Që shtërgu i Lasgushit nuk është thjesht emër i një shpendi shtegtar, por grep ankorimi i një mitologjie, këtë sikur e sugjeron edhe pranëvënia me krillën në strofën e fundit të vjershës:
O! sa hir që kishte shtërgu, aq fisnik me shtat të gjorë,
Kur bariste dal-nga-dale- posi dhëndër me kurorë!…
E kur pranë- i vinte krilla, që shëndrij në kraharuar,
Me sy lart, me hap të matur- posi vash‘ e nusëruar!…
Si shpend, krilla (grus grus) mund t’i ngjajë lejlekut (shtërgut) por i përket një familjeje tjetër dhe një vëzhgues i natyrës aq i ndjeshëm, sa të shkruajë për të vargje, nuk do ta ngatërrojë të parën me të dytin; në fakt, mikro-rrëfimi në strofën më lart e krahason shtërgun me një “dhëndër me kurorë”, ndërsa krillën me një “vashë të nusëruar”; kjo koreografi arketipale e dasmës sjell një atmosferë mistike, ku shtërgu dhe krilla luajnë rolet e burrit dhe të gruas më shumë si fjalë se si shpendët që u referohen fjalët; meqë këtu është gjinia gramatikore që ua dikton rolet në teatrin e vjershës – shtërgu është i gjinisë mashkullore, ndërsa krilla e gjinisë femërore; dhe këtu gjinia gramatikore, siç ndodh shpesh në tekste me natyrë poetike ose folklorike-magjike, reifikohet.[1]
Kjo do të thotë edhe që emrat e shpendëve hyjnë në ligjërimin poetik duke sjellë me vete konotacione dhe simbolizma që pak kanë të bëjnë me shpendët realë dhe perceptimin e tyre.
Ligjerimi poetik anembanë botës, përfshi këtu edhe tonën, ngrihet edhe mbi simbole të kësaj kategorie – nga albatrosi i Baudelaire-it, te zgalemi i Gorkit, për t’u kufizuar në pak shembuj të njohur. Në shqip meriton të përmendet lumbardha e Anakreontit, te Milosaoja i De Radës, te pëllumbi i shkruar i Naimit; nga dallëndrysha e Filip Shirokës te bylbyli i Mjedës. Poetët i tërheq kënga e zogut, duke parë te zogu këngëtar një imazh të vetes; poetëve u dhemb zogu i mbyllur në kafaz, që ëndërron të fluturojë – duke qenë liria e mishëruar përkryer te flatrat dhe fluturimi; poetët i shohin zogjtë shtegtarë kur këta zhvendosen në qiell gati për të kapërcyer horizontin. Mjellma u simbolizon madhështinë, qyqja vetminë, korbi të zezën, lauresha dhe thëllëza hijeshinë femërore, fajkoi dhe skifteri trimërinë në luftë. Të gjitha këto kuptime i vijnë ligjërimit poetik të gatshme, zakonisht si klishe – për shembull thëllëza, e cila del me këtë funksion edhe në ligjërimin poetik popullor. Por shpesh klishesë i bashkëngjitet edhe intertekstualiteti autorial – të flasësh për lumbardhën, është të flasësh edhe për De Radën, madje të flasësh De Radën; por kjo me kusht që lexuesi yt ta kapë këtë aluzion. Për të njëjtën arsye, albatrosi çon te Baudelaire-i, korbi tek Edgar Poe-ja, bilbili që vajton në kafaz te Mjeda.
Por kjo do të thotë edhe se leksiku poetik, që krijohet shtresë pas shtrese, duke u akumuluar atje kujtesa e veprave që lënë mbresë, dallohet prej leksikut të ligjërimeve të tjera, edhe ngaqë tek i pari një numër fjalësh – shpesh ato me kuptim më të fortë, ato ku fokusohet kuptimi i thënies – ndjellin praninë e autorëve që u bashkëlidhen. Që të funksionojë ky efekt i çmuar i poezisë së lëvruar, ka nevojë për një lexues të familjarizuar me traditën, i cili t’i përdorë këto josha të tekstit për të kaluar nga poezia individuale te bota e poezisë universale.
Natyrisht, shtërgu i Lasgushit i përket kësaj klase fjalësh, në mënyrë të tillë që ta evokojë atë autor sa herë që përmendet nga një poet tjetër – si të ishte krijuesi i tij një lloj shenjti mbrojtës i ligjërimit poetik (shqip). Por çdo autor i evokuar kësisoj, nëpërmjet jehonës konotative të një fjale a simboli, sjell me vete jo vetëm poezinë si kontekst abstrakt dhe gjendje shpirtërore të lartësuar, por edhe rolin që luante në kohën e vet. Prandaj edhe nositët dhe shtërgjet e Lasgushit, në ligjërimin poetik të sotëm, janë edhe ambasadorë të poezisë shqipe të periudhës mes dy luftërave, kur po kristalizohej në shqipe një ligjërim poetik i pavarur nga angazhimi mirëfilli ideologjik dhe kombëtarist, i një pjese të madhe të poezisë së Rilindjes.
