nga Kaon Serjani
A janë të gjithë njerëzit të barabartë?A duhet t’i japim kujdo atë çka i takon? A duhet të kujdesemi për jetimët, apo të varfrit dhe të ndihmojmë ata që pësojnë fatkeqësi natyrore? A duhet të ndihmojmë në dhënien fund të abuzimit apo shfrytëzimit të fëmijëve? A duhet t’u garantojmë njerëzve lirinë dhe të mbrojmë dinjtetin e tyre? Me shumë gjasë, socializmi moral i Lea Ypit (për të cilin e kemi nisur diskutimin në një shkrim tjetër që mund të lexohet këtu) iu përgjigjet këtyre pyetjeve me: “Sigurisht” ose “Pa dyshim”. Nëse Ypi, apo edhe ne bashkë me të, i mendojmë këto vlera si të natyrshme apo të drejta universale njerëzore, kjo tregon se sa shumë jemi të ndikuar nga teologjia e krishterë.
Këto vlera janë aq të pranishme sot në qytetërimin perëndimor, sa mund të kuptohen si ‘ajri që thithim’. Kështu do të shprehej autori australian Glen Skrivener, i cili në librin e tij, Ajri që thithim: Si arritëm të gjithë të besojmë në liri, mirësi, përparim dhe barazi argumenton se, nëse dikush sot beson në vlera të tilla si barazia, dhembshuria, dinjiteti, liria, përparimi, etj., atëherë ai është “një peshk që po noton në ujëra të krishtera”, edhe nëse nuk është i vetëdijshëm për këtë.[1] Dhe, meqenëse ne të gjithë besojmë në këto vlera, përfshi edhe Lea Ypin, sipas kësaj aksiome, do të thotë se të gjithë jemi peshq që notojmë në ujëra të krishtera.
Por çfarë do të thotë kjo më imtësisht? Glen Skrivener e përmbledh kështu këtë diskutim:
“Merrni parasysh barazinë: dikur, hierarkitë e thepisura morale ishin normë; tani duam t’i çrrënjosim pabarazitë kudo që i gjejmë. Merrni parasysh dhembshurinë: dikur keqardhja për inferiorët konsiderohej dobësi; tani e konsiderojmë virtyt. Merrni parasysh vlerën e dhënies së pëlqimit: dikur, njerëzit e fuqishëm mund të zotëronin trupat e kujtdo që dëshironin; sot këtë e quajmë abuzim. Merrni parasysh iluminizmin: dikur, arsimimi ishte një luks i disponueshëm për të pasurit; tani e konsiderojmë një domosdoshmëri për të gjithë. …. Merrni parasysh lirinë: dikur, supozohej se disa klasa njerëzish mund të skllavëroheshin; tani ne e konsiderojmë atë ide një lloj “blasfemie”.”[2]
Skrivener vëren se bota perëndimore që njohim sot nuk ka qenë e tillë në antikitet, pra, para se të vinte në skenë krishterimi. Çfarë ishte normë në antikitet? Një përgjigje për këtë mund ta gjejmë te filozofët e Greqisë së lashtë, të cilët mendonin se “vlerë natyrore” do të thoshte të nxirrje mësime nga natyra. Për Platonin dhe Aristotelin, për shembull, natyra nuk na mëson barazinë, por faktin që njerëzit nuk janë të barabartë. Sipas Platonit (428–348 p.e.s.), “vetë natyra thotë se i fuqishmi duhet të ketë më shumë se i dobëti” dhe se drejtësia konsiston në atë që “eprori të sundojë dhe të ketë më shumë se inferiori.” Për shembull, pyet Platoni, “mbi çfarë parimi drejtësie e pushtoi Greqinë Kserksi [mbreti i Persisë], apo babai i tij skithët? (për të mos folur për shembuj të tjerë të panumërt). Ja, këta ishin njerëz që vepronin…. sipas ligjit të natyrës.”[3] Në të njëjtën vijë mendimi, nxënësi i tij, Aristoteli ( 384–322 p.e.s.) shkroi: “Sepse që disa të sundojnë dhe të tjerët të sundohen është një gjë jo vetëm e nevojshme, por e leverdishme; që nga ora e lindjes së tyre, disa janë shenjuar për nënshtrim, dhe të tjerë për sundim.”[4] “Është e qartë, pra, – shton ai, “se disa njerëz janë nga natyra të lirë, dhe të tjerë skllevër dhe se, për këta të fundit, skllavëria është edhe e përshtatshme, edhe e drejtë”.[5]
Pra, siç duket, të flisje në antikitet për barazinë, drejtësinë apo lirinë si ‘të drejta natyrore’siç flasim sot, do të ishte, sipas Platonit dhe Aristotelit, diçka kundër natyrës. Ë thënë ndryshe, të zbatoje drejtësinë në antikitet nënkuptonte një përforcim të rendit të natyrshëm – që do të thotë se njerëzit duhet të qëndronin në gjendjen në të cilën kishin lindur. Për këtë arsye, nëse sot do ta konsideronim si kërkim të drejtash përpjekjen e të varfërve, skllevërve dhe të dobtëve për të synuar liri, pasuri, apo pushtet, do të thotë se po e shikojmë atë me lentet e evropianit modern. Në antikitet këto kërkesa ishin privilegje, dhe jo të drejta.
