nga Artan R. Hoxha
Konferencat dhe promovimet e librave janë jo rrallëherë laboratorë antropologjikë ku sheh mënyrën se si riprodhohet ideologjia. E them këtë se kohët e fundit kam marrë pjesë në disa konferenca – si kumtues dhe si dëgjues – dhe në një promovim libri. Për konferencat në fjalë, që kishin karakter përkujtimor, për fjalën e hapjes që iu dha ambasadores amerikane Yuri Kim, për kamerat e televizioneve të shumta që e përqendronin fokusin e kamerave të tyre mbi përfaqësuesen diplomatike të Uashingtonit dhe që largoheshin me ngut sapo kjo e fundit linte sallën, për lajmet e kronikat televizive që i kushtoheshin deklaratave të znj. Yuri Kim dhe jo asaj që diskutonin studiuesit e mbledhur në to, do të shkruaj një herë tjetër – ndoshta. Për këto ia vlen të shkruhet sepse katekizmi për demokracinë, politizimi vullnetar i dijes dhe lakimi ndaj pushtetit në një kontekst që brendëson kolonializmin janë çështje me rëndësi të diskutohen.
Këtë herë dua të ndalem te promovimi i librit “Një histori e përmbledhur e Shqipërisë” me autor historianët e mirënjohur për publikun shqiptar, Bernd Jürgen Fischer dhe Oliver Jens Schmitt. Ky libër, i botuar në anglisht me titullin “A concise history of Albania” nga Cambridge University Press është pjesë e një kolane prej 44 librash që paraqesin në mënyrë të ngjeshur histori të vendeve dhe të rajoneve të ndryshme të botës. Të dy autorët janë rrekur të rindërtojnë një narrativë jo etnocentrike dhe jonacionaliste të historisë së Shqipërisë, një alternativë ndryshe nga ajo e dhënë deri më tani nga institucionet akademike shqiptare. Këtu nuk e kam fjalën për monografitë e historianëve të ndryshëm shqiptarë, që ndërsa janë pjesë e institucioneve akademike, jo gjithmonë kanë nxjerrë nga duart e tyre studime që i përmbahen narrativës nacionaliste. Fjalën e kam për vëllimet e nxjerra nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë, institucion ky që së fundmi ka kërkuar që opusi i saj të bëhet historia zyrtare e shqiptarëve dhe e Shqipërisë. Këtu nuk do të merrem me librin e Fischer-it dhe Schmitt-it. Për mua interes paraqesin diskutimet që u bënë gjatë promovimit.
Ky moment celebrues shërbeu sërish si një laborator që më kujtoi gjithë debatin filozofik mbi gjuhën, të ashtuquajturin linguistic turn. M’u kujtua postulati i veprës “Tractatus Logico-Philosophicus” të Ludwig Wittgenstein-it: “Nëse një gjë nuk di ta thuash, hesht”. Wittgenstein-i eksploroi marrëdhënien ndërmjet mendimit dhe gjuhës dhe argumentoi se gjuha është mjeti bazë përmes të cilit ne mendojmë, pa gjuhë nuk ka mendim, prandaj ky medium komunikimi kushtëzon mendimin. E thënë ndryshe, gjuha nuk është funksion, nuk është mjet i rendit të dytë që i nënvendoset dhe i shërben aftësive mendore të njeriut për të komunikuar. Gjuha është vetë mendimi, ndaj kontrolli mbi gjuhën është edhe kontroll mbi mendimin. Jo më kot Jacques Lacan-i do të thoshte se sapo hyn në gjuhë ke hyrë në ideologji, pra në një sistem idesh që lejon analizimin e realitetit dhe sendërton telosin drejt të cilit shoqëria duhet të lëvizë. Gjuha jo vetëm bën të mundur ngjizjen e këtij sistemi, por është vetë sistem. Filozofë të shumtë, ndër të cilët spikat Jacques Derrida me analizën e tij dekonstruksioniste (ose shqip çmontuese), kanë hetuar pikërisht marrëdhënien ndërmjet njerëzve, gjuhës dhe realitetit.
