Poeti ruso-amerikan Josip Brodsky (1940-1996), laureat i Çmimit Nobel në Letërsi në 1987, e kaloi fëmijërinë dhe rininë në Shën Petersburg (Leningrad) para se të dëbohej nga Bashkimi Sovjetik në vitin 1972, për t’u vendosur në SHBA.
Fëmijë i prapë dhe i pashtruar, e braktisi shkollën herët, për t’u angazhuar në gjithfarë punësh të rëndomta; ndërkohë, që nga viti 1955, pat filluar të shkruante poezi dhe të merrej me përkthime letrare, duke botuar herë pas here në gazetën “underground” Sintaksis.
Në 1963, poezitë e tij u denoncuan nga një gazetë e Leningradit si “pornografike dhe anti-sovjetike” – çfarë bëri që autoritetet t’ia konfiskonin dorëshkrimet, atë vetë ta merrnin në pyetje, ta shtronin dy herë me forcë në një klinikë psikiatrike, dhe pastaj ta arrestonin. Në gjyqin kundër tij, në 1964, e akuzuan si parazit, si “pseudo-poet me pantallona kadifeje, që kish dështuar në detyrën e vet kushtetuese, për të punuar ndershëm, në të mirë të atdheut.”
“Kush të ka njohur ty si poet? Kush të ka përfshirë në radhët e poetëve?” “Askush,” u përgjigj Brodsky. “Kush më ka përfshirë në radhët e njerëzimit?”
Gjyqi e gjeti fajtor për parazitizëm dhe e dënoi me pesë vjet punë të detyruar; dënim të cilin e dërguan ta vuante në rajonin e Arhangelsk-ut. Në 1965, edhe pas protestave të figurave kulturore si Jevtushenkoja, Shostakoviçi, Akhmatova dhe Sartre-i, Brodsky-n e liruan nga burgu dhe e lejuan të kthehej në Leningrad. Atje e “ftuan” dy herë që të emigronte në Izrael, por ai refuzoi – prandaj e dëbuan me forcë, duke e futur në një avion që e çoi në Vjenë.
Pas një qëndrimi të shkurtër në Austri, Brodsky shkoi më parë në Angli, dhe pastaj u vendos përfundimisht në Ann Arbor, Michigan. Kur gjendej në Angli, si i ftuar në London Poetry Festival 1972, i dha një intervistë Michael Scammell-it, për revistën “Index”, një pjesë të së cilës po e sjell këtu më poshtë (të përkthyer prej meje nga italishtja)[1]:
M.S. Sipas teje, pse nuk të botoheshin poezitë kur ishe në Bashkimin Sovjetik?
I.B. Vështirë të thuhet. Ndoshta ishin tepër agresive, pastaj me kohë emri im u bë një farë tabuje, një fjalë e ndaluar.
M.S. Çfarë lloj tabuje?
I.B. Ja, kisha qenë në burg, e kështu me radhë.
M.S. Për ç’arsye mendon se të patën futur në burg?
I.B. Nuk e kam idenë. Gjithsesi, më duket se kjo është një mënyrë tipike perëndimore – nëse nuk të vjen keq që po shprehem kështu – për ta shtruar problemin: çdo ngjarje duhet të ketë një shkak dhe prapa çdo fenomeni duhet të ketë diçka. Por gjërat janë shumë më komplekse. Ndonjëherë, ndoshta, ka një shkak. Por nëse më pyet pse më futën në burg atëherë veç mund të të përsërit akuzat. Versioni im ndoshta nuk do të të pëlqejë, por është shumë më e thjeshtë: cilido përpiqet të krijojë brenda vetes një botë të pavarur, është i destinuar që, herët a vonë, të bëhet trup i huaj në shoqëri dhe t’u nënshtrohet të gjitha ligjeve fizike të trysnisë, të ngjeshjes dhe të ekstruzionit.
M.S. Pse të nxorën aq shpejt?
I.B. Nuk e di, vërtet. Siç nuk e kam idenë pse më patën futur brenda. Në përgjithësi, jam shumë konfuz për këto gjëra. Puna është që gjithnjë jam munduar të jem – dhe kam qenë – person vetmitar dhe i pavarur. Dhe kam përshtypjen se, në një pikë të jetës sime, jashtë burgut, mora disi një përmasë politike. Në një kuptim, besoj se e bënë për të më larguar nga lexuesit. Kam frikë se kjo është përgjigjja më e mirë që arrij të të jap.
