Ka qenë një kohë, të cilën ende e mbaj mend, kur çdo libër në një gjuhë perëndimore çfarëdo, që na binte në dorë, ishte send për t’u ruajtur dhe shijuar dhe, mundësisht lexuar. Kam qenë me fat, që nuk kam rastisur në ndonjë libër telefonash të Triestes ose të Lausanne-s, sepse përndryshe edhe atë disi do ta kisha lexuar dhe do ta kisha përdorur si palestër për përfytyrimin.
Në Itali kam parë për herë të parë Le Pagine Gialle, botim i frikshëm për nga dendësia e informacionit që përmbante. Përkundrazi, deri edhe në fund të viteve 1980, libri i telefonave i Tiranës ishte një botim modest, me disa pak faqe të varfra; por unë mbaj mend edhe vitet 1960, kur nuk ishte veçse një fletore – siç mbaj mend edhe që gjeje atje deri edhe numrat e ambasadave, dhe të fortë e kam pasur tundimin për t’i provuar.
I çuditshëm ka qenë ai libër – mes gjërave që më kanë mbetur në kujtesë, ka qenë edhe shkronja C, ku nuk kish më shumë se dy emra; kjo ishte Tirana, qytet ende i bashkëmatshëm me njeriun.
Por këto Pagine Gialle, tashmë si Yellow Pages, më ndoqën edhe në New York, madje bashkë me motrat e tyre, White Pages, vëllime të rënda në çdo pikëpamje, të cilat periodikisht vinin dhe i shkarkonin, me bujë, te “dhoma postare” e ndërtesës ku jetoja në Bronx: pyll i vogël, i disiplinuar në letër dhe i mbërthyer në këmisha plastike.
Punën e parë, në New York, e kam kërkuar duke qëmtuar adresat e kompanive të përkthimit, në këto Yellow Pages; te White Pages kam gjetur, ndërkohë, emrin e tim eti, që kish mbërritur në Amerikë para meje.
Ende na qëllon të shohim, në filma tashmë klasikë, heronj detektivë me pardesy dhe cigare, që futen në kabina telefoni dhe atje shfletojnë, jo pa një farë ankthi, vëllimin e Yellow Pages që e kanë lidhur aty me zinxhir, si qen të braktisur; ndonjëherë këta edhe e grisin faqen e librit, kur e kanë gjetur emrin ose numrin që kërkonin; duke lënë të kuptohet se kjo pasuri ishte e të gjithëve, një ngastër e commons, që kushdo mund ta shkelte e ta përmirrte – meqë folëm edhe për qen.
U bënë ca kohë, pra, që Yellow Pages nuk na kanë sjellë më në pallat – dhe kam frikë se ajo teknologji u është bashkuar muzikasetave, CD-ve, DVD-ve, videokasetave VCR me gjithë këllëfët e tyre me ngjyra tashmë të zbërdhylura, atlaseve të rrugëve të Amerikës të dendura si enë gjaku, kalendarëve të tryezës me citate të Konfucit; aq sa shpejti do t’i bëjnë vend edhe asaj në muzeun e teknologjive të përkohshme, që na ndihmuan, por që ne nuk begenisëm t’i ndihmojmë.
Për historianin urban, një Yellow Pages e New York-ut, e viteve 1950, do të shfletohet si ndonjë Luna Park për udhëtim në kohë – duke shërbyer vetë ai vëllim si muze me kosto të lirë, i një të shkuare që është harruar pak si shumë shpenguar, mbase ngaqë imazhin e saj, mbase simulakrin e saj, e mbajnë gjallë filmat dhe serialet televizivë. Por kjo është e vërtetë për çdo listë që i ka mbijetuar së shkuarës – dhe ku funksioni utilitar ia ka lënë vendin funksionit njohës, mbase edhe funksionit nostalgjik.
Gjithsesi, nuk është databaza e emrave të bizneseve dhe numrave të telefonit që është vjetruar, por vetëm mediumi i saj tradicional; sot bizneset i kërkojmë online, dhe nuk kam dëgjuar njeri të ankohet dhe aq më pak të vajtojë zhdukjen nga qarkullimi të qitapeve të djeshme. Diçka e ngjashme po ndodh me linjat telefonike tokësore dhe numrat përkatës të telefonit.
Kjo temë, e librave të telefonit, Yellow Pages dhe White Pages m’u sugjerua vetvetiu, kur diskutoja për të ardhmen e fjalorëve si libra; ndryshe nga të parët, fjalorët kanë një prestigj kulturor që ua zgjat jetën, madje edhe përtej afatit kur mund të jenë të dobishëm. Edhe tani që shkruaj, specialistët e Akademisë së Shkencave po punojnë ditë e natë për një Fjalor të ri të gjuhës shqipe; në trajtë libri mijëra-fjalësh e mijëra-faqesh.
