nga Pëllumb Kulla*
Dikur, nuk ishte e përditshme ta lexoje të botuar një novelë në të cilën një ish partizan merr për grua të bijën e një armiku të pushkatuar nga ai vetë! Nuk pat mbetur mëkat pa gjetur vend në atë novelë!… Ishin dy bashkëfshatarë këta, që në vite fshati dhe tërë krahina, i mbante mend teksa ia merrnin këngës në një dyshe të harmonishme: Njëri e niste dhe tjetri, i bënte një iso, që të thoshe “Qepua, o Zot gojët bilbilave, se tani kemi këta të dy!” Erdhi koha e këta dy bilbila lufta i ndau. Dhe autori i ve të dy në një kryesituatë të zjarrtë para pushkatimit: ballisti ia merr këngës më të bukur që ua njihte bota të dyve. Dhe shoku i tij i hershëm, ky i Çlirimtares, i mban ison dhe pastaj ia mban në lule të ballit dhe e ekzekuton!
Në cilat rrethana qiellore e tërhiqte muza e hazdisur poetike këtë autor?!
Vepra u ndalua pa iu tharë ende boja e shtypshkronjës. Ishte shkelur një nga tabutë e themelit!
Dhe ky shkrimtar që theu kryekanonin që i kërkonte mospajtimin klasor, ishte kreu i shkrimtarëve, Dritëro Agolli!
Njerëzit nuk e zgjedhin as vendin, as kohën kur do të linden. Ishte një gjysmë shekulli ai që ne i kemi thënë diktaturë me cilësitë e huazuara nga përvoja staliniane. Në Shqipëri më shumë se në çdo vend satelit të Moskës, përmbi letërsinë dhe artet, qe shtrirë hija e Zhdanovçinës, doktrinës famëkeqe, që i donte ato, letërsinë dhe artet, të ishin doemos të politizuara dhe tendencioze.
Le të falënderojmë hyjnitë, që na lumturuan duke na dhuruar bashkëkohës të ndritur, si jubilarin që kujtojmë sot, Ismail Kadarenë, Jakov Xoxën, Qamil Buxhelin e të tjerë në gjinitë e arteve, që më shumë se për vlerat krijuese, duhet t’u jemi mirënjohës për angazhimin e madh që të shpëtonin letrat shqipe nga flama që sapo përmenda, për t’i shpënë letërsinë dhe artet në kufijtë e mundshëm të dinjitetit, për t’u dhënë atyre bukuri dhe përjetësi. Ua dhanë, po nuk i shpëtuan dot pa përndjekje dhe pa plagë, nga dhëmbët e censurës së egër.
Veçojmë Dritëroin, meqë u ngarkua të ishte i parë në atë lëmë. I duhej të ishte dhe komandant dhe ushtar, nga ata ushtarë që vuajnë ngasjen e madh për të dalë nga rreshti. I duhej të mos ishte zyrtar, si ata që në satirën e tij të gjerë i vuri në shënjestër për karrierizmin dhe llomotitjet demagogjike. I duhej të ishte besnik edhe në dashurinë e pamatë për krijimtarinë e vet. Ia njihte vetes natyrën e tij frelëshuar, pra i duhej të qe edhe i kujdesshëm ndaj rreziqeve.
Se ai, Dritëro Agolli qe zgjedhur për të qenë shembulli!
Këtë ai nuk e pat vështirë kur i duhej t’i këndonte luftës për çlirim dhe atyre arritjeve të shquara historike, që pas lufte nuk i munguan vendit, të këndonte për njerëz që djersitnin në arat e jetës.
Por mendimtari i mprehtë nuk ishte i verbër për të mos parë shëmtimet rretheqark, karakteret që shtrembëronte koha, padrejtësitë, prodhimtarinë letraro-artistike mediokre dhe servile, luftën e përjetshme, kriminale, klasore…
Apeli i bukur i ndërgjegjes, këtij intelektuali dhe artisti të shquar i thërriste të “këndonte” edhe për to…
Mjetet letrare, alegoria, parodizimi
Një herë u mata ta nisja kët’ kumtesë me një vepërz të vogël, të vogël si shtat, por të madhe dhe të rëndë si përmbajtje. Mund t’ju sillja të shijonit vargjet e një fabule…
Kalonin në një shteg të ngushtë mali
Gomari para, pas gomarit kali.
Të dy me thasë të ngarkuar mirë,
Nga vapa të munduar e djersirë.
Fshatari donte shpejt në fshat të arrinte
Dhe kalit vitheve me shkop i binte.
Po kali më në fund durimin humbi,
E ngriti bishtin dhe samarin tundi:
“Mbaj dorën, se ta hedh përdhé samarin!
Ti para meje, pse ma nxjerr gomarin?
