë të sëmurë mendorë kronikë (31 për qind, sipas disa studimeve; dhe sipas disa studimeve të tjera 20% e tyre vuajnë nga skizofrenia) ose abuzues substancash (24 për qind). Një pjesë e tyre kryejnë krime, por një pjesë edhe më e madhe janë viktima krimesh shpesh të dhunshme, përdhunimesh dhe grabitjesh. Nëse filma si One flew over the cuckoo’s nest, arritën të ndikojnë në mënyrë vendimtare, për të ndryshuar politikat e trajtimit të sëmundjes mendore në qendrat urbane, duke i zbrazur asylum-et dhe duke ua njohur të sëmurëve mendorë të drejtat që deri atëherë u hiqeshin rregullisht nga institucionet, vështirë të thuhet se të sëmurëve vetë kjo “liri” e fituar u ka shërbyer shumë. Filmi denoncoi me sukses trajtimin çnjerëzor të pacientëve psikiatrikë, por zgjidhjet që pasuan u treguan të pamjaftueshme. Edhe studime të mirëfillta, si ai nga Ervin Goffman (Asylums: Essays on the Condition of the Social Situation of Mental Patients and Other Inmates) zbërthyen për publikun natyrën prej institucioni total, të klinikës psikiatrike; por de-institucionalizimi që pasoi nuk u tregua përgjigjja e duhur; dhe liria që fituan të mbyllurit deri dje në klinikat nuk garantoi gjë shërimin dhe as integrimin e tyre social; madje për shumë të sëmurë “lirimi” nga spitali nuk u përkthye veçse në privim nga mjekimi dhe ndihma psikologjike: sipas disa statistikave, 16 për qind e atyre që vuajnë dënimin në burgjet amerikane janë të sëmurë mendorë rëndë. Në përpjekje për t’ju kthyer dinjitetin, establishmenti mjekësor dhe politika i lanë të sëmurët psikikë në rrugë.
Arti pop, veçanërisht kinemaja, vazhdon të ushqejë një qasje tejet sentimentale ndaj dramës së mjekimit psikiatrik të detyruar; çfarë i pengon institucionet e zgjedhura, përfshi autoritetet e metropoleve, që ta kuptojnë mirë natyrën e sëmundjes mendore dhe vuajtjen e të sëmurëve. Shumë nga të sëmurët e djeshëm, që fituan lirinë falë mbylljes së spitaleve psikiatrike të llojit tradicional, e humbën atë sërish sakaq, dhe vazhdojnë ta humbin dita ditës, duke i ngrysur ditët në burgje, për shkak të krimeve që kryejnë rregullisht në publik. Ne ende nuk arrijmë ta kuptojmë marrëdhënien mes jetës në metropol – me çfarë kam parasysh jo vetëm New York-un por edhe Tiranën – dhe sëmundjes mendore, e cila mund të marrë trajtat e një neuroze të ankthit ose të një depresioni të tillë që të mbahet i fshehtë nga të tjerët; por edhe mund të përndizet deri në agresivitet të hidhur, dhunë dhe krim. Asnjë patologji tjetër nuk e vuan diskriminimin sipas klasës dhe racës, sa ç’e vuan patologjia mendore; edhe drogat e alkooli i rrëzojnë njerëzit ndryshe përdhé, varësisht statusit të tyre ekonomik dhe social.
Kush jeton në New York dhe, aq më keq, kush detyrohet të marrë përditë metronë për të shkuar në punë, herët a vonë e kupton se të pastrehët me probleme mendore janë shndërruar, dashur pa dashur, në protagonistë të hapësirave publike në metropol, veçanërisht të sistemit vaskular të qytetit, metrosë, ku thuhet se jetojnë rregullisht rreth 4,000 prej tyre; banorë të nëndheut, shpirtra të trazuar, trogloditë të mbramë, rrezik për të tjerët por edhe më shumë të rrezikuar vetë; pasqyrë përqeshëse e mirëqenies qytetare të mbidheshme. Ndryshe nga lypësit dhe adiktët e drogës, të cilët të paktën përpiqen të komunikojnë me kalimtarët duke u kërkuar lëmoshë, të pastrehët pothuajse nuk vënë re njeri, veç shoku-shokut; enden kuturu me thembrat diabetike të mufatura, hibride Diogjenë të maskuar si zombie ose e kundërta, zombie të maskuar si Diogjenë; shpesh duke mbajtur dëshpërimisht ndezur një monolog gati sokratik me veten. Çdo stacion, edhe ai më i vogli e më i humburi, e ka të paktën një rezident të tillë, si ato perënditë minore të botës së lashtë, që kishin ngritur kasollen në ndonjë kodër a buzë ndonjë përroi; udhëtari i njeh nga karreli i supermarketit që tërheqin pas vetes, edhe më i vogël e kompakt se shtëpia që mbart breshka në shpinë, sikurse i njeh nga rreziku se çdo ndërveprim me ta i ekspozohet elektricitetit statik të kontaktit me një homo sacer dhe bart rrezikun e rrokullisjes në paligjshmëri. Dhe kur ti më në fund psherëtin i lehtësuar, se të mbërriti treni që prisje dhe qetësohesh me sinjalin e dyerve të vagonit që mbyllen, të qëllon të dëgjosh, në distancë, ulërimën e çjerrë, si revoltë të befasishme kundër një kundërshtari imagjinar por fuqiplotë, britmë të shumëfishtë shpirtrash në agoni po aq të shumëfishtë, që e çan rrugën përjashta përmes një goje të vetme.
