nga Almog Behar, Departamenti i Letërsisë, Universiteti i Tel Avivit
përktheu Sait N. Saiti
Poeti palestinez Mahmud Darvish ka shkruar shpesh nën rrethim: shkroi nën qeverinë ushtarake të shtetit të porsalindur të Izraelit, kur iu kërkua të dilte para zyrtarëve të qeverisë për të vërtetuar se nuk ishte larguar nga Haifa dhe më vonë u burgos pasi u largua nga Haifa pa leje për të lexuar poezi në Universitetin Hebraik të Jeruzalemit. Shkroi në Bejrut, që më 1982 qe bombarduar dhe rrethuar nga FMI (Forcat Mbrojtëse të Izraelit); dhe shkroi gjatë inkursionit izraelit në Ramallah më 2002. Krahas këtyre rrethimeve në kohë reale, poezia e tij u kthye vazhdimisht në çastin e krye-rrethimit, të fshatit të tij Al-Birweh, i cili u shkatërrua në vitin 1948 kur ishte shtatë vjeç. Ai shkroi për mërgimin e familjes së tij në Liban dhe kthimin e tyre si të infiltruar një vit më vonë – ose si “të munguar të pranishëm”[i] – në fshatin e tij inekzistent në Galile: “Nuk e kuptova pse e shkatërruan këtë botë dhe kush e shkatërroi atë. Unë kam qenë refugjat në Liban dhe tani jam refugjat në vatanin tim”[2].
Me historinë e tij të shumanshme personale dhe familjare, Darvish përfaqëson “gjendjen” e palestinezëve në gjysmën e dytë të shekullit të njëzetë — vazhdimisht në mërgim dhe nën rrethim: mërgim nga Galilea në Liban më 1948, kthim në fshatin e tij të shkatërruar në Galilé dhe jetën si një i munguar i pranishëm, jeta si qytetar palestinez i Izraelit nën qeverinë ushtarake, largimi për në mërgim në diasporën palestineze, bashkimi me OÇP (Organizatën Çlirimtare të Palestinës), rrethimi i Bejrutit dhe dalja prej tij, jeta në Tunis, jeta e mërgimit në Paris, jeta në Ramallah pas krijimit të Autoritetit Palestinez, dhe duke jetuar në Aman. Përvoja e tij e gjerë personale dhe lidhja e saj me kaq shumë nga përvojat e popullit të tij e kanë ngritur atë në poet kombëtar.
Mahmud Darvish mbase u përpoq që me poezinë e tij të çante rrethimin dhe besonte në fuqinë e poezisë për t’u bërë ballë ushtrive dhe realitetit. Megjithatë ai e pranoi, më shumë se një herë, se poezia u mposht nga realiteti. Në një poezi drejtuar poetit Samih al-Kasim, të quajtur “Narcis të quajta, gërshetuar rreth zemrës sime”, shkroi me ironi: “A do ta besoni se poezitë janë akoma më të forta se avionët?”[3] Darvish nuk u përpoq thjesht të mposhtte aeroplanët me poezi, por si pala historikisht e mundur besonte se, nëse ai nuk do të tregonte historinë e vet, jo vetëm që fshatrat e tij do të fshiheshin, por do të fshihej edhe emri i çdo fshati dhe historia e tij. Historia do të fshihej jo vetëm në ndërgjegjen e fshirësve, por edhe në ndërgjegjen e botës, në ndërgjegjen e popullit të tij dhe më në fund në ndërgjegjen e tij. Atëherë po që disfata do të ishte absolute.
Për poetin, beteja për kujtesën është shpesh jo më pak e rëndësishme se beteja në terren, sepse mungesa e kujtesës zhduk çdo arsye për të luftuar në terren. Ky vështrim shihet më së miri në titullin e librit të Darvish-it për rrethimin e Bejrutit: Kujtim për harrimin. Në epokën tonë të harresës dhe zhdukjes, fitimtarët vazhdimisht punojnë për të fshirë kujtimin e të mundurve. Në muajt e fundit kemi parë madje përpjekje për të dekretuar ligje që do të ndalonin shqiptimin e fjalës nakba (katastrofë) ose të emrave arabë të vendeve në Izrael. Duke u përballur me një vendosmëri të tillë për të fshirë kujtesën, duhet të paktën të lejohet “kujtesa për harresën”.
