Fragmente të përzgjedhura nga Stewart Lee Allen, The Devil’s Cup (Edinburg: Canongate, 2000), ff. 118-25.
përktheu dhe përgatiti Alen Bejko
Kjo ishte pak a shumë situata muajin e dytë të rrethimit Osman. Kushdo mundej, përfshirë mbretin Leopold, ia kish mbathur. Popullsia e Vjenës qe tkurrur në shtatëmbëdhjetë mijë banorë. Nuk kishte kurrgjë për të ngrënë. Plasi murtaja. Ndërkaq, turqit osmanë po hapnin një sërë tunelesh të fshehta dhe po vendosnin bomba nën muret e qytetit.
Ajo çka nuk dinin prijësit turq, ishte se një ushtri pesëdhjetëmijëshe, shumica polakë, po i afrohej qytetit. Ata nuk e dinin as që vjenezët e kishin marrë vesh për tunelet, pjesërisht falë një spiuni të quajtur Franz Kolschitzky. Kolschitzky pat jetuar në Stamboll dhe mund të shtirej si ushtar turk. Pasi vjenezët zbuluan se kur kishin ndër mend t’i hidhnin muret në erë turqit, ai ia doli t’i depërtonte vijat turke për të lajmëruar gjeneralët polakë.
Më 8 shtator turqit i shpërthyen tunelet e tyre dhe i çanë muret e Vjenës në katër pika të ndryshme. Ata vërshuan brenda. Vjenezët u bënë qëndresë gjer në mbrëmje, kur, gjatë sulmit përfundimtar të trupave të zgjedhura turke, polakët hodhën një pafundësi fishekzjarrësh nga një kodër aty pranë dhe u hodhën në mësymje. Fakti që armiku zotëronte një epërsi numerike gjashtëfishe nuk barti dhe aq peshë, pasi sulltani i kishte derdhur të gjitha burimet kundër qytetit dhe e kish lënë prapavijën të pambrojtur. Polakët u sulën dhe bënë zallamahi. Ra nata. Kur u zgjuan, goxha të shqetësuar se tani që kishte kaluar befasia do t’i grinin, polakët zbuluan që turqit ia kishin mbathur. Treqind vjet zgjerim islamik qenë ndalur përçjerrazi.
Ishte pikë kthese në histori, megjithëse jo në mënyrën që ua merr mendja. Mes njëzet e pesë mijë gamileve që patën braktisur turqit, vjenezët gjetën me dhjetëra thasë kokrrash të mistershme gjelbëroshe. Të gjithë menduan se qenë ushqim për gamilet. Por spiuni Kolschitzky i njohu kokrrat e kafesë dhe, kur e pyetën ç’shpërblim donte për rolin e luajtur në shpëtimin e qytetit, ai nuk kërkoi gjë tjetër veç atyre thasëve të kafesë, me të cilët synonte të hapte kafenenë e parë në Vjenë. Më vonë vendosi se qyteti duhet t’i jepte dhe një ndërtesë, ku ta vendoste kafenenë. Edhe më vonë, kërkoi ca para për t’ia nisur punës. Mos donte dhe bujkrobër për të punuar si kamerierë? Apo mos ndoshta çelësat e brezit të dëlirësisë së mbretëreshës?
“Kolschitzky ishte spiun, mashtrues, kurnac dhe hileqar – kështu thonë disa.” Herr Diglasi u çel. “Por një histori e bukur ia vlen gjithmonë.”
Vjenezët e marrin historinë e tyre ushqimore seriozisht dhe roli i Kolschitzkyt në krijimin e shoqërisë së kafeve qytetëse kish ngjallur debate të ashpra rishtas. Versioni i pranuar kishte qenë përherë se Kolschitzky i përdori kokrrat e lëna pas të kafesë për të hapur kafenenë e parë të qytetit, Shishen Blu. Megjithatë, disa historianë – mes të cilëve Herr Diglasi, një pronar kafeneje me formë dardhe që drejton Shoqatën e Kafeneve Vjeneze – mëtojnë se në të vërtetë bëhej fjalë për një gjysmë duzine spiunësh dhe se kafenenë e parë zyrtare e pati çelur një kalec me emrin Johannes Diodato.