Këto analiza kanë prekur edhe disiplinën e historisë. Një nga rastet më të spikatura është ai i historianit të Bashkimit Sovjetik, Stephen Kotkin. Në studimin e tij paradigmatik “Mali Magnetik” (Magnetic Mountain), duke ndjekur mësimet e Michel Foucault-së, Kotkin argumenton se në Bashkimin Sovjetik, qytetarët e vendit të parë që eksperimentoi të ndërtonte komunizmin flisnin bolshevikçe. Gjuha u shndërrua për Partinë Bolshevike në një mekanizëm themelor pushteti dhe kontrolli mbi subjektet, dhe kjo nuk bëhej thjesht dhe vetëm nëpërmjet represionit të aparatit të dhunës, por edhe nëpërmjet një mënyre të caktuar të foluri. E pra, pikërisht këtë vura re të ndodhte edhe në diskutimet që u zhvilluan ditën e promovimit të librit të sipërcituar. Nuk ishte as Bernd J. Fischer-i dhe as Oliver J. Schmitt-i, por pjesëmarrësit shqiptarë ata që riprodhonin gjuhën e trashëguar nga e shkuara dhe e përdornin atë si mjet për të bërë komentet e tyre mbi librin apo edhe gjendjen e studimeve të historisë së Shqipërisë dhe të shqiptarëve.
Fjalën e nderit dhe të prezantimit të librit e mbajti z. Fatos Lubonja, i cili teksa e pranoi hapur se duke mos qenë historian – e si do të mund ta pranonte që ishte – e nuk fliste si i tillë, ai nuk ngurroi t’u jepte të pranishmëve, shumë prej të cilëve ishin me profesion historianë, një leksion të gjatë se si këta të bënin punën e tyre. Për librin foli relativisht pak dhe i gjithë ligjërimi i tij u shndërrua në një pedagogji historiografike nga dikush që qartazi nuk kishte lexuar thuajse asgjë nga ato që të pranishmit kishin shkruar. Në fakt, nuk ishte i vetëm. Në sallë kishte nga ata që morën mikrofonin dhe bënë komente duke pranuar se nuk e kishin lexuar librin. Për t’u kthyer te leksioni që u bëhej të pranishmëve, mosnjohja e punës së atyre të cilëve z. Lubonja u drejtohej, nuk e pengoi atë të fliste në terma përgjithësues, a thua se një makinë kohe e kishte dërguar mbrapa, në vitet ’80, ku institucionet e historishkrimit përfaqësonin zërin e regjimit komunist dhe mund të mendoheshin fare mirë si njësi monolite ku individët nuk kishin rëndësi. I gjithë ligjërimi i ngjante më tepër atij që përpara 32 vjetësh do të kishte qenë një akt i lavdërueshëm disidence. Kohët kanë ndryshuar, por, si duket, mosnjohja e situatës e ka bindur Lubonjën se ajo ka qëndruar në vend.
Për publicistin e mirënjohur, historianët shqiptarë janë një bashkësi, me të njëjtën mendje, të njëjtën qasje, të njëjtin qëndrim, me të njëjtin formim, pra kanë të njëjtin identitet dhe mbajnë përgjegjësi kolektive për punën e tyre. Për të, që vetëquhet antinacionalist dhe çmitizues i nacionalizmit dhe identiteteve artificiale që ai krijon, ata janë bartësit kryesorë të miteve nacionaliste. Në fjalën e tij, ai hoqi vija të prera ndarëse ndërmjet historianëve shqiptarë dhe atyre të huaj. Të huajt u shndërruan po ashtu në një kolektivitet homogjen, që ndryshe nga kolegët e tyre shqiptarë, nuk janë partizanë të nacionalizmit. Ironikisht, kjo skizmë ndërmjet historianëve të huaj dhe shqiptarë, mes “jush” dhe “atyre”, mes “ne” dhe “ata” nuk bën gjë tjetër vetëm sa tregon se sa rezistent është i gjithë aparati konceptual reduksionist i nacionalizmit, por edhe i kolonializmit dhe i konstrukteve identitare homogjenizuese dhe esencializuese të ideologjive të shekullit XIX. Mjafton të jesh shqiptar dhe të punosh në Shqipëri dhe ke një thelb. Nuk flitet për individë, por për kolektivitete që kanë një esencë. Për ironi, kishte edhe historianë që folën me të njëjtët terma dhe e pranuan këtë ndarje, duke theksuar se historianët e huaj shkruajnë “kështu” dhe ne shqiptarët shkruajmë “ashtu”. Edhe pse pati nja dy zëra që theksuan se kjo ndarje nuk duhet bërë – ndër ta një ishte vetë Oliver J. Schmitt-i – dhe se ka pasur studime që kanë qasje të reja, pakkush i dëgjoi dhe ontologjia nacionaliste “ne” dhe “ata” vijoi të ritheksohej ad infinitum.