Darvish paraqet harresën e të mundurve në poezinë “Përjetësia e kaktusit”, tek Pse e le kalin vetëm? përmes fjalëve të një babai drejtuar djalit të tij gjatë katastrofës palestineze më 1948: “Ti ke me u rritë, / biri im, dhe tregoju atyne që trashëgojnë armët e tyne / historinë e gjakut mbi hekur…”
Në mënyrë të ngjashme, Darvish shkroi në “Kundrapunkt: Për Edward W. Said”, tek Lulet e Bajames dhe Matanë: “Ai ishte heroi i fundit në atë epope, / që mbronte të drejtat e Trojës / [për të ndarë historinë].”
Darvish, duke përshkruar Saidin, në njëfarë kuptimi po përshkruan edhe veten: ai po lufton në emrin e të mundurve, Trojanëve, për të treguar historinë që Homeri nuk e tregoi, në një realitet shumë johomerik. Në Gjendjen nën rrethim, Darvish i njofton Homerit se fati i Ramallahut është i ndryshëm nga ai që dinte në Greqi: “Asnjë jeh homerik për asgja … / vetëm një gërmim i një shteti komatoz / nën rrënojat e një Troje të radhës.” Ramallahu është “Troja e ardhshme”, armiqtë e së cilës e kanë rrethuar për ta shkatërruar. Megjithatë, gjerësia dhe vëllimi i fabulës homerike nuk mund të zbatohet për Ramallahun, pasi asnjë Iliadë apo Odise nuk do të shkruhet për të. Pikërisht për shkak se Odisea nuk mund të shkruhet në Ramallah, Darvish ka shkruar fragmente poezish. Darvish e ndjen se nëse bijtë e kësaj Troje të ardhshme nuk e shkruajnë narrativën e tyre, ata do të zhduken nga historia dhe do të njihen vetëm përmes historisë së fitimtarëve: përmes Homerit të caktuar nga izraelitët. Nëse ata shkruajnë, pohon Darvish, narrativa e tyre ka një mundësi për të kapërcyer atë të fitimtarëve – përmes bukurisë së sajj, ose ndoshta përmes aftësisë së saj për të bindur lexuesit se ata kishin të drejtë.
Çfarë është poezia në “gjendjen e rrethimit” dhe si shkruan një poet në “gjendjen e rrethimit”? Cilat janë detyrimet e poezisë kur është nën rrethim dhe cilat janë mjetet e saj për t’u arratisur? Gjendje nën Rrethim është titulli i librit me poezi të Darvishit, dhe koha dhe vendndodhja që shfaqen në ballinën e librit lidhen me një rrethim specifik: “Janar 2002, Ramallah”. Në hebraishte, fjala “matzav” (gjendje ose rrethanë), ose më saktë, ajo fjalë e paraprirë nga nyja shquese, “ha-matzav” (rrethana) është bërë një fjalë kod për jetën izraelite sot dhe dëshpërimin që ajo shkakton. Megjithatë, në të njëjtën kohë është gjithashtu një kod i neutralizuar, i cili përmbahet nga caktimi i fajit. Gjendja e rrethimit palestinez është e ndryshme: nuk është thjesht një ankesë për një situatë, autorët e së cilës janë të panjohur, por përkundrazi përballje me situatën, autorët e së cilës dihen. Ekzistenca e vazhdueshme e situatës, derisa ajo të ndryshojë nga gjendja e krizës momentale në një gjendje të përhershme, e bën të vështirë përballimin e saj. Gjendja e rrethimit përshkruhet fillimisht si gëlltitje e të gjitha kohërave dhe gjendjeve të tjera, të kaluarën dhe të ardhmen, duke fshirë kujtesën e mundësisë së “një gjendje normale”, nëse ka pasur ndonjëherë një gjë të tillë, dhe duke kërkuar po ashtu nënshtrimin e poezisë, heshtjen e saj, ose heshtimin e saj.
Tek Kujtim për harrimin, Darvish shkroi gjerësisht, në prozë në vend të poezisë, për pamundësinë për të shkruar poezi në një gjendje rrethimi. Ai shpjegoi se përfshirja në rrethim e bën të pamundur të kredhesh në letërsi: «E ndaloj kërkimin tim për gjuhën figurative. E çoj kërkimin tim për kuptim në një ndalesë të plotë, sepse thelbi i luftës është të degradojë simbolet dhe të kthejë marrëdhëniet njerëzore, hapësirën, kohën dhe elementet në gjendjen e natyrës, duke na bërë t’i gëzohemi rrjedhjes së ujit në rrugë nga një tub i çarë. Uji në këto kushte na vjen si një mrekulli.”