Ndryshe nga shqiponjat, shqipet, fajkonjtë dhe skifterët e letërsisë shqipe të Realizmit Socialist, shtërgu që rishfaqet në tekstet e sotme poetike, qoftë si imazh i rrallësuar, qoftë si citim i drejtpërdrejtë i poetit të liqerit, qoftë si klishe, është edhe dëshirë për t’i hapur vend, në varg, një lloji misticizmi të nevojshëm, por të cilin poezia e Realizmit Socialist e kish dëbuar nga estetika e vet.[2]
Për shkak të lidhjeve intertekstuale që vendos vargu me vargje të tjera, përfshi këtu edhe traditën, ligjërimi poetik fiton një përmasë “diakronike” që luan rol aktiv në funksionin e atij lloji teksti – sa kohë që fjalë të caktuara, shprehje ose figura stilistike u referohen fjalëve, shprehjeve dhe figurave të mëparshme. Kur Ilirian Zhupa shkruan se “Ndjek fluturimin e shtërgjve dhe në qiej më pikturohet një vajzë” është duke sjellë në vëmendje edhe Lasgushin, nëmos duke e identifikuar këtë si para-ardhës. Titulli i romanit të Kadaresë, Ikja e shtërgut, i referohet Lasgushit edhe në mënyrë intertekstuale – aq më tepër që Lasgushi nuk e ka quajtur ndonjëherë veten “shtërg”. Një ese e Luan Ramës kushtuar Omer Kaleshit, me titull Shtërgu nga Ballkani, e sjell edhe ajo Lasgushin në fokus, edhe pse tërthorazi. Ky efekt mund të verifikohet edhe thjesht me faktin që shqipja, për shpendin, do të përdorte fjalën lejlek; prandaj “shtërgun” e përligj vetëm intertekstualiteti.
Ligjërimi poetik i kërkon lexuesit që t’i qëmtojë shtresat në tekst, përfshi edhe ato intertekstuale. Vargun “Ndjek fluturimin e shtërgjve dhe në qiej më pikturohet një vajzë” mund ta kuptojë dhe madje ta shijojë edhe dikush që nuk ka dëgjuar kurrë për vjershën e Lasgushit; por lexuesi që e pikas referencën intertekstuale sintonizohet më mirë me synimin e tekstit dhe të autorit model, që përvijohet si një poet që e ka lexuar edhe ai Lasgushin. Ashtu komunikimi letrar ndodh mes skajesh që ndajnë mes tyre lexime të përbashkëta.
Nga ana tjetër, që shtërgu në poezinë shqipe bashkëkohore sjell me vete Lasgushin dhe poezinë shqipe të viteve 1920-1930, kjo do të thotë që teksti poetik e kërkon diakroninë, për të funksionuar si i tillë, si poetik. Dhe kjo shkon shumë më tej pohimit trivial se çdo ligjërim i organizuar disafish i rimerr format e veta të mëparshme – të paktën në atë masë që jo çdo rimarrje është klishe. Për shembull, për lexuesin e informuar, bilbili në kafaz mund të jetë klishe, por kjo nuk ia heq mundësinë për t’iu referuar Mjedës dhe bylbylit të tij, si prani të qëndrueshme në përmasën kohore (diakronike).
Përkundrazi, që shtërg në shqipe është fjalë krahinore, dhe që ka prejardhje nga sllavishtja dhe që, për këtë arsye, duhet shmangur si huazim “i panevojshëm” ose zëvendësuar me një fjalë “më shqipe”; ose edhe e kundërta, që shtërg mund të përdoret për të zëvendësuar një turqizëm si lejlek, të gjitha këto përsiatje dhe rekomandime nuk kanë të bëjnë me poezinë dhe “mbi-ligjërimin” poetik, por me ideologjinë dhe “mbi-ligjërimin” ideologjik – prandaj edhe u shkojnë bukur për shtat të gjithë atyre që poezinë dhe letërsinë duan thjesht ta përdorin si armë, në gjakimet dhe betejat e tyre ideologjike, shpesh kundër mullinjve të erës.