Le të bëjmë një bilanc të të dyja institucioneve kryesore që ndodhen në Tiranë dhe që merren me historinë e Shqipërisë. Nga rreth 15 studiues të Departamentit të Historisë në Universitetin e Tiranës, 7 prej tyre kanë mbaruar të paktën nga një cikël studimesh jashtë Shqipërisë; nga këta 2 e kanë mbrojtur doktoraturën në Austri dhe një është në proces doktorature në Greqi. Në Institutin e Historisë, nga 18 punonjës, të paktën 12 prej tyre kanë kryer nga një cikël studimesh në shkolla jashtë Shqipërisë, nga Kina në ShBA; nga këta 6 kanë kryer studimet doktorale. Si mund të flitet për këta studiues sikur të jenë të futur në ndonjë epruvetë, të izoluar nga bota, të shkëputur prej saj, të paprekur nga ajo që ndodh në debatet akademike bashkëkohore? Mbi të gjitha, si mund të njësohen? Studiuesit janë individë që përfaqësojnë me punën e tyre veten dhe jo kolektivin ku punojnë. Si mund të gjykohen historianët en bloc sikur të flitej për tufë dhensh, të cilat bariu i mat me një mesatare në përputhje me qumështin që u mjel dhe leshin që u qeth? Në disa diskutime të kryera gjatë promovimit të librit në fjalë, bëhej një ndarje ndërmjet inferiorëve dhe superiorëve, ndërmjet deleve të huaja, që japin plot lesh e qumësht, dhe deleve kockanjare vendase, që mezi prodhojnë pak qumësht e nuk ke çfarë t’u qethësh.
Dikush nga të pranishmit pyeti se si do të kishte qenë Shqipëria pa Enver Hoxhën. Normalisht që historianët nuk bëjnë parashikime dhe i shmangen asaj që quhet histori kundërfaktuale. E megjithatë, Lubonja ndërhyn sërish dhe i përgjigjet pyetjes me pyetje: “E bëri Enveri Shqipërinë, apo Shqipëria Enverin?”. Kësaj pyetjeje Lubonja i dha vetë përgjigje. “Shqipëria e bëri Hoxhën.” Dhe pastaj, duke iu referuar një artikulli të Faik Konicës, të shkruar në fillim të viteve ’20, argumentoi se Shqipëria prodhonte gjithmonë diktatorë dhe udhëheqës të dhunshëm, pasi ne jemi hakmarrës e kemi kanun, se besimin në fe e kemi pasur të zbehtë etj., etj. Vetëm para pak minutash, në prezantimin e tij kishte theksuar se një nga meritat e librit ishte se aty tregohej që nuk kishte një Shqipëri, porse Shqipëria kishte shumë fytyra lokale. Po ashtu, në kundërvënie me ligjërimin nacionalist shqiptar për indiferencën dhe tolerancën e shqiptarëve, Lubonja theksoi se në fakt, realiteti ishte ndryshe dhe se identitetet fetare dhe përkushtimi i njerëzve ndaj njërit apo tjetrit ishte i madh. Nuk kaloi shumë dhe harroi se çfarë kishte thënë dhe u hodh sërish në përgjithësime, shqiptarët dolën jo edhe aq të përkushtuar ndaj fesë – thua se ata që besojnë janë domosdoshmërisht paqësorë – dhe se ne jemi një shoqëri në thelb e dhunshme se kemi kanun, pavarësisht faktit se kanuni ka vepruar vetëm në krahina të caktuara, në suaza të caktuara sociale, politike, ekonomike dhe kulturore. Shqipëria bëhet një send, bëhet një objekt, në fakt ajo shikohet si një tip sere që prodhon vetëm një tipologji domatesh. Cilado domate e dalë nga kjo serë, kur ngrihet në pushtet shndërrohet në diktatore të domateve të tjera të serës, i shtyp ato dhe i bënë salcë.