Vlerat morale që i marrim për të mirëqena sot si të drejta natyrore nuk mund t’i gjejmë as në mitologjinë e qytetërimeve të lashta. Merrni parasysh këtë përshkrim të Glen Skrivener për perënditë grekë:
“Kronosi martohet me motrën e tij Rea, por më pas ka frikë se fëmijët e tij do ta copëtojnë kur të rriten, kështu që, në një goditje parandaluese, ai i gëlltit fëmijët sapo ata lindin. Rea arrin të shpëtojë të lindurin e saj të gjashtë, Zeusin, i cili rritet i ushqyer nga një dhi në një shpellë të Kretës. Ai kthehet për të mashtruar Kronosin që t’i vjellë fëmijët e tjerë. Zeusi më pas lidh një aleancë me perënditë e tjerë të rikthyer [vëllezër dhe motra të tij]. Ata janë olimpianët që hidhen në luftë me Titanët. Shkurtimisht, olimpianët fitojnë dhe Zeusi e copëton Kronosin (ashtu siç kishte frikë Kronosi), duke i hedhur copat në Tartar. Zeusi bëhet mbreti i perëndive me Poseidonin që sundon mbi detet dhe Hadesin që sundon botën e nëndheshme.”[6]
Po mitologjia romake çfarë vlerash frymëzonte? Pranohet gjerësisht se romakët adoptuan një pjesë të madhe të mitologjisë greke duke ndryshuar vetëm emrat e perëndive dhe duke mbajtur pothuaj të njëjtë natyrën, atributet dhe sjelljet e tyre. Pra, edhe historitë e perëndive romakë kishin brenda tyre xhelozi, intriga, brutalitet dhe gjakderdhje. Dhe, për rrjedhojë, ndikimi që perënditë mund të kishin në shoqëri, në të dy qytetërimet në fjalë (grek dhe romak), nuk mund të ishte ndryshe nga shembulli që ata jepnin me sjelljen e tyre.
Atëherë, si kemi mbërritur në këtë pikë të historisë në qytetërimin perëndimor ku premisat e gjithëpranuara të botës së antikitetit janë kthyer përmbys? Si kemi arritur që ‘e drejtë natyrore’ e njeriut sot konsiderohet liria, barazia, drejtësia apo dinjiteti? Çfarë e solli këtë ripërkufizim? Historianë të qytetërimit perëndimor bien dakord se për këtë pyetje ka vetëm një përgjigje: krishterimi.
