The “language of the heart” needs a heart that works – the case of Arbëresh in the 21st century
nga Eda Derhemi
Para dy vjetësh në Kuvendin e Parë për arbëreshët, organizuar nga Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA[i]), diskutova për rreth një orë tiparet e arbërishtes si gjuhë e rrezikuar për nga funksionet dhe përdorimi brenda secilit domen, si edhe “dëmtimin” në nivele të ndryshme të sistemit gjuhësor[ii]. Në pjesën e parë të diskutimit të sotëm, pas një hyrjeje për vlerën e teorisë së gjuhëve në rrezik, do t’i rikthehem shkurtimisht gjendjes së gjuhës arbëreshe, lidhjes –si një variant apo si një gjuhë më vete– të saj me shqipen.
Pastaj, në pjesën e dytë, do t’u përgjigjem këtyre pyetjeve: cila është vlera e njohjes institucionale shtetërore të një gjuhe dhe e krijimit prej institucioneve të një kulture dominante që fuqizon minoritetet gjuhësore, edhe pse tradicionalisht shteti-komb ka qenë armik i gjuhëve minoritare dhe është përpjekur t’i neutralizojë apo zhdukë ato; dhe a çon kjo njohje në shndërrimin e dëshiruar të gjendjes së rrezikuar, dhe në mbrothje të gjuhës e kulturës së rrezikuar? A ka çfarë bën më shumë Italia institucionale për mbrojtjen e diversitetit të vet të çmuar gjuhësor? A ndihmon dot Shqipëria në rastin e arbërishtes? Po shqipja, a mund të japë kontribut konkret në rivitalizimin e arbërishtes? Përfundoj pjesën e dytë me një pyetje që, më shumë se pyetje hipotetike, është dëshirë: a do dëgjohet tingulli (për mua… i mrekullueshëm) i arbërishtes nëpër fshatrat e Jugut italian në të mbramet stinë të këtij shekulli?
Pjesa e Parë
Pozita ime, ashtu si ajo e shumicës së gjuhëtarëve (shpresoj e të gjithëve) është se arbërishtja është gjuhë e rrezikuar. Aq më shumë, vetë folësit e arbërishtes në komunitetet arbëreshe, ka dekada që shqetësohen dhe bëjnë të zëshëm publikisht reduktimin dhe frikën për humbjen e gjuhës. A është “gjuhë e rrezikuar” ndonjë term magjik i një fushe pa vlera? Jo! Ja ç’thotë Claude Hagège[iii] në 2002 në një diskutim mbi temën në MIT ku ai ende përdorte termin “vdekje e gjuhës” (në 2002 kish tashmë rreth 25 vjet që alarmi për rënien drastike të diversitetit gjuhësor në botë ish krejt i njohur e i diskutuar nën kornizën e gjuhëve të rrezikuara): “Language death is one of the topics related to language, that is studied very brightly”. Mbas vitit 2002, kjo fushë e lëvruar kryesisht nën gjuhësinë por me natyrë ndërdisiplinore që prej viteve 1980, është zhvilluar edhe më tej me shumë shpejtësi dhe sukses, sidomos në Australi, Zelandën e Re, ShBA, Mbretërinë e Bashkuar, Hollandë, Vendet Skandinave, e më tej kudo, duke qenë se edhe rreziku i humbjes së diversitetit gjuhësor është rritur fort në planet. Qëllon rishtas tamam këto ditë që aty-këtu sulmohet kjo metodë studimore si një metodë që s’duhet lidhur me arbërishten. E kam hasur edhe më parë këtë prepotencë dhe sens zotash që nuk duan të kontrollojnë vetëm fushat akademike, por edhe gjuhët vetë. Të mohosh sot gjuhët e rrezikuara është akt antihistorik dhe antikulturor, dhe të mohosh kornizat shkencore të matjes së rrezikut gjuhësor, parimet e dokumentimit gjuhësor si dhe rrugët për zgjatjen e ruajtjes dhe rivitalizimit të një gjuhe, edhe pse fusha është relativisht e re, është një akt antishkencor dhe antigjuhësor. Fjalimi i Hagège mund të ndiqet këtu.