Pak na bëhet vonë. Rëndësi nuk ka se kush e hapi kafenenë e parë vjeneze, por ajo çka ndodhi brenda saj, duke qenë se në ato kafe mori fund zakoni turk i të lënit të kafesë së bluar në filxhan. Ngjarjet që lidhen me këtë gur kilometrik janë zhdukur në shtjellat e kohës. Mundemi veç të spekulojmë se kjo erdhi për rrjedhojë të gjetjes së OPP-ve – Objekteve të Paidentifikuara Pluskuese – nëpër filxhanë prej atyre vjenezëve aq sqimatarë.
Sipas Diglasit, Vjena është edhe vendi ku u bë e zakonshme t’i shtoje qumësht apo mazë kafesë. Kjo, sidoqoftë, është koniukturë. E vetmja gjë që dimë është se qe risi europiane, duke qenë se turqit (ashtu si hindutë) besonin se bashkimi i kafesë me qumësht, shkaktonte lebër. Dimë gjithashtu se shoqëria e hershme e kafeve londineze, përgjithësisht nuk e përdorte qumështin. Kjo na shpie te italianët ose vjenezët si novatorët më të mundshëm, meqenëse të dyja palët ishin ndër përdoruesit më të parë të kafesë në Europën kontinentale. Diglasi më vuri në pah se të dyja vende kanë kafe me bazë qumështi, pije krejt të ndryshme por me emra të ngjashëm – cappuccino-ja nga Italia dhe kapuziner-i vjenez.
***
“Për më tepër, [kapuziner-i] nuk ka recetë, e dini,” tha Diglasi. “Është thjesht ngjyra. Duhet të dish ngjyrimin e saktë të zhgunit të murgut dhe sasia e qumështit ndryshon në varësi të pjekjes së kokrrës.”
Murgjit që përmendi Diglasi janë të urdhrit kapuçin të Kishës Katolike, për të cilët është pagëzuar si kapuziner-i, ashtu dhe cappuccino-ja. Historia e lidhjes së urdhrit me pijen zë fill në fshatin e Assisi-t në Itali. Pikërisht atje, rreth vitit 1201, një tip i quajtur Giovanni nisi të sillej pak çuditshëm. Shëtiste lakuriq. Fliste me zogjtë. Po të kish ndodhur sot, do ta kishin futur në ndonjë institucion për sëmundje mendore. Por qe periudha e Mesjetës, ndaj e kanonizuan. Sot e njohim me emrin Shën Françesku i Assisi-t.
Rreth mësimeve të tij çeli menjëherë një urdhër fetar dhe po aq shpejt u përça në një duzinë fraksionesh që e shkonin kohën duke qortuar njëri-tjetrin. Pastaj ia behu imcaku Matteo da Bascio. Ai qe një murg i urtë françeskan, që e donte Shën Françeskun, bashkë me varfërinë, zogjtë e thjeshtësinë e tij. Një ditë erdhi ta vizitonte fantazma e Shën Françeskut, e cila iu ankua për sjelljen dekandente të urdhrit të atij. Sidoqoftë, ajo çka i tërhoqi vëmendjen Matteos, qe zhguni i shenjtorit – ai mbante veshur një kapuç me majuc dhe jo atë katror që kërkonte urdhri. I skandalizuar, Matteo i bëri kërkesë Vatikanit për të pasur të drejtën e të mbajturit të kapuçit me majuc. Papa e dha pëlqimin. Vetëm se françeskanët e tjerë, të tërbuar nga zhguni i ri tejet i shenjtë, e plasën Matteon në birucë. Matteo nuk pranoi të hiqte dorë prej kapelës së re. Françeskanët, nga ana e tyre, nuk pranonin që ta linin të lirë. U bë kaq qesharake sa që u desh të ndërhynte papa, i cili krijoi një urdhër krejt të ri për Matteon, në mënyrë që ta çlironte nga autoriteti i françeskanëve.
Dhe kështu lindi Urdhri i Kapuçinëve, se cap do të thotë kapelë ose kapuç në italisht, çka lidhet me kapuçin majuc që donte aq fort Matteo dhe, më vonë, me kapuçin prej maze të rrahur apo shkume qumështi (mos ndoshta duhet ta quajmë brerore?) që kurorëzon cappuccino-n. Vetëm se kapuziner-i vjenez nuk ka kapuç dhe thuhet të jetë krijuar kur një anëtar vendas i atij urdhri të dhënë pas modës, i shtoi qumësht kafesë së vet që t’i shkonte me zhgunin e kafenjtë. Kur pyeta për këtë në kuvendin kapuçin të Vjenës, më përzunë me fjalë të ashpra.