Historia, kështu, kthehet në një burg, që i mban shqiptarët brenda një kafazi, ku ajo përsërit veten dhe ku rezultati dihet qysh në fillim. Fati i shqiptarëve është i pashmangshëm: ata janë të dënuar të jetojnë në diktaturë, sepse të tillë janë dhe atë meritojnë. Historia resht së qeni një shkollë për të mësuar, për të kuptuar më mirë të tashmen dhe të ardhmen. Ajo përsërit vetveten pavarësisht transformimeve të gjithanshme të botës; faktori kohë nuk luan asnjë rol dhe historia kthehet në një zinxhir që i mban shqiptarët dhe Shqipërinë, për të cilën flitet sikur të ishte njeri, i mbërthyer në mjerim dhe tirani. E kaluara përfytyrohet si një litar që, ashtu si edhe kali në lëmë, i mban shqiptarët të lidhur pas një huri dhe ku këta lëvizin brenda një perimetri rrethor të dënuar të përsërisin të njëjtën përvojë historike.
Edhe ata që mendojnë se janë antinacionalistë, ose jonacionalistë, por kozmopolitë, mendjehapur dhe jo provincialë nacionalistë të verbuar ideologjikisht që shpikin histori dhe mbyllin sytë përpara fakteve, prapëseprapë riprodhojnë ligjërimin nacionalist që i jep Shqipërisë dhe shqiptarëve një thelb prej të cilit ata nuk mund të çlirohen. Teksa flasin për histori, në fakt të tillë njerëz përsërisin deri në tautologji parametrat, konceptet dhe skemën e nacionalizmit duke ahistorizuar shoqërinë shqiptare. Ndërkaq, teksa flasin për kombin si një konstrukt historik, po të njëjtët njerëz flasin për Shqipërinë sikur të jetë një send, një objekt, me cilësi të pandryshueshme dhe ku konstantja e kohës nuk vepron. Çmitizimi i kombit shqiptar shpie në zëvendësim të kompleksit të superioritetit të nacionalizmit me një kompleks inferioriteti të antinacionalizmit. E megjithatë, skema ngel po e njëjta, sepse termat kolektivë nuk lëvizin nga vendi. Shqiptarët sërish dalin të ndryshëm, të veçantë, por jo për mirë, por për keq. Kalimi nga glorifikimi i vetes te demaskimi i saj, nuk tregon edhe aq një analizë kritike, por që çmitizimi nuk është mbyllur aspak. Ndryshimi i valencës nuk shpie në fundin e mitit, por në transformimin e tij. Përkundrazi, ngrihen antimite, që në fund fare edhe këto janë thjesht mite, por të një natyre tjetër, që dehumanizojnë subjektin e analizuar. Pikat referenciale dhe pikënisjet e konceptimit të kolektivitetit mbeten të paprekura.
Ndaj, edhe ligjërimi i Lubonjës më ngjasonte me ato të fushatave të “luftës kundër besëtytnive, besimeve të kota fetare dhe zakoneve prapanike” të periudhës komuniste, ku djem e vajza nga qyteti kritikonin dhe demaskonin fenë duke folur në emër të shkencës me anë klishesh të mësuara përmendësh dhe që i përsëritnin kudo pavarësisht kontekstit ku ndodheshin dhe interlokutorit. Publicisti i njohur ishte zëri i arsyes, ndërsa historianët ishin të zhyturit në errësirë, të cilët ai kërkonte t’i nxirrte prej saj duke u rrekur t’i tregonte falsitetin e besimit të hamendësuar që ata të gjithë, si një trup i vetëm, kishim – përfshi edhe mua, natyrisht. Duket sikur po i bie Fatos Lubonjës si shumë më qafë. Këtu, në fakt, unë jam duke vënë në dukje efektin bumerang që krijohet kur kërkon të kritikosh nacionalizmin apo komunizmin përmes asaj gjuhe që këto ideologji kanë krijuar. Në fund, kornizat e tyre konceptuale përmes të cilave analizohet bota, përforcohen edhe më tej. Ndoshta edhe gabohem, por më duket se këtu identifikoj vështirësi të madhe për të folur në një gjuhë tjetër, të ndryshme nga ajo e skalitur në regjimin komunist.