E sjell këtë fragment, sepse dua të ndalem një çast në përgjigjen që i dha Brodsky pyetjes së Scammell-it, se për ç’arsye mendonte se e patën futur në burg. Përgjigjja nuk është aspak ajo që mund të pritej – klisheja se “unë isha armik i regjimit, e kisha kuptuar natyrën diktatoriale të tij, nuk e ulja kokën, etj.;” ose “ai regjim nuk e donte artin, ishte alergjik ndaj individit dhe njeriut të lirë, etj.”, Brodsky thjesht shpjegon se nuk e ka idenë pse e arrestuan dhe e dënuan me burg, dhe se vetë pyetja që i bëhet dëshmon një mënyrë tipike me të cilën u qasen këtyre ngjarjeve në Perëndim – të kërkuarit e një shkaku, i cili qëndron prapa asaj që ndodh. Por gjërat janë më komplekse se kaq, thotë ai. Dhe nëse ti më pyet pse më futën në burg, unë vetëm sa mund të përsërit akuzat që m’u bënë në gjyq. Sepse këto akuza përbënin – formalisht – arsye të mjaftueshme për regjimin që të burgoste dikë: parazitizmi, etj. Brodsky vetë mendon se ishte vetë përpjekja e tij sistematike, për të krijuar “brenda vetes një botë të pavarur”, që e shndërroi në një trup të huaj në shoqëri, i cili përfundoi pastaj i trajtuar si çdo trup tjetër i huaj: u shtyp, u ngjesh dhe pastaj u nxor përjashta.[2]
Brodsky vazhdon pastaj se nuk di as pse e “falën” aq shpejt, edhe pse ai me siguri ka dëgjuar për protestat e personaliteteve të kulturës – por ka të drejtë të mos jetë i sigurt, se ka një lidhje shkakësore mes atyre protestave, dhe lirimit të tij nga dënimi me punë të detyruar; një post hoc nuk është e thënë të jetë një propter hoc. Me gjasë regjimit i interesoi lirimi i tij i shpejtë, njëlloj siç i kish interesuar burgimi i tij – duket sikur Brodsky refuzon ta rrëfejë historinë e vet si parabolë morale. Nuk thotë se “unë e mbajta kokën lart, nuk u theva, nuk u nënshtrova, dhe regjimi u detyrua të pranonte disfatën.” Thotë vetëm se ka qenë vetmitar dhe i pavarur dhe se politika u fut në jetën e tij aksidentalisht.
Dikujt tjetër i pat thënë:
“Unë fillova ta përbuz Leninin, qëkur isha në klasën e parë, jo aq për shkak të filozofisë ose të praktikës së tij filozofike… por për shkak të imazheve të tij të gjithëpranishme.”[3]
Një koleg i tij, shkrimtari Sergei Dovlatov, pat shkruar për Brodsky-n[4]:
Brodsky kish krijuar një model sjelljeje të pabesueshëm. Nuk jetonte në shtetin e proletarëve, por në një manastir të mendjes së vet. Nuk e luftonte regjimin. Thjesht nuk e vinte re. Madje nuk ish as i sigurt për ekzistencën e tij.
Shpërfillja e tij për hollësitë e jetës sovjetike dukej gati si pozë. Për shembull, ai ishte i sigurt se Xherxhinski ishte gjallë dhe se Komintern ish emri i një grupi të muzikës pop. Nuk i njihte fytyrat e anëtarëve të Byrosë Politike të Komitetit Qendror të Partisë Komuniste. Kur fasadën e pallatit ku jetonte e mbuluan me një portret gjigand të Mzhavanadze-s, Brodsky tha: – Kush është ky? I ngjaka William Blake-ut.”
Për t’i vënë në kontekst pandehmat e çuditshme të Brodsky-t, po lejohem të shtoj se Xherxhinski, një bolshevik i vjetër dhe drejtori i parë i Çeka-s, pat vdekur që në vitin 1926; dhe se Kominterni ishte shkurtim për Internacionalen e Tretë Komuniste. Të dy këta, Xherxhinski dhe Kominterni, ishin të kudogjendur në bashkëkohësinë sovjetike të Brodsky-t, i cili ishte 32 vjeç, kur u largua nga atdheu (praktikisht, e urdhëruan të emigronte). Nuk mund të shkoje në shkollë, në Bashkimin Sovjetik e atyre viteve, pa mësuar për njërin dhe për tjetrin, madje në hollësi.