“Nuk jemi zinxhir kafenesh. A kuptoni?” shfryu një frat i nxehur. “Jemi urdhër fetar!”
Kapuçinët i mërzit e gjithë kjo histori pasi mendojnë se kurora prej maze të rrahur (apo shkume qumështi) e cappuccino-s ua fyen urdhrin duke lënë të kuptohet se fretërit kapuçinë janë mendjelehtë.
“Cappucino-ja nuk është shaka këtu në Vjenë,” shpjegoi Diglasi kur i tregova për reagimin e murgut. “Ne e marrim kafenë tejet, tejet seriozisht.”
***
Ditën e fundit në Vjenë, gjatë një vizite në muzeun bashkiak, rastisa në një portret të vezirit që udhëhoqi fushatën kundër qytetit më 1683. Në pikturë, Kara Mustafai ngjan si njeri me fytyrë bullafiqe. I ankthshëm. Vështirë se fytyra e ndonjë tirani. Nga ana tjetër, po ta kenë pikturuar teksa po kthehej në Stamboll, Karai kishte çdo arsye për të ngjarë i druajtur. Sulltani e priti me këmbët e para kur u takuan. Në fakt, ai dha urdhër që ta mbysnin në sy të familjes dhe t’i balsamosnin kokën.
Lidhja sinergjike mes zvirdhjes së osmanëve dhe përhapjes së kafesë, nuk përfundoi me rrethimin e Vjenës. Më 1670, dhjetë vjet përpara rrethimit, përbërësit e çdo filxhani kafeje mbi dhe vinin nga brenda Perandorisë Osmane. Kokrrat prej Jemeni, ndërsa sheqeri prej Afrike. Në vitin 1671, ministri francez Jean Baptiste Colbert ndërtoi një punishte sheqeri në Marsejë. Kafeja, që iu ish vjedhur turqve njëqind vite më parë, filloi të lulëzonte në Botën e Re. Më 1730, edhe vetë turqit e bënin kafenë me prodhime të rritura në tokat e sunduara nga të krishterët.
Bri portretit të vezirit në muze, rrinte varur një flamur i vjetër osman, mbi fushën e bardhë të të cilit flakëronte një gjysmëhënë e kuqe. Për çudi, gjysmëhëna e flamurit u shndërrua në pjatë që dëshmonte dobësimin e tyre.
Po të kthehemi pas në vitin 1683, gjatë rrethimit turk të Vjenës, një bukëpjekës me emrin Peter Wender pati dëgjuar një kërkëllitje të çuditshme, tek punonte natën vonë në furrën e vet të nëndheshme. Ishin turqit që gërmonin tunelet e tyre të fshehta. Ai lajmëroi ofiqarët qytetës dhe pastaj krijoi një bukë me formën e gjysmëhënës turke, për të reklamuar ndihmën që kish dhënë për luftën. Përdorimi i bukës për propaganda politike ishte mjaft i përhapur asokohe; kur mbreti Gustav Adolf II i Suedisë pat djegur Gjermaninë me zjarr e hekur as pesëdhjetë vjet më herët, çdo bukë xhenxhefili e pjekur në ato vende shpejt kishte për zbukurim fytyrën e Adolfit, të kthyer në përbindësh që gllabëronte fëmijë.
Pasi u mposhtën turqit, vjenezët e bënë zakon të shërbenin bukën e vogël gjysmëhënë të Wender-it, të cilën e quanin pfizer, me kafenë e mëngjesit. Dhe me aq do të kishte përfunduar, sikur një shekull më vonë një princeshë shtatëmbëdhjetëvjeçare vjeneze me emrin Mari Antuanetë të mos kish shkuar në Paris për t’u martuar me Luigjin XVI, mbretin e Francës. Nga malli për shtëpinë, ajo nguli këmbë që bukëpjekësit francezë të mësonin si t’ia gatuanin pfizer-in për mëngjes. Ata i shtuan gjalpë e tharm dhe, meqenëse do të ishte e papërfytyrueshme që një mbretereshë e Francës të hante gjë tjetër veç ëmbëlsirave “franceze”, e pagëzuan le croissant, që do të thotë gjysmëhënë në frëngjisht.
Kështu lindi vakti me ngarkesën më të madhe politike në botë – mëngjesi kontinental me kafenë që iu vodh turqve dhe ëmbëlsirën që vë në lojë flamurin e tyre.