Kanë qenë ca, në Tiranën e rinisë sime, që dinin gjermanisht. Në kuptimin që, kur kalonin në rrugë, ndonjëri do të thoshte: pa shihe filanin, di gjermanisht. Më vonë do të lexoja një të madh – por nuk besoj të ketë qenë Nietzsche-ja, se ky ishte vetë gjerman – që thoshte se të dish gjermanisht, do të thotë ta kalosh jetën duke ditur gjermanisht. Mbase ka qenë Krist Maloki ose spanjolli Miguel de Unamuno (që e ka shumë të bukur emrin, dhe do ta meritonte të citohej më shumë).
Gjithsesi, kjo m’u kujtua, kur lexova këtë status nga Adela Radovani (citoj):
Në një shkrim për temën X, meqë gjuha e përdorur nuk qe standard por gegnisht, shumica e komenteve merreshin me gjuhën e jo me temën.
Sepse më bëri të mendoj se, për meritë a për faj të standardit, gegnishtja e shkrueme sot asht e shenjueme në një mënyrë si standardi nuk është.
Dhe duke qenë kështu i shenjuar, ai tekst tërheq vëmendjen ndaj vetes më shumë se ndaj asaj çfarë thotë; me fjalë të tjera, teksti në gegnishte thotë: Jam në gegnishte.
Po t’i referohemi teorisë së funksioneve të gjuhës, të Jakobsonit, i bie që tekstet në gegnishte, në kontekstin e sotëm ligjërimor, i përkasin funksionit poetik më shumë se çdo funksioni tjetër. Sepse edhe sikur në një sallë teatri të ketë rrezik zjarri dhe të dalë dikush ta lajmërojë si “Zjerm! Zjerm!”, publiku do të mendojë: ja një që flet gegnisht. Audivi unam vocem clamantem in monte…
Kjo, që tekstet gegnisht janë të markuara dhe tërheqin vëmendjen ndaj vetes, është thikë me dy presa: vlen, në qoftë se ligjëruesi kërkon të promovojë gegnishten letrare me lexuesit e vet, por dëmton, në qoftë se ligjëruesi ka ndonjë mesazh për të përçuar (p.sh. “Zjerm!”).
Me logjikë i bie që gegnishtja letrare, hë për hë, të përdoret më frytshëm në tekste me natyrë poetike – jo sepse ato tekste nuk kanë gjë të madhe për të thënë, por sepse në ato tekste, atë çfarë thuhet nuk mund ta ndash dot nga mënyra si thuhet.
Shkruesit virtuozë të gegnishtes letrare – që për mua sot numërohen në gishtat e dorës – duhet t’i tregonin në rrugë, siç tregonin dikur ata që dinin gjermanisht. Në fakt, unë sa më shumë lexoj tekste nga tipa që duan të shkruajnë gegnisht por nuk arrijnë, bindem sa e vështirë është sot, që ta zotërosh atë variant letrar.
Dhe i jap të drejtë Nietzsche-s ose Jean-Paul Sartre-it ose Faik beut, për çfarë patën thënë për gjermanishten.
Gegnishtja e shkruar keq, edhe ajo vjen e markuar, tërheq vëmendjen; ngaqë unë jam në gjendje ta njoh mallin skarso, nuk e gjykoj dot kështu menjëherë se çfarë efekti kanë tek të tjerët, ata që e dallojnë gegnishten, por jo cilësinë e saj.
Padija e lexuesit – dhe nuk e bën dot me faj – shkon në të mirë të kujt kërkon të promovojë një variant letrar alternativ ndaj standardit, pa e kuptuar se po e promovon keq. Por gjasat janë që ky edhe standardin ta praktikojë keq.
Mbase disave u mungon shqisa e duhur, për të dalluar se ajo që nxjerrin nga dora ka nevojë për korrigjime të rënda.
Nuk po flas gjithsesi për ata që shkruajnë gegnisht vetëm e vetëm ngaqë duan të shpallen si “antikomunistë”, ose për ata të tjerët, që e kanë merakun me vandalizimin e standardit. Leximi i tyre, për ne të tjerët, shërben për të na kujtuar mëkatin primordial të njësimit të shqipes në vitet 1970.
Sikurse nuk po flas për ata që shkruajnë gegnisht, pa e ditur që po shkruajnë gegnisht.
Dikush – sërish jo Nietzsche-ja, por ndoshta Arshi Pipa – pat sugjeruar, në mënyrë spekulative, që gegnishtja letrare te specializohej si shqipe e poezisë, veçanërisht e poezisë epike. Duke marrë shembull “Iliadën” e Shllakut (Gjonit jo Primos), që lexohet aq bukur në atë variant letrar, por qe sikur ngec në toskërishte.
Sugjerim ad absurdum, por që sot i shkon bukur receptimit të teksteve gegnishte, si tekste ku sundon funksioni poetik dhe ku lexuesi hutohet pas formës – duke shijuar më shumë ngjyrën e xhamit të dritares, se peizazhin ku hapet dritarja përjashta.
Njëlloj më pëlqen edhe ideja që, kur të kalojë në rrugë një virtuoso i gegnishtes letrare, njerëzit të qëllojnë shoku-shokun me bërryl dhe të thonë: ja një që e shkruan gegnishten përsosur.
Fantazi – sa kohë që sot e njëjta gjë mund të thuhet e të pretendohet, por me mburrje të dyshimtë, për standardin që e mësojnë kalamajtë në shkollë.
(c) 2022 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervueme.