Eseja e gjimnazistit shkodran Jusuf Alibali (Kroni i poezisë shqipe), që Agron Alibali pati mirësinë ta sjellë për botim te “Peizazhet”, mundëson disa vëzhgime që mbase ia vlen të bëhen, për mënyrën si studiohej letërsia shqipe në ato vite (1930-1940).
Meqë bëhet fjala për një punim të kërkuar nga programi jo për shënime në ditar, do të supozojmë se autori (J.A.) ka kërkuar të gërshetojë mendimet e veta me ato çfarë i kanë mësuar në klasë, përfshi këtu edhe qëndrimet – po aq personale – të mësuesit Gasper Pali, poet dhe personalitet kulturor i njohur në Shkodrën dhe në Shqipërinë e atyre viteve.
Pra, nëpërmjet esesë së një nxënësi të Gjimnazit të Shtetit, Shkodër, mund të kuptojmë diçka më shumë se çfarë u mësohej nxënësve të shkollës së mesme për letërsinë shqipe të atyre viteve.
Korniza ishte gjithnjë ajo e “letërsisë kombëtare”, si objekt të një dijeje historike që të përligjte disiplinën vetë (“pse po e studiojmë”). Dhe në ato vite dija “kombëtare” shtjellohej sipas një metode të dyfishtë: krahasuese dhe historike, në pajtim me një paradigmë bijë e shekullit XIX. Ideja ishte se objekti i studimit do të shkoqitej, duke u hulumtuar prejardhja e tij (origjina).
Ashtu, kur flet për Lasgushin, J.A. ndalet në lidhjet e filiacionit me Eminescu-n, poet rumun i një shekulli më parë – sikurse thekson edhe borxhin që poeti “i liqerit” i ka poezisë popullore. Ngjashëm evidentohen edhe marrëdhëniet e Koliqit me letërsinë italiane, apo ato të Fishtës (“rapsodit ballkanas”) e të De Radës (të “romanticizmit dekadent”) me vargun folklorik dhe të Naimit me letërsinë persiane dhe arabe.
J.A. me gjasë e ka dëgjuar në mësim, që kjo mizëri ndikimesh kaq të shpërndara e shndërrojnë letërsinë shqipe në një Kullë të Babelit, ku autorët e kanë të vështirë të komunikojnë mes tyre: ashtu, Lasgushin e “shpjegon” më lehtë si epifenomen të letërsisë rumune, se në marrëdhënie – të themi – me poetët e Shkodrës. Në këtë kontekst, konvergjenca – sado e mundësuar nga gjuha e përbashkët – do t’i kërkohet po atij motori që shtyn drejt “unjisimit” të poezisë.
Problemi ka tërhequr vëmendjen edhe të së tjerëve: duke u ndikuar poetët shqiptarë nga shkolla të ndryshme dhe duke u përkitur gjeografive kulturore po aq të ndryshme, çfarë i bën bashkë përtej gjuhës shqipe që përdorin dhe shtratit folklorik? Çabej, që pat shkruar për këtë punë në ato vite (Për gjenezën e literaturës shqipe, veçanërisht sythi “Njësia e kombit dhe shpirti i kombit”), i mëshonte njësisë kulturore në folklor, e cila tërthorazi do të induktonte efekt të ngjashëm edhe në poezinë e kultivuar. Pozicioni është herderian, duke filluar që nga konceptimi i vargut popullor si me gjenezë kolektive dhe gati mistike, nga “fryma” kombëtare. Por autorët e një historie të letërsisë shqipe njëfarësoj duheshin ta përligjnin përpjekjen e tyre edhe teorikisht – dhe të mos mjaftoheshin thjesht me konvencionin e krijimit artificial të një objekti.
Poetët që përmenden në ese, i përkasin një kanoni të letërsisë shqipe të traditës që respektohet sot e kësaj dite – mungojnë, megjithatë, Noli, Asdreni dhe Mjeda, por mbase J.A. nuk e ka parë të arsyeshme t’i përfshijë në fokusin e hulumtimit të vet. Por duket se, edhe për autorët e përmendur, njohja – të paktën në nivel të gjimnazit – mbetej e përciptë. De Rada do të ishte detyrimisht i padepërtueshëm, për një adoleshent nga Shqipëria, por Lasgushi duket sikur vlerësohej për rrënjët folklorike (“fshatarake”) – duke mbetur mënjanë metafizika e poezisë së tij; ndërsa për Naimin thuhet se “kredhet në misticizmin persian, ushqehet me ndiesit pastorale e endacake t’arabve”), një karakterizim ku lexuesi i sotëm mund të dallojë një farë përçmimi. Xhelozitë e vogla të atyre kohëve në raportet kulturore Veri-Jug e kishin gjetur rrugën edhe drejt klasave të gjimnazit.