Në një intervistë, Darvish diskutoi vështirësinë e të shkruarit poezi në Ramallah: “Poezia kërkon pushim. Situata në Ramallah nuk e lejon këtë luks. Të qenit nën okupim, nën rrethim, nuk jep frymëzim për poezinë. Megjithatë, unë nuk mund të zgjedh realitetin ku jetoj, dhe ky është problemi kryesor i letërsisë palestineze: ne nuk mund të çlirohemi nga ngjarjet historike.”
Kujtimi për harrimin hapet me nevojën për një filxhan kafeje, përkundër vështirësisë që rrethimi dhe bombardimet e pandërprera i krijojnë atij që dëshiron të bëjë një filxhan kafe në një furnelë gazi pranë një dritareje ekspozohen bombarduesve dhe snajperëve, kur edhe uji furnizimi nuk mund të llogaritet. Darvish deklaron: “Dua aromën e kafesë. Më duhen pesë minuta. Dua një armëpushim pesëminutësh për hir të kafesë.” Gjatë rrethimit të Ramallahut, Darvish do të dëshirojë një armëpushim për arsye që ndoshta janë më serioze se kafeja:
Bahet një armëpushim pas tjetrit – për të testuar mësimet:
a duhen avionë luftarakë për me plugue tokën?
U thamë atyne: një armëpushim – për me sprovue nijetet.
Ca thërmija paqeje mund të futen tinëz në zemrat tona
tue na frymëzue që përmes mjete poetike
të pajtohemi për gjanat që duem.
Ata përgjigjen: “Po a nuk e kuptoni
se një paqe e tillë me veten
do t’ia hapte dyert e fortesës sonë
perdeve të hixhazit dhe nihavendit?
U thamë: “E ça mandej? E mbasandej?”
Në vend të një konfrontimi ushtarak, në të cilin poeti nuk do t’ia dilte mbanë, ai dëshiron një mejdan poetik mes palestinezëve dhe izraelitëve. Kështu ai mund të përmbushë ëndrrën e tij si poet, ndoshta ëndrra e çdo poeti, për ta shndërruar poezinë në një gur prove të realitetit.
Përgjigjja izraelite, që Darvish e përfytyroi ndaj kërkesës së tij për armëpushim, vjen gjithashtu nga mbretëria e poezisë, hakshe-hakshe e këngës, që është një refuzim. Ky refuzim i pajtimit rrjedh nga frika kulturore e izraelitëve nga mekamet, shkallët[4] muzikore arabe. Darvish përshkruan izraelitët sikur jetojnë vullnetarisht brenda një fortese me porta të mbyllura; të rrethuar edhe ata, jo më pak se të burgosurit e tyre, sepse edhe ata mbahen brenda mureve që mbyllin të burgosurit e tyre. Në këtë kuptim, Darvish e kupton si rrethimin e tij ashtu edhe fortifikimin e izraelitëve, si rezultat, pjesërisht, i frikës izraelite ndaj kulturës arabe. Si i tillë, rrethimi është një akt orientalist, dhe në këtë kuptim, një dobësi izraelite. Tek Gjendje nën Rrethim, Darvish i kushton një poezi një “orientalisti”:
Le ta zamë se jam abdall:
nuk luej golf, nuk e kuptoj teknologjinë e fundit;
nuk di me i grahë avionit –
a me kaq përligjet grabitja e jetës sime dhe
të jetuemit sipër saj?
Nëse ti nuk do te ishe ti dhe unë të mos isha unë,
mund të ishim miq,
madje një mendjeje për nevojën që ia kena abdallëkut.
Pse a nuk ka edhe abdalli një “zemër, bukë,
dhe sytë krejt të përlotun” sikur Çifuti
te “Tregtari i Venedikut”?
