nga Arben Dedja
Hipotipoza është ajo figurë retorike (e mësuar shkarazi në gjimnaz; e harruar; e mësuar sërish duke hapur qitapët) që realizohet kur përshkruajmë një objekt, ngjarje, ose person me të tilla ngjyresa dhe imtësi detajesh sa ia japim lexuesit gati-gati si një paraqitje të gjallë pamore. Kurse ekfraza (ἔκϕρασις) është ajo figurë retorike (s’e kemi mësuar në gjimnaz) që mund ta quajmë edhe si një hipotipozë “të specializuar”. Në çfarë? Në përshkrimin (sipas mënyrës së hipotipozës) e veprave të artit, më shpesh të artit pamor (pikturë, skulpturë, vepër arkitektonike, sot edhe instalacion…). Natyrisht, përshkrimi nuk mund të jetë shumë i hollësishëm, por në të duhet dhënë thelbi i atyre veprave, i asaj që përshkruajmë, ndoshta edhe duke nxjerrë më mirë në pah ndonjë tipar të pavënëre. Një nga shembujt më të hershëm të ekfrazës gjendet te kënga XVIII e “Iliadës”: përshkrimi i shqytit të Akilit. Një përshkrim i mrekullueshëm, fluvial, i një arme që ishte njëkohësisht vepër arti (jo më kot po e farkëtonte një hyj, Efesti). Në origjinal përshkrimi fillon në vargun 468 të këngës XVIII (libri Σ) dhe vazhdon i papërmbajtshëm deri në fund të këngës, që ka 616 vargje. Por “Iliada” është shkruar në hekzametra pra, nga një llogaritje e thjeshtë, i bie që numri total i rrokjeve për varg të luhatet nga një minimum prej dymbëdhjetë rrokjesh (kur në çdo këmbë kemi një sponde – i ashtuquajturi hekzametër holospondaik) deri te një maksimum prej shtatëmbëdhjetë rrokjesh (kur në çdo këmbë kemi një daktil – i ashtuquajturi hekzametër holodaktilik), ndërkohë që Gjon Shllaku na e ka dhënë me njëmbëdhjetërrokësh, një prosodi që i shkon më mirë shqipes. Ndaj vargjet janë më shumë, çdo gjë është e shtyrë më tutje; në shqip skena nis në vargun 594 e vazhdon deri në fund të këngës, që ka 773 vargje.[1] Ja hapja e skenës, në shqipërimin e Shllakut:
Si foli ashtu, e la e u kthye te shakujt
nga zjarri i solli e fill në punë i vuri,
të njëzet shakujt sakaq brenda furrave
bënin veri, herë me rrëmbim, herë lehtas,
si e donte Efesti e si e lypte puna.
Dhe shtiu në zjarr kallaj e arenc të fortë… etj. etj. pa fund.
Por le të kthehemi te titulli i këtij kapitulli, që s’është tjetër pos titulli i një poezie të Wystan Hugh Auden-it (York, 21 shkurt 1907 – Vienë, 29 shtator 1973). Autori viziton Muzeun e Arteve të Bukura të Brukselit (Musée des Beaux Arts, pra) dhe rrëfen tri piktura të Pieter Brueghel-it, i Vjetri (Bredë, rreth 1525/30 – Bruksel, 5 shtator 1569), duke i lidhur me një fill të vetëm: atë të indiferencës njerëzore ndaj vuajtjes së tjetrit.
Musée des Beaux Arts | Musée des Beaux Arts
About suffering they were never wrong,
The old Masters: how well they understood
Its human position: how it takes place
While someone else is eating or opening a window or just walking dully along;
How, when the aged are reverently, passionately waiting
For the miraculous birth, there always must be
Children who did not specially want it to happen, skating
On a pond at the edge of the wood:
They never forgot
That even the dreadful martyrdom must run its course
Anyhow in a corner, some untidy spot
Where the dogs go on with their doggy life and the torturer’s horse
Scratches its innocent behind on a tree.
In Breughel’s Icarus, for instance: how everything turns away
Quite leisurely from the disaster; the ploughman may
Have heard the splash, the forsaken cry,
But for him it was not an important failure; the sun shone
As it had to on the white legs disappearing into the green
Water, and the expensive delicate ship that must have seen
Something amazing, a boy falling out of the sky,
Had somewhere to get to and sailed calmly on.
Për vuajtjen s’e kishin kurrë gabim,
Mjeshtrat e Vjetër: sa mirë e kuptokëshin
vendin e saj mes njerëzve: si shfaqet
teksa tjetri ha, hap dritaren a veç çapitet zdrënkthi;
si, teksa të moshuarit presin gjithë adhurim e zell
lindjen-mrekulli, do të gjenden gjithmonë
fëmijë që për kastile s’duan q’ajo të ndodhë, tek bëjnë patinazh
mbi gjolin anës pyllit:
kurrë s’e harruan Mjeshtrat
që edhe flija m’e tmerrshme njëfarësoj do të ndodhë
në një qoshk, një skutë të pistë
ku qentë e shtyjnë me atë jetë qeni dhe kali i xhelatit
pas peme kruan pafajësisht menderen.
N’Icarus-in e Breughel-it, për shembull: si është shpërfillëse gjithçka
ashtu ngeshëm pas fatkeqësisë; pendari mund
ta ketë dëgjuar pëlltumin, klithmën dëshpërake,
por për të s’qe ndonjë mynxyrë kushedi; dielli shndriti
për së mbari këmbëve bardhoshe që zhdukeshin ujit
të gjelbër dhe anija e shtrenjtë hijeshore që bën të ketë parë
diç të habitshme, një çun duke rënë prej qielli,
kish diku për të mbërritur ndaj plogështisht velëzoi tutje.
Andaj, si koment i kësaj poezie vlejnë thjesht pikturat: “Le dénombrement de Bethléem” (për vargjet 3-8), “Le Massacre des Innocents” (për vargjet 10-13) dhe “La Chute d’Icare” (për vargjet 14-21).
Poezinë e kam shqipëruar në Leuven, më 1996, pak ditë pasi kisha vizituar muzeun në fjalë, siç pati bërë edhe Auden-i, më 1938; por ai shkroi një kryevepër të vogël, unë veç çallëstisa ta kthej shqip. Kushedi sa të tjerë e kanë bërë para dhe mbas meje.[2]
(c) 2023 Arben Dedja. Të gjitha të drejtat janë të autorit.
Kopertina: këtu.
[1] Te përkthimi klasik i Vincenzo Monti-t në italisht (1825) vargjet janë akoma më shumë dhe fragmenti shtrihet në vargjet 650-854.
[2] Për “përpara meje” kam njëfarë dyshimi, se atë version të shqipërimit e kam botuar vitin pasardhës (viti i tmerrshëm 1997) te gazeta “Drita” – Iliriana Stringa, që ishte redaktore, pati mirësinë të ma botojë. E kam ndalur, pra, kohën njëzet e gjashtë vjet të shkuar. Por m’u desh ta rishikoj, se gjeta plot gjëra me të cilat, natyrisht, nuk isha më dakord dhe… ndonjë gabim.