Shumë më herët se diskutimi i Hagège-it referuar më lart, që në vitet 80 e 90 të shekullit të kaluar, nisi një punë kolosale nëpër akademitë (universitetet) më të përparuara, lidhur me fushat gjuhësore, sociale e kulturore për ruajtjen e diversitetit gjuhësor. Por, edhe atëherë si tani, kish studiues të tjerë që u ankuan që gjuhësia dhe shoqëria duhen mbajtur ndarazi, dhe që gjuhët duhen lënë të vdesin kur u teket të vdesin. Përgjigja që Nancy Dorian[iv] i jep për këtë foneticienit Peter Ladefodget në revistën shkencore prestigjioze amerikane ‘Language’, është lapidare në secilin paragraf të vetin, dhe unë nuk do e shprehja dot më mirë. Ndaj mund t’i referoheni direkt asaj në paçi kureshtje a dyshime. Që nga vitet 80 të shek të kaluar, shtëpitë e librit shkencor dhe universitetet me busull morale të botës, kanë botuar dhe kanë krijuar katedra të suksesshme në këtë fushë. Shoqëria, ideologjia dhe politikat janë po aq të lidhura me fushën e rrezikimit gjuhësor, sa edhe studimi teorik dhe empirik i sistemeve dhe përdorimeve të një gjuhe në tkurrje. Sidoqoftë, Dorian dhe shumë gjuhëtarë e antropologë të gjuhës, e kanë parë gjithnjë arsyen e zhvendosjes gjuhësore të folësve prej një gjuhe drejt një tjetre (language shift) si të shkaktuar nga shkaqe jashtëgjuhësore me bazë ideologjike që influencon fort folësit. Sot, sido që ka plot gjuhëtarë që preferojnë të merren kryesisht me dokumentimin e gjuhëve të rrezikuara, ka edhe më shumë që, bashkë me dokumentimin, merren edhe me studimin e mjeteve për ta mbajtur gjallë dhe rivitalizuar gjuhën. Gjithsesi, të gjithë këta studiues e shohin punën shkencore që bëjnë si punë edhe me peshë të madhe etike dhe me pasoja ideologjike e politike, dhe janë tepër të kujdesshëm që ta shohin komunitetin si qendror në proces.
Fakti që gjuhët e rrezikuara janë një dukuri në rritje në gjithë planetin, dhe që vëzhgimi e ndihma nga afër që japin gjuhëtarët është detyrë profesionale, ka sjellë që në disa raste të luhet nga media të paditura dhe të gatshme për sensacion, për gjuhë që gjoja qenkan të rrezikuara (media, jo vetëm në Shqipëri). Gjuha shqipe, nuk është e rrezikuar dhe nuk ka qenë sa kam qenë gjallë unë e shumë më tej. Mediat tona janë bërë qesharake duke dhënë lajme të tilla në vitet e fundit, vetëm sepse tamam në tri vitet e fundit, kryesisht prej meje, është diskutuar kjo temë lidhur me arbërishten. Para pak ditësh, Artan Fuga, shprehej si “po thahet shqipja” sepse nuk mund të përkthente 35 terma të literaturës politike në shqip, ku Fuga fuste edhe ‘referendum’, ‘ministër’ dhe ‘elektorat’.
Këto lloj problemesh i ka çdo gjuhë në zhvillim, sidomos kur kalon nga një sistem politik i ngurtë dhe i kontrolluar autokratik, në një tjetër që kërkon adaptim me një sasi të pazakontë stilesh, fushash e termash të reja. Asgjë e tillë nuk e rrezikon shqipen. E përkthejmë apo e lëmë ‘referendum’ si shumë gjuhë të tjera të fuqishme të botës, s’i prish asnjë punë një gjuhe normale si shqipja[v]Dhe tani …me siguri ka njerëz në audiencë që mendojnë: Fakti që unë po them se Arbërishtja është e rrezikuar, por shqipja jo, është provë që unë i konsideroj shqipen dhe arbërishten dy gjuhë të ndryshme?