Përshtypja ime, nisur edhe nga konferencat që kam ndjekur këto dy vitet e fundit dhe nga promovimi i librit të sipërpërmendur dhe disa prej diskutimeve që u zhvilluan aty, është se pas njëqind vjetësh shtet shqiptar, me kombin si kategorinë kryesore politike dhe legjitimuese, nacionalizmi ka krijuar një gjuhë të vetën, e cila mbijeton edhe atëherë kur aktorë të caktuar i kundërvihen ideologjisë kombëtare. Cilado kritikë ndaj nacionalizmit duhet të shoqërohet edhe me lëvrimin e një gjuhe tjetër, jo kundër standardit sikundër bëhet rëndom, por ndaj një mënyre të caktuar të të përdorurit të gjuhës, e cila është rrënjosur në atë pikë sa shumë nga ata që kanë një profil publik, sado që mundohen nuk mund të mendojnë dot ndryshe, pasi i gjithë aparati i tyre analitik është vendosur brenda një kornize, ose më mirë, këmishe force që nuk u lë hapësirë për të qenë kritikë ndaj vetë koncepteve që përdorin. Gjuha e monizmit është shumë e vështirë për t’u braktisur, pasi ajo ka brenda absolutizmin e formës dhe të përmbajtjes, heqjen e vijave të prera ndërmjet grupeve të ndryshme, është e ndërtuar për të klasifikuar, ndarë, përgjithësuar. Nuancën, individualizmin, dritëhijet i përfshin me mjaft vështirësi brenda repertorit të saj. Dikotomitë ruhen, kundërvëniet po ashtu, dhe bashkë me të edhe gjithë ontologjia mes nesh dhe tyre.
Për të treguar forcën e gjuhës dhe mënyrën se si përmes saj ne organizojmë botën mjafton të përmend këtu se cili është strukturimi i brendshëm i Departamentit të Historisë në Universitetin e Tiranës. Ky departament është i ndarë në dy seksione, në atë të historisë botërore dhe në atë të historisë shqiptare. E gjithë bota nga njëra anë dhe Shqipëria nga ana tjetër. Kjo ndarje, kjo hartë mendore ndeshet përditë kur dëgjon njerëzit të thonë së “në botë nuk ndodh kështu, vetëm tek ne ndodh”. Bota bëhet një e vetme, njëngjyrëshe, nga Nikaragua në Gana, në Afganistan e Filipine. E po ashtu edhe Shqipëria. Mbi të gjitha, kjo ndarje asimetrike mes një vendi liliput si i yni dhe krejt botës është tejet qesharake. E megjithatë, ky është produkt i etnocentrizmit dhe ky depërton edhe në të folmen e përditshme përmes formulimeve thjeshtëzuese dhe vështirëson tej mase debatin e shëndetshëm dhe qasjen kritike ndaj historisë sonë si pjesë të një historie shumë më të madhe që kapërcen kufijtë e ngushtë të kombit. E shkuara, pra, prej shumëkujt shihet si burg dhe ajo që shoh është se në fakt, qelia e vërtetë është gjuha. Pasi mësohet një lloj leksiku do shumë punë të mësosh një gjuhë të re. Ndaj, përpara së gjithash, neve sot na mbetet të rilëvrojmë shqipen, të kapërcejmë gjuhën e drunjtë dhe gjithë ideologjinë që ajo mbart dhe riprodhon edhe atëherë kur kërkon të mohojë atin që e krijoi.
© 2022 Artan Hoxha dhe Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.