Historiani britanik, Tom Holland, shkruan në librin e tij Zotërim: Formimi i mendjes perëndimore (2019): “Të jetosh në një vend perëndimor do të thotë të jetosh në një shoqëri krejtësisht të ujitur nga konceptet dhe supozimet e krishtera.”[7] Shumë njerëz në Perëndimin e sotëm ngurrojnë të pranojnë se vlerat që ata mbajnë dhe besojnë kanë origjinë të krishterë. “Unë e pohoj këtë me bindje”, – shkruan Holland,”sepse, deri vonë, kam pasur këtë lloj ngurrimi”.[8] Për shkak të skepticizmit ndaj krishterimit të mbjellë në dy-tre shekujt e fundit mund të duhet kurajë intelektuale për ta pranuar, megjithatë është një fakt i pamohueshëm që shumë prej instinkteve të Perëndimit të sotëm janë “tërësisht të krishtera”.[9] Psikologu kanadez Xhordan Peterson është një zë tjetër bashkëkohor që afirmon ndikimin e krishterimit në vlerat që mbahen dhe promovohen sot në kulturën perëndimore. Sipas tij, krishterimi “është shtrirë në çdo atom të kulturës [perëndimore]”, dhe “sa më shumë të hulumtoj shfaqjet e historisë së Krishtit, aq më e ndërlikuar dhe me ndikim të gjerë bëhet.”[10]
Skrivener shton se “Kur flasim për … lirinë, përparimin ose vlerat e iluminizmit, me rëndësinë që tani u jepet atyre termave, ne po vazhdojmë një bisedë të krishterë. Gjuha dhe logjika janë të pagabueshme edhe nëse në momente të caktuar përpiqemi të modifikojmë fjalorin tonë.”[11] Sipas tij, vlera si dhembshuria apo barazia i gjejmë sot në idealet perëndimore që valëviten në termat “diversitet” apo “përfshirje”. Megjithatë, vazhdon ai, “Këto besime janë të çmuara në vetvete, por ato nuk janë më të bazuara në historinë e krishterë që fillimisht u dha atyre kuptim.”[12] Me fjalë të tjera, qytetërimi perëndimor sot “ndjek vlera abstrakte (si ‘njerëzimi’, ‘të drejtat’, ‘liria’, ‘përparimi), por të divorcuara nga burimi i tyre.”[13] Mendoj se kjo mund të thuhej edhe për rastin e vlerave që promovon Lea Ypi.”Përpiqem… të gjej mënyra për të rrënjosur veten në moralin abstrakt” u shpreh ajo në një intervistë për The Guardian në vitin 2022.[14] A është e vetëdijshme Ypi se kur po flet për vlera morale abstrakte, ajo po flet për nocione të krishtera, por të shkëputura nga burimi i tyre?
Pavarësisht gjendjes së vetëdijshme ose jo, Ypi nuk ështe e para (dhe me gjasë as e fundit) që e bën këtë. Shumë studiues argumentojnë se eksperimenti perëndimor i shekujve të fundit është një përpjekje për të sekularizuar krishterimin. Krishterim i sekularizuar do të thotë: t’i marrësh krishterimit vlerat dhe t’i bësh ato ligje, por ta refuzosh (ose së paku të mos e marrësh për bazë) krishterimin si doktrinë apo besim. Siç e shprehu dikur këngëtari amerikan i muzikës kantri, Xhoni Kesh (Johnny Cash), kur tha, “Ata thonë se duan mbretërinë [e Perëndisë], por nuk duan Perëndinë në të.”
Sekularizimi i moralit të krishterë
Përpjekjet për ta sekularizuar krishterimin kanë filluar herët në traditën europiane. Filozofi gjerman i shekullit XIX, Fridrih Niçe, në një pjesë të konsiderueshme të aktivitetit të tij polemik e filozofik shprehu se, në ditët e tij ishin tri lëvizje të cilat po përpiqeshin të sekularizonin moralin e krishterë, dhe këto ishin: demokracia, socializmi dhe utilitarizmi. Me socializëm Niçja nënkuptonte pikërisht idetë e Marksit që Ypi mbron sot në katedrat e universiteteve perëndimore, por edhe në agoran shqiptare. Të gjitha këto doktrina morale, sociale dhe politike duhet të refuzohen, argumentoi Niçja, sepse ato në themel kanë vlerat e krishtera.
Për Niçen, është koncepti i krishterë i barazisë ai që “siguron prototipin e të gjitha teorive të të drejtave të barabarta,” të cilat mund t’i gjesh në doktrina praktike, “domethënë politike, demokratike, socialiste.”[15] Në këtë kuptim, këto lëvizje janë, për Niçen, trashëgimtare të lëvizjes së krishterë.[16] Holland bie dakord se ideja “që çdo qenie njerëzore zotëronte një dinjitet të barabartë nuk ishte një e vërtetë e vetëkuptueshme.[Në antikitet, për shembull], një romak do të kishte qeshur me të. …..Origjina e këtij parimi – siç e kishte theksuar Niçja me aq përbuzje – nuk gjendet në Revolucionin Francez, as në Deklaratën e Pavarësisë [të SHBA-ve], as në Iluminizëm, por në Bibël.”[17]
Niçja e përshkroi krishterimin si “asgjë më shumë sesa doktrina tipike socialiste” dhe Ungjillin si “porta e lumturisë…për të varfrit dhe të përulurit.”[18] Sipas tij, themeli i Ungjillit, pra, shpresa që të varfrit dhe të përulurit të kërkojnë më shumë, është në të njëjtën kohë dhe themeli i doktrinës socialiste. Duke qenë se ai vetë kishte si vizion një lloj tjetër shoqërie (ai promovonte një hierarki mes njerëzve të ngjashme me parimet e antikitetit grek para krishterimit, siç i diskutuam më sipër, ose një lloj shoqërie me kasta, si në hinduizëm), për të socializmi dhe Ungjilli duhet të refuzohen së bashku, sepse të dyja këto doktrina përpiqen të shkatërrojnë ndarjen midis klasës së zakonshme dhe klasës së privilegjuar; të dyja hedhin poshtë “konceptet e ‘padronit’ dhe ‘shërbëtorit’”. [19]
Duke komentuar mbi mendimet e Niçes për doktrinat politike dhe sociale, kritiku dhe aktivisti politik Xhorxh Bernard Shou bie dakord se për të (Niçen): “Demokracia moderne, krishterimi i Palit, socializmi, dhe kështu me radhë, janë komplote të qëllimshme të kurdisura nga filozofë keqdashës për të prishur evolucionin e racës njerëzore dhe për të masivizuar budallallëkun dhe forcën brutale të të dobëtve kundër tiranisë së dobishme të disa të fortëve.”[20]
Pra, këto doktrina janë refuzuar nga Niçja, sepse ato, njësoj si krishterimi, nuk lënë hapësirë për kultivimin e hierarkisë mes njerëzve. (Qëllimi im këtu nuk është për të thënë se Niçja kishte të drejtë në vizionin e tij, por që ai me të drejtë vuri në dukje se vlerat e barazisë, drejtësisë dhe lirisë që socializmi promovon e kanë origjinën në krishterim, edhe pse duhet të pranojmë se ka ndryshime thelbësore në mënyrën se si aplikohen këto vlera në krishterim dhe si aplikohen ato në socializmin marksist).
Një tjetër doktrinë që kishte për qëllim të sekularizonte moralin e krishterë përgjatë jetës së Niçes ishte utilitarizmi. Ky sistem etik thotë se “zgjedhja morale është ajo që prodhon të mirën më të madhe për numrin më të madh të njerëzve, ose zgjedhja morale është rruga e veprimit që prodhon më shumë pasoja të mira sesa të dëmshme”.[21] Ithtarët më të njohur të këtij sistemi etik kanë qenë Xheremi Bentam (Jeremy Bentham) (1748-1832) dhe Xhon Stjuart Mill (John Stuart Mill) (1806-1873). (Milli ishte bashkëkohës i Niçes.) Arsyeja përse Niçja e refuzoi utilitarizmin është sepse, sipas tij, ashtu si doktrinat e mësipërme, edhe kjo doktrinë “kritikon origjinën e vlerësimeve morale, por u beson atyre po aq sa i krishteri.”[22] Për Niçen, ky është naivitet, sepse morali nuk mund të mbijetojë nëse “Zoti [i krishterimit]që e sanksionon atë” hidhet poshtë.[23]