Dhe kjo, sepse nuk ka asgjë te fjala shtërg që t’i referohet mënyrës si ajo ka hyrë në shqipe, ose të qenit të saj huazim nga sllavishtja; në një kohë që mënyra si ka hyrë fjala në leksikun poetik, nëpërmjet Lasgushit, i është bashkëlidhur fjalës vetë dhe udhëzimeve për përdorimin e saj. Për shumë poetë dhe lexues dashamirës të poezisë shqipe, shtërgu nuk është thjesht “lejleku”, por “lejleku i Lasgushit”, ose ai shpend që fluturon në qiellin e poezisë lasgushiane; madje, në një nivel edhe më abstrakt të kuptimit, shtërgu është Lasgushi.
(fund)
© 2022 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
kopertina: Photo by Peter Schad on Unsplash
[1] Për këtë arsye, në shqipe Dielli natyrshëm do të përfytyrohet si djalë, dhe Hëna si vajzë; teksa në gjermanishte ndodh e kundërta: dielli është i gjinisë femërore (die Sonne), ndërsa hëna mashkullore (der Mond). Edhe Grimm flet diku për “Frau Sonne und Herr Mond” (“zonja diell dhe zoti hënë”). Një roman si Dranja i Martin Camajt do të mund të përkthehej me sukses vetëm në ato gjuhë me gjini, ku breshka është e gjinisë femërore (si në italishte: tartaruga); sepse atje identifikimi i breshkës me nënën/gruan/dheun është themelor për të kuptuar romanin vetë. Një shembull kurioz i vështirësisë që rrjedh prej kontaminimit të gjinisë me seksin gjendet në çfarë njihet si Kodeksi hipatian, një përmbledhje dorëshkrimesh e shekullit XV, ku gjenden dokumente shumë më të vjetra, dhe që ruhet në Manastirin Ipatiev, në Rusi. Ka aty një pasazh që, në fakt, është përkthimi i një dorëshkrimi origjinal greqisht nga shekulli VI, ku flitet për Hefestin dhe Helios-in, dy perëndi të panteonit grek klasik. Studiuesit mendojnë se, meqë fjala sllave për gr. Helios, Sunce, është në gjininë asnjanëse ose femërore; ndërsa në mitologjinë baltike (mjaft të afërt me atë sllave), Dielli është perëndi femërore, atëherë përkthyesi u detyrua ta “përkthejë” Helios-in duke e zëvendësuar këtë me një perëndi të panteonit sllav: Dazhbog-un.
[2] Mund të sillet megjithatë argumenti se, pa dalë nga parimi saussurean i arbitraritetit, ka diçka te fjala shtërg që e ndihmon integrimin e saj në leksikun poetik; gjë që mund ta provojmë duke supozuar par absurde se Lasgushi e quante lejlekun me një emër tjetër, karabullak; dhe pastaj duke gjykuar se kjo karabullak thjesht për nga forma fonetike e ka të pamundur që të anëtarësohet në elitën leksikore të shqipes. Në fakt, karabullak është emri shqip tradicional i një shpendi tani të njohur edhe si kormorant, por shumë shqipfolës sot do ta refuzonin fjalën njëfarësoj, me gjasë për faj të dy rrokjeve të para, kara-, të cilat evokojnë fjalë si karabiná, karabojë, karabush, karadyzen, karagjoz, karakatinë, të cilat mbeten ende të markuara si fjalë për t’u evituar. Për shkak të zhvillimeve të orientuara në shqipen e shkruar kryesisht gjatë shekullit XX, shumë njësi leksikore të identifikuara (ose të identifikueshme) si turqizma u përjashtuan nga leksiku libror dhe nga ai poetik (përveç regjistrit qortues, ironik ose sarkastik); madje përdoruesit njëfarësoj u mësuan t’i dallojnë turqizmat nëpërmjet karakteristikave të tyre fonetike, shpesh mjaft të ndryshme nga ato të fjalëve të tjera. Në çdo rast, leksiku poetik i shqipes moderne bashkëkohore vijon të respektojë kriterin e përjashtimit të turqizmave, në atë masë që këto njihen nga përdoruesit, për shkak të tipareve të tyre të jashtme. Ashtu do të mbeten jashtë poezisë fjalë si karabullak, por do të hyjnë lirisht fjalë si kat, zarf, zyrë ose setër, duke qenë këto të fundit të paidentifikueshme “me të parë”. Nga ana tjetër, kjo lënie jashtë e vetëdijshme e orientalizmave nga leksiku poetik i letërsisë shqipe të shekullit XX do të shpjegohet edhe me prirjen e qëndrueshme të këtij leksiku për t’u diferencuar njëfarësoj nga ligjërimi bisedor dhe për t’u distancuar nga intertekstualiteti folklorik – sa kohë që orientalizmat po shtyheshin pashmangshëm drejt vathës së shqipes bisedore.