“Ah, t’ëmblat vite gjashtëdhjetë: kisha qejf të thoja atëherë, në mënyrë cinike: regjimi ideal, është një diktaturë duke u shpërbërë (en décomposition); aparati shtypës funksionon në mënyrë gjithnjë e më defektoze, por mbetet gjithnjë atje, për të stimuluar frymën kritike dhe përqeshëse,” shkruan Kundera, në Une rencontre, të botuar në 2009, njëzet vjet pas shembjes së regjimit komunist në Çekosllovaki. Jean-Dominique Brierre, që e sjell këtë pasazh te biografia që ia ka bërë shkrimtarit çek (Milan Kundera, une vie d’écrivain, Ecriture, 2019), komenton se Kundera i referohet aty një periudhe tejet pjellore në krijimtarinë e vet, e cila jo rastësisht përkoi me një rilindje kulturore tejet të pasur, dhe lajmëruese e eferveshencës politike të Pranverës së Pragës. Ishin vite të një kundërshtimi sado embrional të kanonit të Realizmit Socialist, kur prirja ishte më pak për t’iu kundërvënë frontalisht estetikës sunduese, sa për ta mbajtur këtë estetikë larg, brenda kufijve të së mundshmes.
M’u dëgjua volitshëm kjo psherëtimë e Kunderës, sepse ma mbështeti një mendim me të cilin jap e marr prej kohësh – që për letërsinë dhe artin tabutë, përfshi këtu edhe tabutë politike, janë më thelbësore se liria autoriale; sepse një artist i lirë duhet, megjithatë të ketë diçka për të thënë, dhe kjo diçka merr relevancë sa më tepër që i kundërvihet një pengimi, një muri, një caku. Që njëlloj mund të jetë edhe moral, estetik, religjioz, ose të shënjojë vijën për t’u kapërcyer (shkruan Jean-Dominique Brierre, në vep. cit.: “[falë Diderot-it] Kundera e kuptoi që në letërsi, si në të gjitha artet, liria lind nga shtrëngesa [contrainte]”, duke komentuar për një deklaratë të Kunderës, se virtuoziteti teknik të udhëheq drejt lirisë). Nga ana e vet, diktatura në shpërbërje, për të cilën shkruan Kundera, i lejon njerëzit ta shijojnë oksigjenin më shumë e më fort se liria – meqë në liri oksigjenin e marrin për të mirëqenë, si peshku ujin.
Kujtoj Shqipërinë letrare të fundviteve 1980 dhe ndoshta të fillimviteve 1990, kur planet individuale – të shkrimtarëve, të artistëve, të së gjithëve që filluan të besojnë te ndryshimi domethënës – kishin një shkëlqim dhe fisnikëri që më pas do ta humbnin. Kjo nuk do të thotë që veprat e krijuara nën një regjim shtypës që ka marrë tatëpjetën janë doemos të arrira, por vetëm që energjitë krijuese marrin hov gjatë kësaj periudhe, krahas me optimizmin. Në kuptimin që artistët fillojnë të (ri)frymëzohen.
Mbaj mend një ekspozitë të artit figurativ në Tiranën e vitit 1989 (besoj), kur piktorët dhe skulptorët – mes tyre edhe Edi Rama vetë – “u lejuan” të eksperimentojnë me formën. Ajo ekspozitë me siguri do t’i ketë ngjarë një koleksioni të rrymave artistike të shekullit XX, me çdo artist duke e gjetur vetveten në shkolla dhe stile deri atëherë në Shqipëri të ndaluara. Këtë trishtim e kam gjetur të rrëfyer edhe te romani Injorancë i Kunderës, ku Josefi përmend një pikturë çeke të vitit 1955, autorit të së cilës i ish dashur “ të gjente atë pikë magjike ku imperativët e ideologëve të takoheshin me dëshirat e tij si artist” (lexoni Artisti i rishpikur, në PTF).
Ky ishte fati i kaq e kaq krijuesve në Shqipërinë totalitare, që hidhnin valle në litar – duke u përpjekur aq shumë që të futnin sado pak modernizëm, sado pak subversion, sado pak tjetërçka në veprat e tyre, sa ndonjëherë krejt arti i tyre përfundonte i shprehur në këtë përpjekje negocimi të së pamundurës. Kësisoj, edhe veprat e tyre – pavarësisht nga suksesi – e bartnin denoncimin me vete, dhe jo rrallë përfundonin si dëshmi të akuzës, në gjyqet politike kundër tyre.
Gjysmë shekulli totalitarizëm mjaftojnë, që një shkrimtar a në përgjithësi artist t’i bëjë të vetat rregullat e censurës, ndalimet dhe tabutë, duke i adoptuar në super-ego. Kur regjimi politik dekompozohet dhe çfarë deri dje nuk lejohej bëhet befas e lejueshme, shkrimtarit dhe artistit ende i duhet kohë, që të trajnojë super-egon e djeshme me realitetin e ri – dhe ndonjëherë vazhdon të sfidojë mure, tela me gjemba dhe fusha të minuara që, në realitet, nuk ekzistojnë më.
Ndodh që të apasionohemi pas një romani, pa e ditur se me ç’mur e ka përplasur kokën autori. Kundera i pat thënë, në 1979, Normand Biron-it: “On doit presque toujours son succès au fait d’être mal compris” (Suksesin gati gjithnjë ia detyrojmë faktit që na kanë keqkuptuar). Këtë batutë mund ta lexosh edhe kështu: artistët që i mbijetuan represionit ideologjik të diktaturave në Lindje, investuan të gjithë në shansin që regjimi të mos ua kuptonte veprën… ose, të paktën, që regjimi të bënte sikur nuk ua kuptonte veprën, meqë i duheshin për t’i mbajtur në aktivitet.
Sot, ose tridhjetë e kusur vjet pas ndërrimit të epokave, kultura shqiptare është duke u dekompozuar, njëlloj si diktatura në fundvitet 1980, ose regjimi i Pragës, në fillimvitet 1960. Kam frikë se vetëm batakçinjtë do ta kujtojnë me mall këtë periudhë dekompozimi, me kusht që batakçinjtë të jenë në gjendje të kujtojnë ndonjë gjë me mall.
(c) 2023 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
Kopertina: Praga në kaos, gjatë ditëve të ndërhyrjes sovjetike në Çekosllovaki, në gusht 1968.