Çështja se sa “shqipe” apo sa “arbërishte” ka, do donte një tjetër diskutim që do dalë në formë artikulli të plotë në fillim të tetorit, në Peizazhe të Fjalës. Tani që UNESCO duke flirtuar me shtetet kombe për ca më shumë se “pesë grosh t’qelbëta”, e ka rrumbullakosur pozicionin e vet progresiv kundër zhdukjes së gjuhëve, shohim si i koncepton “shqipet tona” Ethnologue – referenca më e plotë për gjuhët ekzistuese sot në botë:
Më lart vërehet se edhe pse Ethnologue ruan emërtimet si gjuhë të ndryshme (emërtime me germa dhënë prej UNESCOs) për secilin entitet, i sheh të katër variantet nën çatinë e shqipes (Albanian). Pastaj, arbërishten e konsideron gjuhë indigjene të Italisë, që është mënyra e sotme për t’iu referuar minorancave rajonale historike apo tradicionale të një vendi. Të qenët ‘autokton’ apo ‘indigjen’ do donte një tjetër diskutim[vi], por do na shmangte nga trajtesa themelore e sotme. Këtu mjaftohem të them se parimi se sa folësit e njërës gjuhë kuptojnë pa probleme të veçanta dhe pa nevojën e të mësuarit të veshit paraprakisht gjuhën tjetër (mutual intelligibility), është një parim që gjuhëtarët e kanë fort për zemër. Por edhe kjo ‘kuptueshmëri reciproke’ është e vështirë të matet objektivisht. Për gjuhëtarët, përgjithësisht, shumica e gjuhëve të ish-Jugosllavisë janë po ajo gjuhë. Por ama, të gjithë kemi hequr dorë prej kohësh që danishten dhe norvegjishten t’i quajmë si një gjuhë. A. Liu (2015) i referohet një përqindjeje fikse: Për të duhet që dy gjuhë të jenë prej 85% e sipër reciprokisht të kuptueshme për t’u quajtur e njëjta gjuhë. Por kush mund ta masë këtë dhe në ç’fushë kryhet matja: në të folur apo të shkruar? Në leksik apo gramatikë? Në dialekt apo standard? Dhe si zgjidhet korpusi për t’u krahasuar? Gjuhëtarët në këto raste, çfarëdo besofshin vetë, ndjekin atë që duan komunitetet folës, sjellja gjuhësore e të cilëve, përcaktuar nga ideologjitë dominante, pak pyet për kuptueshmëri reciproke (mutual intelligibility) apo matje të tjera leksikore e strukturore. Tradita dhe ndjesitë e komunitetit janë fitimtare. Por ama, ato nuk krijohen vetiu: kanë një ushtri e një flotë nga pas.
Para pak kohësh një gazetar nga Tirana (pa italisht në repertorin e vet gjuhësor) më shkruante që ish takuar me disa arbëreshë që i kishin folur arbërisht, dhe s’kish mundur të kuptonte asgjë, veç fjalëve ‘mirë’ e ‘bukur’. Ata e kishin kuptuar edhe më pak gazetarin tonë. Unë do doja që kësi fjalësh (si, mirë e bukur) të ishin baza e çdo komunikimi njerëzor. Por, sidoqoftë, nuk mohohet dot largësia e arbërishtes prej shqipes; dhe kjo ka shkaqe mëse të kuptueshme. Bazuar në eksperiencën time disa-dekadëshe me arbërishten, lidhja e fortë etnike shekullore me “dheun ka erdhën” dhe shqiptarët, është një arsye e mirë për të zgjedhur identifikim qoftë etnik, qoftë gjuhësor. Kjo është në dorë të komunitetit, jo të gjuhëtarit. Edhe kur kjo e fundit, mund të evidentojë dallime apo ngjashmëri strukturore, perceptimi i dallimeve prej folësve është faktor përcaktues dhe me rëndësi të veçantë për të ardhmen e një gjuhe të rrezikuar. Po aq përcaktuese janë ideologjitë institucionale që vlerësojnë dallimin, variacionin gjuhësor, të qenët ndryshe nga grupi dominant, dhe që duan ta ruajnë atë; apo ato që e përbuzin dallimin dhe duan ta zhdukin atë.
Për sot, pjesa me interes do ishte: sa lidhet perceptimi si një gjuhë apo si dy të ndryshme, me rrezikimin apo mirëruajtjen e gjuhës. Dhe në këtë rast mund të thuhet me siguri që perceptimi si gjuhë të ndryshme dhe ai si e njëjta gjuhë mund të çojnë njëlloj në ruajtje të gjuhës së rrezikuar ose jo – të kujtohen këtu gjithë gjuhët që zhvillohen me Ausbau, për inat të ish-variantit tjetër. Po ashtu, kujtoni ato gjuhë që duke u identifikuar psikologjikisht e materialisht me një variant të ndryshëm që e perceptojnë si të afërt, po ashtu marrin e japin me to duke u afruar, por mbetur gjallë – të kujtohen këtu rastet e minorancave italiane në kufijtë veriorë ku shumë prej varianteve franco-provensale apo gjermanike, kanë përfunduar si zëvendësime mekanike prej frëngjishtes, përkatësisht gjermanishtes, por duke ruajtur tendencën që shprehje e formula të vjetra të mbeten gjallë, dhe me bindjen dhe kënaqësinë që po flasin ende gjuhën e vjetër.