Lexoja këto ditë një nga kapitenët e Fjalorit të ri, ta përshkruante përmbajtjen e tij si të ishte drejtor i një muzeu që përshkruante – jo pa krenari – eksponatet e atjeshme: kaq fjalë arbëreshe, kaq fjalë nga gegnishtja, e kështu me radhë. I mendova këto fjalë si insekte të ngulura me thumb në vitrina entomologjike, shoqëruar me shpjegimet përkatëse – përfytyrova pastaj vizitorët, të mahnitur nga “pasuritë” e shqipes. Ka vërtet njerëz që kështu i dëshirojnë t’i kenë fjalorët, si koleksione leksikore; të numërueshme, si kokë bagëtish.
Për Yellow Pages dhe të tjera vëllime referencë si këto nuk e kam çarë ndonjëherë kryet; me gjithë punën që u është dashur hartuesve për t’i mbledhur, renditur e verifikuar të dhënat, për mua nuk kanë qenë veçse shkallë të Wittgenstein-it, vegla që i kam hedhur tutje, fill pasi t’i kem përdorur. Si ai detektivi i filmit noir, që ia griste faqen librit të telefonave, të lidhur me zinxhir pas kabinës telefonike përbri nevojtoreve në bar; një gjest që mund të shihet si vandalizëm, por edhe si sugjerim përdorimi për të tjerët. Në kuptimin që libri vetë do të ndihej i lumtur, sa herë që t’ia grisnin ndonjë faqe; sepse kjo do t’i shërbente si provë se kish shërbyer për diçka.
Fjalorët, përkundrazi, vazhdoj t’i shoh si instrumente të vyera, me të cilat kam kundruar dikur qiellin e botës; njëlloj siç e ka parë qiellin astronomi klasik, me një teleskop të praruar. Shtëpinë ende e kam të mbushur me fjalorë dy-gjuhësh, të cilët nuk i përdor më, por që nuk do të më shkonte mendja t’i hedh; dhe jo sepse i kam blerë unë vetë. Janë nga ata libra, që njeriu i sheh si vende ku ka hequr mënjanë dijen; edhe pse nuk e ka depozituar atje, dhe ajo dije nuk është e tija. Në fakt, të vetmit fjalorë që vazhdoj të shfletoj rregullisht – Fjalori italisht-shqip i Leka-Simonit, Fjalori anglisht-shqip i Pavli Qeskut dhe Fjalori etimologjik i shqipes, i Kolec Topallit, e ruajnë dobinë e tyre, sepse ende nuk gjenden online.
Shumë prej nesh e lidhim ende Fjalorin, si databazë të organizuar fjalësh, me teknologjinë e librit të shtypur; por sot arsyeja për këtë lidhje është vjetruar. Për mirë a për keq, ky lloj infomacioni sot është zhvendosur online, sepse ashtu sigurohet akses i shpejtë nga përdoruesit dhe sepse mund të përditësohet po aq lehtë. Disa privatëve mund t’u lejohet ngazëllimi nostalgjik për vegla të tilla; por institucioneve jo.
Thonë se Proust-i, para se të binte për gjumë, e kish zakon të lexonte një orar trenash; lista me emra qytetesh, stacionesh të largëta dhe oraresh të ngjeshura, i shërbente si trampolinë për udhëtime të imagjinatës. Ende më ka mbetur një thrill, kur më del përpara ndonjë stacion treni, veçanërisht në Itali; herën e fundit që isha atje, në Puglia, pata kohë boll të shijoj anonimitetin dhe zbrazëtinë ekzistenciale, të stacioneve të vogla si Fasano, Monopoli, Polignano a Mare; dhe të sjell në mendje faqe të paharruara nga kapitulli i parë i romanit të Italo Calvino-s, Se una notte d’inverno un viaggiatore. Aq e kam përjetuar këtë ndjesi, madje aq shpresoj ta përjetoj sërish, sa traseja e hekurudhës që shtrihet mes për mes gjeografisë së një vendi të më duket thjesht projeksion i një liste të nxjerrë nga orari i trenave; dhe ky i fundit të më lexohet si kodi i një eksperience sa të mundshme, aq edhe pafundësisht të kombinueshme, udhëtimesh.