Ky reagim kundër utilitarizmit bëri që kritiku social G. K. Çesterton të komentonte se “Niçja mendoi se po rebelohej vetëm kundër moralit antik [të krishterë]; në të vërtetë ai po rebelohej vetëm kundër moralit bashkëkohor, kundër paturpësisë gjysmë të pjekur të utilitaristëve dhe materialistëve. Ai mendoi se po rebelohej kundër krishterimit; por …ai po rebelohej vetëm kundër armiqve të veçantë të krishterimit.”[24]
Kështu e kupton këtë diskutim edhe studiuesi Stiven Uilliams kur shkruan se Niçja ndjeu një përgjegjësi për të mbajtur barrën “e krishterimit që është i gjallë dhe i shëndetshëm nga ana kulturore, si në lavdinë institucionale dhe në formën e një hijeje morale; si në formën e njohur kishtare, ashtu edhe në produktet zëvendësuese të tilla si demokracia, socializmi barazimtar, i cili është [për Niçen]…krishterimi në një formë tjetër.”[25]
Mbajtja dhe promovimi i vlerave të krishtera pa krishterim ka edhe një problem tjetër që duhet vënë në dukje. Autori dhe komentatori politik i ditëve tona, Dagllas Mëri, në librin e tij Marrëzia e turmave vëren se:”Si një nga pasojat e vdekjes së Zotit, Fridrih Niçja parashikoi që njerëzit mund ta gjenin veten të mbërthyer në ciklet e teologjisë së krishterë pa rrugëdalje. Konkretisht, që njerëzit do të trashëgonin konceptet e fajit, mëkatit dhe turpit, por do të ishin pa mjetet e shpengimit që krishterimi ofronte. Sot ne duket se jetojmë në një botë ku … faji dhe turpi janë më pranë se kurrë dhe ku nuk kemi asnjë mjet shpengimi.”[26]
Me fjalë të tjera, Dagllas Mëri po vëzhgon se, po të marrim nga krishterimi fjalët e turpshme, e keqe, apo e fajshme, dhe në të njëjtën kohë të mos përfshijmë krishterimin në ligjërimin tonë, ne mbetemi pa mjete shpengimi nga turpi, e keqja, dhe faji. Kjo ndodh sepse mjetet shpenguese për këto gjendje të njeriut mund t’i gjesh vetëm në doktrinën e krishterë; aty ku e kanë edhe origjinën. Prandaj, po hoqe krishterimin, edhe këto koncepte duhet të mos i përdorim më. Siç duket, ashtu si Niçja, edhe Mëri mendon se projekti për të synuar “mbretërinë e Perëndisë pa Perëndinë” është jokoherent dhe, për rrjedhojë, i destinuar të dështojë.
Për ta përmbledhur, ne kemi parë që qytetërimi perëndimor nuk ka pasur në antikitet vlerat që ka sot. Vlera të tilla si liria, barazia, dinjiteti, apo drejtësia, në mënyrën se si i përkufizojmë sot, janë të rrënjosura në traditën e krishterë. Prandaj, kur Lea Ypi nxit diskutime për lirinë dhe dinjitetin si pjesë e doktrinës së saj të socalizimit moral mund të themi se, pavarësisht nëse është apo jo e vetëdijshme, ajo po flet një gjuhë të krishterë. Por, duke qenë se ajo nga njëra anë mban vlera të krishtera, dhe në në të njëjtën kohë, duke ecur në gjurmët e Marksit, pajtohet me të për heqjen e krishterimit, mund të thuhet se Ypi po promovon një krishterim të sekularizuar.
Ne gjithashtu kemi parë se Fridrih Niçja me të drejtë i refuzoi si jokoherente demokracinë, socializmin dhe utilitarizmin sepse u përpoqën të mbanin moralin e krishterë në qytetërimin perëndimor ndërkohë që në të njëjtën kohë miratonin heqjen e krishterimit, ndaj, për rrjedhojë, atyre u mungonte themeli për vlerat morale që promovonin. Niçja po u tregonte atyre se, ose Zoti i krishterë jeton dhe prandaj standardi i tij i moralit duhet të jetë aksioma e jetës për të gjithë evropianët, ose “Zoti kishte vdekur” dhe për pasojë morali i krishterë duhej “varrosur” bashkë me të. Ndonëse unë nuk pajtohem me kursin filozofik të Niçes, më duhet ta pranoj se e gjej argumentimin e tij koherent dhe kurajoz. Për këtë arsye, mendoj se Lea Ypi po vazhdon të njëjtën mungesë koherence intelektuale që vuri në dukje Niçja te veprimtaria e Marksit si dhe e teoricienëve të demokracisë dhe utilitarizmit.