Në një nga fragmentet e para poetike tek Gjendje nën Rrethim, Darvish propozon një ide tjetër që e lidh rrethimin me kulturën: “Ky rrethim nuk do të përfundojë derisa t’u mësojmë armiqve tanë / disa kaside prej kohëve para-islame.” Më duhet të pranoj se vite më parë pikërisht këto fjalë më tunduan dhe madje më detyruan të thellohesha në poezinë e Darvishit. Fillimisht, sharmi i tyre qëndronte në propozimin e tyre për të thyer rrethimin me anë të kulturës, duke e parë traditën paraislamike të poezisë arabe si një shteg drejt pajtimit, nëse do të mund të bashkëndahej nga arabët dhe izraelitët. Me një tjetër mendje pyesja veten se mos Darvish po e harronte vendin e hebrenjve në kulturën arabe, nga poezia e Xhahiletit dhe poetit judeo-arab A-Samawal deri në shekullin e njëzettë dhe poetit judeo-iraken Anwar Shaul, i cili shkroi me emrin Ibn A-Samawal, si zinxhir lidhës i poetëve judeo-arabë. Pse, pyeta veten, Darvish flet për ne sikur të ishim jashtë kulturës arabe? Pastaj m’u kujtua se A-Samawal dhe Ibn A-Samawal nuk kishin hyrë kurrë në fortesën izraelite dhe se ne do të duhej të mësonim vërtet sefte nga Darvish: “disa kaside prej kohëve para-islame.” Në këtë vështrim, gjendja e rrethimit e poezisë izraelite, siç e kuptoi Daruishi, është refuzimi për të lexuar poezinë e Xhahiletit.
Ndryshe nga shumica e autorëve kombëtarë, Darvish nuk u përpoq ta mbante vendin e tij me gjuhën dhe historinë e tij mbi një vorbull identitetesh: “Jam produkt i të gjitha qytetërimeve që kanë kaluar këso ane – grekut, romakut, persit, hebreut, osmanit. Çdo qytetërim i fuqishëm kaloi dhe la diçka pas. Jam biri i të gjithë këtyre baballarëve, por i përkas një nëne. A do të thotë kjo se nëna ime është një horre? Nëna ime është kjo tokë që i ka thithur të gjithë, dhe ka qenë edhe dëshmitar, edhe viktimë.”[5]
Ai shtjelloi se ishte “gjithashtu biri i qytetërimit hebre që ekzistonte në Palestinë”, dhe në përputhje me rrethanat, kur të ketë pajtim midis palestinezëve dhe hebrenjve, “çifuti nuk do të turpërohet të gjejë një element arab në vetvete, dhe arabi nuk do të ketë marre të pranojnë se ka përbrendësuar elemente hebreje.” Ashtu si Darvish e përqafoi Biblën (të cilën ai e njihte në hebraishten e saj origjinale) dhe Dhiatën e Re si burime dominuese të poezisë moderne arabe, krahas Kuranit dhe poezisë së Xhahiletit, ai propozoi që poeti hebre t’i drejtohej poezisë së Xhahiletit. Në këtë kuptim, që poezia e Xhahiletit të bëhet sërish “e jona” dhe jo pronë e ndonjë të huaji, ne duhet ta studiojmë atë sërish.
Shpresa për ta sosur rrethimin, e cila shfaqet në disa nga poezitë e Darvishit, është kalimtare dhe e paplotësuar. Prandaj, Darvish punoi për të përshkruar vetë rrethimin, rrethim i cili ua mbush jetën e të rrethuarve pafundësisht. Në fragmente vargjesh te Gjendja nën Rrethim, Darvish-i po i kujton Homerit se ai nuk ishte në gjendje të shkruante një epos në Ramallah: “Nën rrethim, / jeta matet mes kujtimit të fillimit të saj / dhe harresës së fundit të saj …”
Pikërisht këtu gjejmë harresën dhe hutimin për kohën që rrethimi krijon mes të rrethuarve dhe që shfaqen edhe në nëntitullin e Kujtim për harrimin: [Koha:] Bejrut, [Vendi:] Gusht.
Kafja e zezë ka po ashtu një rol te Gjendja nën Rrethim. Në mënyrë paradoksale, kësaj radhe të rrethuarit i grishin për kafe rrethuesit, si shenjë njerëzillëku, për t’u kujtuar rrethuesve se edhe ata janë qenie njerëzore, njësoj si të rrethuarit: “Ju, që qëndroni në pragjet tona, hyni, / eja gjerbni pak kafe arabe me ne! / Mund të ndjeheni se jeni po aq njerëzor sa edhe ne.” Poema vëzhgon njerëzillëkun e dëmtuar nga rrethuesit, të cilët janë vetë të bllokuar brenda rrethimit. Megjithatë nuk përfundon me këtë ftesë mikpritëse që është xhymerte deri në absurd. Përkundrazi, poema përfundon me një përmbysje, duke i dërguar të rrethuarit larg, duke na kujtuar se edhe të rrethuarit nuk ndjehen më si qenie njerëzore:
Ju! Tek pragjet e dyerve tona,
Shprangojini mëngjeset tona,
Në mënyrë që të jemi të sigurt,
Se jemi po aq njerëz sa ju.