Nuk di sa i ngjan kësaj nostalgjie, një lloj eksplorimi që po e bëj herë pas here këto vitet e fundit, edhe pse më duket gjithnjë absurd: futem në Google Maps Street View, dhe shëtis në gjithfarë vendesh të rralla e të çuditshme, mes atyre që kam parë dhe mes atyre që nuk kam parë. Kthehem në cepa rrugësh ku njëditëzaj kam jetuar – për herë të fundit ndalova para Palazzo Giusso-s, selisë së Institutit Oriental në Napoli, ku ka qenë dikur katedra e shqipes; dhe u llahtarisa me graffiti-t që i ishin përvjelë ndërtesës nga poshtë, si të mbira prej dheut, tentakula të baltës dhe të errësirës; shkova pastaj të gjej shtëpinë time të vjetër, në lagjen Pianura, dhe nuk e gjeta dot. Më herët më ka qëlluar të shkoj në Islandë, në Isfahan, në Vladivostok, në Samarkanda, në bregdetin e Oregonit, në Kloveniersburgwal në Amsterdam (për të verifikuar një vitrinë dyqani që mbaja mend), në Tahiti, në Isola Tiberina, në Mont Saint-Michel, në Tierra del Fuego, deri edhe te pallati ku kam banuar në Bronx; më është dukur vetja pak Proust; kam hyrë në një hapësirë magjike, të cilën mund edhe ta ndaj me atë Proust.
Por nuk di sa të drejtë ka njeriu, që t’ua imponojë idiosinkrazitë e veta nostalgjike të tjerëve. Njoh miq të vjetër të shkollës, që ende e riprodhojnë, përmendësh, listën emërore të regjistrit të klasës në gjimnaz; sikurse njoh miq të vjetër të shkollës, që përloten kur e dëgjojnë atë listë, të renditur alfabetikisht. Edhe më absurde do të ishte sikur të pyesja se ku mund të jetë tani ai regjistër, me notat tona, mungesat dhe shënime të tjera; që është i vjetër, kjo nuk e bën detyrimisht të çmuar.
Kam dëgjuar këto ditë një podkast të historisë së Festivalit të Sanremos, në Radio RAI; duke e përdorur edhe atë si pretekstin për udhëtimin e radhës në të shkuarën e kujtueshme. Për çdo festival, autori i programit lexon – me zë monoton, gati të verdhë – listën e këngëtarëve që patën marrë pjesë; shumë për mua të njohur, shumë të tjerë të panjohur, mbase edhe të harruar. Çuditërisht, për emrat që nuk më thonë asgjë, pyes sa e drejtë është që të nxirren kështu nga anonimati, të zgjohen nga gjumi i mëshirshëm, që u ka dhënë harresa; në një kohë që këngët vetë nuk më çojnë në Itali, por në ditët e mia të shkollës në Tiranën e fillimviteve 1970.
Sot edhe gazetat italiane që shfletoj online veç flasin për Sanremon; por është një lloj refreni i konsumuar, pa asnjë interes muzikor – ku rrëfehen bëma groteske personazhesh që lidhen me muzikën vetëm tërthorazi. Falë Internetit, Sanremon mund ta ndjek online – por është e fundit gjë, që më shkon mendja të bëj. Pyes nëse ka ende, mes kalamajve sot në Itali (nuk po them në Shqipëri), nga ata që magjepsen pas Sanremos siç bënte brezi tim. Përgjigjem se, edhe për mua tani, ky informacion me emra, tituj këngësh dhe muzikë nuk është veçse një medium, ku të depozitoj kujtimet.
Nuk di si ndodhi që një muhabet, që hapa për Yellow Pages, më solli te Sanremoja, mbase edhe nëpërmjet Google Maps dhe numrave telefonikë të ambasadave në Tiranën totalitare; por di që, sa më shumë të dhëna më vënë në dispozicion motorët e kërkimit online, aq më shumë tundohem, nga shanset për ta provuar sërish e sërish drogën e nostalgjisë. E cila, veç efekteve anësore që mund të gjenden edhe ato online, nuk të lejon as t’u hapësh derën – dhe dritaret – informacioneve të reja. Por kjo më ndodh vetëm në ato hapësira të jetesës, ku mund t’ia lejoj vetes; në një fjord të Islandës mund të “shkoj” fare lehtë me Google Maps, qoftë edhe vetëm për pesë minuta dhe kthim; por një fjalor nuk e kam luksin që ta përdor ende, në hard copy. Jo rastësisht janë të kamurit e të ngeshmit, ata që kapen pas së shkuarës; edhe Proust-i, që përgjumej me orarin e trenave, do t’i ketë pasur mbrëmjet relativisht të qeta; edhe pse veç orarit të trenave, kam frikë se do të ketë përdorur edhe ndonjë booster tjetër, më të fortë, të fantazisë; dhe nuk e kam fjalën për biskotën e çajit.
© 2024 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Imazhi në kopertinë është përpunuar me AI (DALL.E 3 dhe ClipDrop).