Ajo që përcakton më fort se gjithçka sa gjatë do kenë fatin të përdoren gjuhët e rrezikuara, është sjellja që kanë folësit ndaj vetë gjuhës së tyre, që është thuajse absolutisht pozitive në rastin e arbërishtes, por, në të kundërt, përgjithësisht vetëstigmatizuese, fjalavjen, në rastin e arvanitasve. Është kjo arsyeja pse arvanitishtja, edhe pse e ruajtur shumë mirë ndër pak folësit që ende e kanë, edhe pse me ndërkuptueshmëri shumë të lartë reciproke me shqipen (pa dyshim, më të lartë se arbërishtja), do lërë botën e përdorimit më parë se arbërishtja (që, paçim fat përrallash, e mos e lënçin kurrë!). Për arbërishten dhe mbijetesën e saj e thotë mirë F. Altimari[vii] që: “Eredità di memorie storiche connesse all’Italia e Albania, di differenza ed essere diversi, sono le eredità che hanno assicurato sopravvivenza.” Gjuha është vetëm njëra dhe më e fuqishmja ndër trashëgimitë historike që përmenden, dhe vjen prej llargu, aq sa edhe krijohet në dheun e ri. Por do doja të dija sa e ka sot numrin e arbëreshëve Altimari, që, në 1994, ishte mes 90.000 dhe 200.000 (duke llogaritur edhe të shpërngulurit prej Katundeve)?
Dhe e mbyll këtu diskutimin që lidh perceptimin si një apo si dy gjuhë të varianteve të po asaj origjine, me çështjen e vdekjes apo rivitalizimit gjuhësor. Si gjuhëtare që ka disa dekada që punon në fushën e ‘ndryshimit gjuhësor’ (language change) dhe pakicave gjuhësore, me fokus në rrezikimin gjuhësor e kulturor, për mua, nëse mbajtja e dy emrave të ndryshëm ndihmon që komuniteti që po humbet gjuhën, të fitojë të drejta dhe fonde, atëherë duhen pasur dy emra gjuhësh, qoftë nën një çati të përbashkët, qoftë jo. Qëndrimi im në këtë pikë është totalisht pragmatist. Por pastaj emri i një gjuhe dhe komplikimet ideologjike e politike lidhur me të janë një tjetër det të cilit nuk i hyjmë dot sot.
(c) 2023 Eda Derhemi. Të gjitha të drejtat janë të autores.
[i] Në faqen zyrtare të saj thuhet: “Qendra e Studimeve dhe e Publikimeve për Arbëreshët (QSPA) është institucioni kërkimor shkencor për diasporën shqiptare. Ajo kryen studime në fushën e historisë, letërsisë dhe të kulturës së komunitetit arbëresh. Krijimi i këtij institucioni u miratua me Vendimin e Këshillit të Ministrave Nr. 601, Datë 04.09.2019.” Vërehet një lidhje e pasqaruar mes “diasporës shqiptare” dhe “arbëreshëve” si komunitet. E kam diskutuar edhe më par: institucionet shtetërore shqiptare, si edhe ato akademike, kanë bërë pak apo aspak për studimin e diasporës historike përtej asaj arbëreshe të Italisë. Kam parasysh sidomos arbëreshët e Greqisë ose arvanitët.
[ii] Ky diskutim i imi që po botohet në dy pjesë në Peizazhe të Fjalës, u mbajt si kumtesa hyrëse në Kuvendin e Dytë për Arbëreshët, mbajtur në Tiranë prej 4-6 shtator, 2023.
[iii] I referohem këtij studiuesi, se ai është i njohur më shumë në Mesdhe si edhe prej qendrave italiane që merren me arbërishten që deri para dy vjetësh nuk pranonin këtë fushë studimesh, as rrezikun që i kanoset arbërishtes, por ama pranonin teorinë e vdekjes së gjuhëve prej Hagège (?!)
[iv] Dorian, Nancy. 1993. A Response to Ladefoged’s other view of Endangered Languages. Language, v. 69 n3 p. 575-79.
[v] Gjendja e dialekteve është punë tjetër, siç e kam thënë në shkrime të mëparshme në Peizazhe të Fjalës.
[vi] E gjithë kjo mesele termash dhe pozicionimesh të forta, ekziston vetëm që shtetet kombe të kënaqen e të mos mbrojnë të drejtat e minorancave të mëvonshme ardhur si grupe imigruese, pra të ndryshme prej atyre ‘historike’ apo ‘indigjene’. Askush nuk guxon të thotë se kur (pas sa vitesh) një grup imigrues bëhet indigjen. – Për diskutime të hollësishme për minorancat historike, shih artikuj shkencorë lidhur me Kartën Europiane për Gjuhët Rajonale apo Minoritare (ECRML).
[vii] Altimari, Francesco. 1994. “I dialetti italo-albanesi. Studi Linguistici e storico-culturali sulle communità arbëreshe”. A cura di F. Altimari e L. M. Savoia. Bulzoni Editore.