Për shkëputjen nga jeta publike, si formë të disidencës “apolitike”, kam shkruar gjatë në librin Gjuha e thyer, gjuha që thyen, ku përmend edhe si psikiatria shtetërore sovjetike e konsideronte këtë lloj shkëputjeje si simptomë të “skizofrenisë së plogët” dhe arsye të mjaftueshme për trajtim psikiatrik. Një trajtim që nuk iu kursye as Brodsky-t vetë. Madje unë do të guxoja aq sa të thoja se për regjimet totalitare, si ai i Moskës në vitet 1960, por edhe sivëllai i tij mjaft më i egër që sundonte në Tiranë, indiferenca ndaj politikës dhe mosangazhimi në jetën e përditshme ishin po aq armiqësore sa edhe kundërvënia e hapur, karshillëku dhe “të folurit kundër”.[5] Regjimi i Hoxhës e përfytyronte jetën publike si një lloj marshimi me hap të rregullt, nën daullen e vijës politike; dhe kush nuk “ecte me hap” identifikohej ipso facto si armik.
Kujtoj se, në shkollë – edhe tetëvjeçare, edhe gjimnaz – kishim nga këta “rebelë”, që refuzonin të konformoheshin me disiplinën në thelb ushtarake të jetës së përditshme; kalamaj dhe më pas adoleshentë të pashtruar, “problematikë”, për të cilët rebelimi nuk kish doemos natyrë politike, por që merrte natyrë politike, sa kohë që regjimi kërkonte t’ua zinte frymën. Në vitet 1970, këta u goditën, në masë, si bartës shfaqjesh të huaja – që nga veshja deri te marrëdhënia me autoritetin – dhe u persekutuan, mes të tjerash, për parazitizëm; shpesh, dënimi për këtë lloj mëkati politik merrte formën e heqjes nga Tirana, internimit; por që mund të degradonte fare lehtë në burgim për agjitacion e propagandë, sa kohë që këta njerëz e kishin gjithashtu të vështirë ta kontrollonin gojën. Për shkak të natyrës së tyre të pashtruar dhe rebele, shumë nga këta “gango” (siç i quanin) do ta kërkonin shpëtimin në arratisje ndonjëherë edhe do ta arrinin. Ndryshe nga Brodsky, i cili u rebelua deri edhe ndaj ftesës për të emigruar jashtë BRSS-së, këta tanët nuk kishin ndonjë besnikëri ndaj atdheut, ndoshta edhe sepse e shihnin si të uzurpuar tashmë prej regjimit totalitar.
Në mbyllje të këtyre shënimeve, po dua të kujtoj sërish se Brodsky nuk e dinte pse e kishin arrestuar dhe burgosur; ndoshta ngaqë mendonte se një regjim totalitar si ai i Moskës, sado i burokratizuar dhe i kalcifikuar në krahasim me atë të Stalinit që i kish paraprirë, nuk kish nevojë për arsye, që të ishte sistematikisht i dhunshëm ndaj individit; sepse dhuna ishte mënyra themelore, me të cilën regjimi hynte në marrëdhënie me individin. Aq më fort vlen kjo për Shqipërinë, ku numri i atyre që u dënuan u burgosën dhe lanë kokën SEPSE ishin kundër regjimit do të ketë qenë pa dyshim më i vogël, se numri i atyre të tjerëve, që u bënë kundërshtarë të regjimit, PASI ishin arrestuar, dënuar dhe burgosur, madje edhe vrarë shtetërisht, për motive politike. E thotë edhe vetë Brodsky – nuk ka shumë kuptim të kërkosh arsye (logjikë) në marrëdhëniet që ndërton një regjim i tillë me shtetasit, përtej tautologjisë: të kemi arrestuar sepse je armik, por je armik sepse të kemi arrestuar; dhe përtej formulimit të akuzës në gjyq.
© 2022 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
[1] Iosif Brodskij, Conversazioni, a cura di Cynthia L. Haven, Adelphi 2015.
[2] Këto Brodsky i ka shkruar edhe në esenë e tij për Mandelstam-in (“Son of Civilization”).
[3] McFadden, Robert Dennis (29 January 1996). “Joseph Brodsky, Exiled Poet Who Won Nobel, Dies at 55“. The New York Times.
[4] Cituar sipas Alexey Kaplan, “The Philosophy of Exile in the Art of Joseph Brodsky”, New York, Columbia University, 1994.
[5] Disa nga përshkrimet që ia kanë bërë Brodsky-t të viteve kur jetonte ende në Leningrad më kujtojnë Jamarbër Markon, hero i disa brezave të rinjsh në Tiranën e viteve 1970; edhe ai poet, të cilin fatkeqësisht nuk e kam njohur nga afër.