Si rrjedhojë, rrethimi ua shteron njerëzillëkun si rrethuesve ashtu edhe të rrethuarve, por pa krijuar një simetri të rreme mes tyre. Përballë këtij dëshpërimi, Gjendja nën Rrethim çelet me de me deklaratën, “Ne ushqejmë shpresë”, me mirëkuptimin se nuk ka shpresë nën rrethim nëse nuk e ngre atë, mes të papunëve dhe të burgosurve, mes nijeteve dhe nën hijen e pemishteve të rrënuara.
Kujtim për harrimin u shkrua në Paris pasi Darvish u largua nga Bejruti dhe përshkruan një ditë të vetme nën rrethim. Darvish përshkruan një lloj negociate me izraelitët për daljen e Organizatës Çlirimtare Palestineze nga Bejruti gjatë rrethimit: “Ne thamë se do të largoheshim. ‘Në det?’ pyetën ata. ‘Përmes detit’, thamë… ‘Por së pari ata duhet të thyejnë rrethimin e detit. Ata duhet të pastrojnë rrugën e fundit për fillin e fundit të gjakut tonë.” Jeta palestineze në Liban pas vitit 1948, pa vend të kthehet, është paradoksale, pasi të gjithë u kujtojnë refugjatëve palestinezë mungesën e dyfishtë të përkatësisë së tyre, duke u thënë: “Ju nuk do të shkoni atje dhe nuk i përkisni këtu. Mes këtyre dy mohimeve lindi ky brez…” Kësodore, 1982 nuk mund të quhet fillimi i rrethimit, por vazhdimi i tij tragjik dhe paradoksal, sepse pas vitit 1948 refugjatët palestinezë në Liban “po lindnin ende pa arsye, duke u rritur pa asnjë arsye, duke kujtuar pa asnjë arsye dhe duke u vënë nën rrethim pa asnjë arsye.”
Te Kujtim për harrimin, Darvish përshkruan se si ai u bë një poet duke qëmtuar të kaluarën dhe se si ai qëmtoi për çastet kur ishte fëmijë në plazhet e Libanit pasi ai dhe familja e tij u degdisën nga Galilea, pas fillimit të rrethimit, por para se të kuptonte se jeta e tij ishte nën rrethim, ndoshta në momentin e fundit të pafajësisë: “Dhe isha rritur. Isha bërë një poet në kërkim të djalit brenda poetit, të cilin ai e kishte lënë pas diku dhe e kishte harruar. Poeti ishte rritur dhe nuk e lejoi djalin e harruar të rritej.” Darvish shkroi për fëmijërinë e tij gjithashtu në Lulet e bajames dhe matanë:
Gjithmonë kam menduar se vendi është identifikuar
nga nënat dhe aroma e sherebelës.
Askush nuk më tha,
ky vend quhet vatan,
rreth vatanit janë kufij,
dhe përtej kufijve është një vend tjetër,
i quajtur syrgjyn dhe gurbet për ne.
Nuk më duhej ende një identitet
…………………………….
Nuk më kujtoheshin fjalët për të mbrojtur vendin
nga heqja e tij, nga emri i tij i çuditshëm, i ri
mbuluar me eukalipt.
Shenjat na thonë:
Ti nuk ke qenë këtu.
Libani nuk ishte i huaj për të për vite me radhë, por ishte kthyer në një qëmtim për diçka që ishte zhdukur. Dhe situata politike në të cilën ai lindi përcaktoi fatin e tij si poet:
Nga masakra në kasaphanë është drejtuar populli im dhe ende ata sjellin
pasardhës në vendndalime të mbushura me mbetje, shfaqin shenja fitoreje, dhe përgatitin gostat e dasmës.
A ka një bombë nipër e mbesa? Ne.
A ka gjyshër një ashkël shrapneli? Neve.