Imazherinë e çmendinës a të asylum-it psikiatrik na e kanë diktuar tashmë filmat artistikë me këtë temë, aq sa edhe tekste si ato të Foucault-së apo të Goffman-it pa dashur i përfytyrojmë si të vënë në skenë nga Hollywood-i; dhe ashtu nuk e kemi hiç të vështirë të riprodhojmë mendërisht edhe reportazhet horror për çfarë ndodh sot, në këto fosile të institucioneve përbindësha të shekullit XIX, siç na rrëfen reportazhi më lart, për spitalin e Vlorës. Njëherazi, filma të tjerë, këtë herë dyndje zombiesh si ata të George Romero-s në hapësirat publike, po na kushtëzojmë leximin e çfarë ndodh në metro si ajo e New York-ut, në parqe dhe gjetiu në zona liminale, ku rendi publik është dorëzuar përballë kaosit; tek e fundit, ajo e zombies nuk ishte veçse një metaforë fantashkencore në pritje të realitetit. Euforinë progresiste për shkrirjen e klinikës psikiatrike old style dhe kthimin e të sëmurëve mendorë në komunitet tani e ka zëvendësuar vetëdija si ajo shkrirje nuk është se e hoqi asylum-in nga harta e institucioneve totalitare, por vetëm sa e zhvendosi nga një hapësirë e mbyllur te një hapësirë publike, duke na shndërruar të gjithëve në banorë pa dashka të një klinike të uzurpuar nga pacientët. Ankimeve të djeshme, se personeli i klinikës po rehatohej pak si shumë lehtë rolin e mbrapshtë të policit, tanimë ia ka zënë vendin makthi ku të sëmurët kronikë mirëfilli i kanë mbetur në dorë policisë (edhe pse kur shkelin rendin, janë ambulancat e urgjencës që vijnë t’i marrin). Janë realitete të tilla që e sjellin – sërish! – krimin në kontakt të afërt me patologjinë mendore, sikurse i kombinojnë shkaqet sociale të krimit me shkaqet kimike (drogën) dhe nevojën për ndëshkim me nevojën për mjekim. Një shembull jo dhe aq absurd, si antipsikiatria e rekrutoi psikiatrinë si ndërmjetëse mes shtetit dhe nënprodukteve njerëzore të hiper-urbanizimit.
Dje më qëlloi të bëja një copë rrugë, në metro, në një vagon përgjysmë të zbrazur; një i pastrehë, madhosh dhe grotesk, flinte i shtrirë shtrembër dhe gjysmë i zhveshur në një nga ndenjëset, duke lëshuar bujarisht përreth duhmën aq mbytëse të mjerimit, vetmisë dhe, pse jo, të marrëzisë. Si për t’u mbrojtur, e kish rrethuar veten me gjithfarë rraqesh, qesesh dhe sendesh personale, edhe pse të paidentifikueshme. Kjo farë përballjeje më ndodh rëndom sa herë që lëviz me metro – vështirë të gjesh një stacion, një plaformë ose një vagon, pa të paktën një person i cili ka ngritur strehën atje dhe ndërvepron me të tjerët në mënyra ndonjëherë kërcënuese. Sot, përkundrazi, nuk e mora metronë por dëgjova, duke shëtitur në park, podkastin e RAI-t, ku lirimi i të sëmurëve mendorë prej “azileve” dhe “çmendinave” në Italinë progresiste dhe humane u përshëndet gjerësisht si fitore e mjekësisë dhe të drejtave të njeriut. Në raste mëdyshjesh të tilla pa zgjidhje, gjithnjë mendoj për babanë tim dhe dilemat që ai duhet të ketë përjetuar çdo ditë – ndryshe nga unë, im atë nuk e kish luksin që ta kthente kokën nga ana tjetër, dhe të fillonte të besonte qoftë edhe për një sekondë të vetme, se plaga nuk ishte e tija për t’ia ndier dhimbjen deri në palcë.
© 2024 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
Shënim: Imazhi është realizuar me Midjourney.