Nëse Ypi do t’i përgjigjej kësaj kritike duke thënë se ka një mënyrë për të përligjur vlerat abstrakte universale pa pasur nevojën e krishterimit apo Zotit, këtë do ta trajtojmë në shkrimin vijues.
© 2023 Kaon Serjani. Të gjitha të drejtat janë të autorit.
[1] Glen Scrivener, The Air We Breathe: How We All Came to Believe in Freedom, Kindness, Progress, and Equality (The Good Book Company: 2022). 11. (Versioni Kindle).
[2] Scrivener, The Air We Breathe, 197-198,
[3] Platoni, “Gorgias” (Translated by Benjamin Jowett) në The Project Gutenberg eBook, përditësuar në 27 Prill 2022 (aksesuar në 18 Qershor 2023). https://www.gutenberg.org/files/1672/1672-h/1672-h.htm#chap02. Ose shih Platoni, “Gorgias”, part 2 (Translated by Benjamin Jowett), në Éllopos Blog (aksesuar në 18 Qershor 2023). https://www.ellopos.net/elpenor/greek-texts/ancient-greece/plato/plato-gorgias-2.asp?pg=12
[4] Aristotle, Politics, in Classics of Philosophy, 3rd ed., ed. Luis P. Pojman and Lewis Vaughn (New York: Oxford University Press, 2011), 311.
[6] Scrivener, The Air We Breathe, 35.
[7] Tom Holland, Dominion: The Making of the Western Mind (Little, Brown Books: London, 2019), 21. (Versioni Kindle).
[8] Holland, Dominion, 23.
[9] Po aty, 26.
[10]Jordan B. Peterson Podcast S4 E8, 1st March 2021: https://youtu.be/2rAqVmZwqZM. Accessed 1st November 2021.
[11] Scrivener, The Air We Breathe, 200.
[14] Kate Kellaway, “Lea Ypi: ‘Hope is a moral duty’”, në The Guardian, 4 Qershor 2022, (aksesuar në 18 Qershor 2023). https://amp.theguardian.com/books/2022/jun/04/lea-ypi-hope-is-a-moral-duty-free-coming-of-age-at-the-end-of-history
[15] Friedrich Wilhelm Nietzsche, The Will to Power, trans. anded. Walter Kaufmann (New York: Random House, 1967), 401.
[16] Friedrich Wilhelm Nietzsche, Beyond Good and Evil, in Basic Writings of Nietzsche, trans. anded. Walter Kaufmann (New York: Random House, 1968), 306.
[17] Holland, Dominion, 560.
[18] Nietzsche, The Will to Power, 123.
[19] Nietzsche, Beyond Good and Evil, 306.
[20] George Bernard Shaw, “Nietzsche in English,” in Nietzsche: A Collection of Critical Essays, ed. Robert
- Solomon (Notre Dame: University of Notre Dame Press, 1980), 374.
[21] Scott B. Rae, Moral Choices: An Introduction to Ethics, 3rd ed. (Grand Rapids: Zondervan, 2009), 72-73.
[22] Nietzsche, The Will to Power, 147.
[24] G. K. Chesterton, George Bernard Shaw (New York: Cosimo Classics, 2007), 93. Unë besoj se Niçja qëndronte qartë në anën e atyre që donin “të vdekur” Zotin e krishterë, dhe për këtë arsye, mbase është më e saktë të thuhet se ai luftoi si moralin e krishterimit historik, ashtu edhe moralin laik të socializmit dhe utilitarianizmit, por kjo është një temë për një shkrim tjetër.
[25] Stephen N. Williams, The Shadow of the Antichrist: Nietzsche’s Critique of Christianity (Grand Rapids: Baker Academic, 2006), 121.
[26] Douglas Murray, The Madness of Crowds (Bloomsbury Continuum, 2019), p 182.