Si rregull, shumë nga gjykimet e vlerës që dalin në ese duhen këqyrur si përpjekje – nga ana e nxënësit – për t’i treguar mësuesit (Gasper Palit, jo dikujt dokudo, që kish studiuar për letërsi në Firenze) se ndan me këtë të njëjtin botëvështrim, të cilin i dyti ia ka kaluar të parit, si pjesë e mësimdhënies ose e mentorimit. E megjithatë, vetë ky raport vertikal lë të kuptohet se atmosfera në klasë ishte shumë më e lirë, me ç’jemi mësuar në shkollën e viteve totalitare; madje, nëse duam t’i shohim gjërat përmes prizmit kombëtarist, edhe sot. Nëse një nëxënës gjimnazi i viteve 1940 ia lejonte vetes të thoshte “letërsia jonë e vorfën”, kjo do të bëhej e pamundur pas vitit 1945 dhe – kam frikë – e tillë mbetet. Një trashëgim i keq i flamës moniste që kaploi botëkuptimin letrar pas Luftës ishte pikërisht vetëmburrja, si shprehje e patriotizmit; të paktën para Luftës nuk e kishin për turp t’i quanin ca gjëra me emrin e tyre.
Ky shift nuk ka lidhje vetëm me rrahjen e gjoksit. Për kulturën e viteve 1930, bijë e një kombëtarizmi romantik të vonuar, me nota ende folklorizante (herderiane), letërsia shqipe e kultivuar nuk mundej veçse të ekzistonte si pjesë e letërsisë botërore – dhe do të matej me letërsitë simotra; çfarë edhe do ta bënte “të vorfën”, në krahasim me çfarë ishte krijuar në kultura të tjera. Dhe në këtë kornizë të letërsisë shqipe si letërsi “kombëtare” me një palë rrënjë në folklor dhe një palë tjetër rrënjë në ndikimet e letërsive të mëdha, pak vend mbetej për krahasimin brendagjuhësor të autorëve. Edhe nxënësit autor J.A., i vjen më e lehtë të kërkojë dhe të gjejë te Naimi “ndiesit pastorale e endacake t’arabve”, se gjurmët – në vjershat e tij – e estetikës e poetikës së letërsisë shqipe me alfabet arab (të bejtexhinjve); sikurse i vjen më e lehtë të qëmtojë te Lasgushi ndikimin e Eminescu-t – i padiskutueshëm, se të gjejë te ky poet lidhjet intertekstuale me poezinë e Naimit. Vetë përpjekja e J.A. niset nga rimarrja e motivit të kronit, që është motiv folklorik – një koncept metodologjik të cilit i nënvendoset ideja se letërsinë e një kombi “unjison” shpirti kombëtar ose, thënë ndryshe, folklori nga rrjedh. Përndryshe, në qasjen e atyre viteve, edhe pse nuk mungon përpjekja për ta parë letërsinë shqipe si diçka tendencialisht unike (t’unjisueme), sërish nuk është kristalizuar ndonjë koncept organik për marrëdhëniet dhe solidaritetet e autorëve që përshëndesin nga gjeografi kulturore edhe të njëjta (si Fishta e Koliqi) edhe të ndryshme.
Eseja e dorëshkruar e Jusuf Alibalit na lejon, pra, të krijojmë një ide për mënyrën si konceptohej historia e letërsisë shqipe, në vitet 1930, në një Shkodër që ishte në pararojë të kulturës kombëtare, përtej fillesave katolike dhe lokale; të ngjërojmë një Zeitgeist aq unik, që pak vite më pas do të zhdukej prej Shqipërie. Kjo nuk është pa rëndësi, në kontekstin e një historie të metodologjive historiko-letrare në Shqipëri, dhe – në veçanti – të dëmit të madh që i solli vetëdijes letrare kombëtare obsesioni totalitar për ta vënë letërsinë në shërbim të politikës, të luftës së klasave dhe të përçarjes kombëtare.
© 2022 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.