Në Kujtim për harrim, Darvish i referohet rrethimit të Bejrutit, duke aluduar në poezinë “Kartë identiteti”, shkruar gati njëzet vjet më parë në Izrael: “Jam arab![6]’ i thashë një punonjësi qeveritar, djali i të cilit mund të jetë duke pilotuar tashmë një nga këta avionë. E thashë në hebraisht për ta provokuar. Por kur e vendosa në një poezi, publiku arab në Nazaret u elektrizua nga një rrymë sekrete që e nxorri xhindin nga shishja. … Kjo klithmë më pas u bë identiteti im poetik …”
Në Bejrut, Darvish rishqyrtoi poezinë e tij të famshme “Kartë identiteti”: “Nuk e kuptova se ishte e nevojshme ta thosha këtu në Bejrut: “Shkruajeni këtë”. Unë jam arab! A duhet arabi t’ua thotë këtë arabëve të tij?” Mërgimi palestinez ishte dyfishuar dhe tani Darvishi duhej të provonte se ishte arab, pasi Bejruti refuzoi palestinezët dhe i dëboi ata. Situata e palestinezëve në vitet 1980, për të cilën Darvish shkroi në poezinë e tij të famshme, “Oh babà, unë jam Jusufi”, u kujtoi atyre se bota arabe i kishte tradhtuar palestinezët më 1948 dhe se bota arabe kishte harruar palestinezët që kishin mbetur në Izrael deri më1967. Darvish shkroi “Kartën e Identitetit” në vitin 1964, kur ishte anëtar i Partisë Komuniste Izraelite. Poema i drejtohet një zyrtari të qeverisë izraelite, ndoshta nga qeveria ushtarake, i cili simbolizon bashkësorin hebreo-izraelit. Zyrtari izraelit është kundërshtari dhe bashkëbiseduesi i poetit dhe poeti ngre zërin e tij palestinez në një përpjekje për të frikësuar:
Shkruaj aty!
Unë jam arab
Dhe numri i kartës sime është pesëdhjetë mijë
Dhe tetë është numri i fëmijëve të mi
dhe i nënti… do të vijë pas verës!
A ju zemëron kjo?
Darvish përsërit në mënyrë provokative pyetjen: “A ju zemëron kjo?” dhe kërkesa po aq provokuese: “Shkruaj aty! / Unë jam arab,” dhe si rrjedhojë e përqendron lexuesin në kërkesën e poetit nga bashkëbiseduesi i tij izraelit. Poema është një krijim përgjigjeje dhe dialogu, e cila sipas Darvishit është një përkthim i një dialogu që fillimisht është zhvilluar në hebraisht. Poema përfundon me heroizmin e ardhshëm dhe një paralajmërim për fitimtarin aktual: “Kujdes, ruhuni … nga uria ime / dhe nga mëria ime!” Në këtë vështrim, poema është përfaqësuese e shkrimit të hershëm të Darvishit, në të cilin trimëria që nuk shprehet gjithmonë në realitet gjen shprehje në poezi.
Komentet e Darvishit për protestat në Izrael kundër Luftës së Parë të Libanit dhe reagimet e tij ndaj poezisë protestuese që u shfaq në hebraishte janë ndriçuese: “Nuk u gëzova për demonstratat në Tel Aviv, të cilat vazhdojnë të na grabisin të gjithë rolet tona. Prej tyre janë si vrasësit, si viktima. Prej tyre dhimbja dhe klithma, shpata dhe trëndafili; fitorja dhe disfata.”
Përvetësimi total i historisë dhe i vëmendjes botërore nga Izraeli, si okupator dhe si kritik i pushtimit, nuk i la Darvishit as qëndrimin e protestës apo narrativën e humbjes, dhe kështu edhe poezia hebraike e rrethoi atë dhe i kufizoi mundësitë e tij:[7]
Për hatrin tonë ata bërtitën, për hatrin tonë ata qanin; … A ka gjë më mizore se kjo mungesë: të mos jesh ti ai që do të festojë fitoren tënde apo ai që do të vajtosh humbjen tënde? Se duhet të qëndroni jashtë skenës dhe të mos bëni hyrje, përveçse si temë që të tjerët ta marrin dhe ta interpretojnë… Poezi hebraike pa fund, por jo poezi arabe, adresojnë rrethimin e Bejrutit dhe protestojnë kundër masakrës. Prej tyre mëkati dhe prej tyre falja. Prej tyre vrasja, dhe lotët. Prej tyre masakrat dhe drejtësia e gjykatave.
Ka mbetur shumë pak vend për poetin arab, për vetë Darvishin, e drejta e të cilit për të kundërshtuar dhe treguar një histori është nën rrethim dhe historia e të cilit si i munduri tregohet nga të tjerët. Kjo është humbja totale që proteston në shkrimin e tij kur ai kërkoi të ruante, të paktën, të drejtën për të treguar historinë e humbjes.
Këto fjalë janë dëshmi e gjendjes tragjike dhe paradoksale të poezisë në një gjendje rrethimi, një gjendje rrethimi që magjepsi dhe vazhdon të magjepsë si poezinë palestineze ashtu edhe atë izraelite, ndonëse me siguri jo në një mënyrë simetrike pasi poezia izraelite ka privilegjin të injorojë shpesh këtë rrethim. Poezia, e cila ëndërron të jetë një zë estetik apo etik, një zë i përjetshëm, i ngritur mbi kohën e tashme, rikthehet sërish dhe sërish në kontekstin e marrëdhënieve të pushtetit politik, pa aftësinë për t’i shfuqizuar ose shpërfillur ato, edhe kur dëshiron të shkruajë kundër historisë. Qëndrimi i Darvishit ishte kompleks. Me raste ai foli për dëshirën e tij për t’u përkthyer në hebraisht dhe për t’u lexuar në hebraisht, siç ilustrohet në komentet e tij: “Izraelitët nuk janë të interesuar t’u mësojnë studentëve të tyre se ekziston një histori dashurie midis një poeti arab dhe këtij vendi. Do të doja që të më lexonin vetëm për të shijuar poezinë time dhe jo si përfaqësues të armikut”[8]. Megjithatë, është e rëndësishme të kujtojmë se leximi, dhe dialogu me Darvishin dhe me poezinë arabe në përgjithësi mund dhe duhet të zhvillohet në poezinë hebraike, nuk e thyen gjendjen e rrethimit në të cilën jetojmë, derisa të harrojmë fillimin e tij, derisa të harrojmë fundi i tij, derisa të harrojmë gjithçka që i ka paraprirë dhe gjithçka që mund të ndodhë pas saj.
Përkthimit i kam ruajtur shënimet që m’u dukën të volitshme, për detajet e mëtejshme shih origjinalin.
[i] “Të munguarit e pranishëm,” të njohur gjithashtu si “palestinezë të zhvendosur përbrenda,” është një term që i referohet palestinezëve që u shpërngulën gjatë apo pas Luftës Arabo-Izraeliane të 1948, por qëndruan brenda kufijve që përmbajnë sot shtetin izraelit.
[2] Epilog i Salman Masalha në përkthimin në hebraishte të vëllimit Kujtime për harrestarinë. Përkthimi në anglishte nuk e ka epilogun.
[3] Mahmud Darvish dhe Samih al-Kasim, Ben shnei hatzaei ha-tapuz [Midis dy gjysmave të portokallit], përkth. dhe ed. Hannah Amit-Kochavi (Tel Aviv: Mifras Publishing House, 1991), 19. Citimi i përmendur këtu është marrë nga përkthimi hebraisht dhe është përkthyer në anglishte nga Esther Hecht.
[4] […] perde (të ahengut) asht fjala që ka përdorë tradita jonë muzikologjike. Shënim i përkth.
[5] “Gurbeti është aq i fortë brenda meje, mbase do ta sjell me vete në shtëpi,” Mahmud Darvish, intervistë me Helith Yeshurum, Hadarim 12, 1996, 172-198; shih 177 për citimin e saktë.
[6] Shteti i Izraelit gjithnjë ka parapëlqyer të flasë për “arabë” se sa për “palestinezë.” Për shembull, në një dialog të heroinës së “Bab el-Shams”, e shoqja e Halilit, dhe hetuesit izraelitë që duan të dijnë për vendndodhjen e të shoqit, ajo ankohet se palestinezët janë të vetmit arabë në botë, ndërsa të tjerë përshkruhen me nga një mbiemër shtesë – sirianët, egjiptianët, lebanezët – dhe kësodore në mënyrë paradoksale, palestinezët e lidhur me shkrimin e prozës palestineze në mbarë botën arabe, u bënë përmbaruesit e panarabizmit.
[7] Ashtu siç e shihte ai, izraelitët kanë patur gjithmonë frikë se mos e humbasin identitetin e tyre si viktima, i cili ka qenë esencial për hebrenjtë përgjatë historisë së tyre, dhe vënë kujën për shkatërrimin që ata vetë shkaktuan.
[8] Darvish, intervistuar nga Yudilotvitz.