E nga të shkoj s’di fare unë i ngrati,
Kur rrugën ma ka mbyllur veshëgjati?
Përpara nxirrmë mua që mos vuash
Dhe rrihe pastaj gomarin sa të duash!
Janë ca vargje, që vjershëtorëve nuk u duan mundim për t’i thurur. Vjershë, me një kalë dhe një gomar! Këtë e recitojnë me endje dhe fëmijët e shkollave, që nuk ia dinë arsyen që e pat sjellë këtë kryefabul në dritë. Por domethënien e saj e dinë shumë mirë të rriturit. Ata të rriturit plot shëndet, nëpër kate dhe përgjegjësira!
E pra, kët’ fabul që askush nuk e përbuzi, askush nuk i vuri kryqin dhe nuk e shpalli heretike dhe nuk e pengoi që autori ta botonte sa herë të donte, neve nuk na e lejuan kurrë ta ngjitnim në skenë dhe në televizion!
Është një fabul emblematike. Është palca e satirës agolliane në horizontin e gjerë të Shqipërisë socialiste. Autori ynë i shquar e pat shtrirë figurshmërinë e saj në tërë prurjen e tij satirike. Atë e gjen në kryeveprën “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo.” Bile me këtë emblemë nisin edhe dy faqet e para, ku “kuajt”, Araniti dhe Demka kanë përpara vetes ca “gomarë” me Zylon, që është vënë të çajë shtegun e malit. Gjejmë plot gomarë që kanë zënë shtigjet e malit edhe në dramat, tregimet, fejtonet dhe romanet e autorit.
Përparimi i një vendi është i dështuar, apo së paku i vonuar, sapo aty ku duhet udhëhequr, nuk vihen më të zotët, më të ndriturit.
Dhe për këtë ky autor u drejtoi atyre, gomarëve, majën e mprehtë të satirës së tij. Zyloja i romanit satirik është një gjetje madhore, Shoku Zylo është më shumë, shumë më tepër, se një drejtor i një drejtorie për problemet e kulturës. Goditjen pa e cilësuar për ata më lart, satiriku i madh na e sjell me Zylon, një imitator udhëheqësish, portretet e të cilëve tundeshin me bishta dërrase përmbi kokat e turmave festive që parakalonin 1 majve dhe 29 nëntorëve. Gjuha e folur e Zylos, është një gjuhë epokale. Zyloja ndjen brenda tij madhështinë. Flitej se ai shkoi në spital të vizitonte babanë e vet dhe aty e shoqërojnë drejtori i spitalit dhe tërë mjekët e shquar të atij institucioni. Autori të mrekullon tek inskenon këtë tablo groteske. Tregohet se pasi viziton babanë, Zyloja, i ndjekur nga e tërë shpura mjekësore me bluza të bardha, ndalon nëpër krevatet e të sëmurëve të tjerë. E u jep zemër atyre. Dhe tërë doktorët pas tij tundin kokat. Flitej se Zyloja, drejtori i një drejtorie të kulturës, (të kulturës! Phë!) pat ndaluar në mes të rrugës një autobus të ri dhe ky farë drejtori ish parë “t’i rrihte shpatullat shoferit dhe ta porosiste atë, që ta kish kujdes dhe ta ruante autobusin si sytë e ballit, …për të mirën e popullit punonjës të Shqipërisë socialiste”?
A nuk është ky një parodizim ulëritës i udhëheqësve të vendit? Dhe kuptohet qartë se në tabelën e qitjes, vetvetiu, edhe një autor peshëmadh, si Dritëroi, nuk vinte dot më shumë se një drejtor!
Kritiku gjerman Peter Korte ve re: “Tonin e rëndë prej mburravecësh të funksionarëve, që abuzojnë me frazat e Marksit dhe të Engelsit, ne në Gjermani, e konsiderojmë si zhurmë të uzinave të perandorisë lindore të Honekerit.” Dhe Korte shpreh habinë: “Një portret i tillë satirik, si ai që skalit Agolli, sipas gjithë përvojës sonë historike, zor se do të mund të gjente mëshirë tek censuruesit. Një gabim i censurës, pra? Apo një dredhi tepër e poshtër e Enver Hoxhës?”
Është një dëshmi e mrekullueshme, bile tronditëse, se si një figurë është aq dhelpërisht e gjetur, sa që censorët preferojnë, më mirë të mos e zënë në gojë, se sa ta përcaktojnë objektin që goditet.
E meqenëse kritiku gjerman na kujtoi Enver Hoxhën, lermëni të përmend nja dy episode mjaft të njohur, teksa Dritëroi befasonte me përgjigjet që i kthente Hoxhës.
Ai i ka shpjeguar liderit, që po e pyeste një ditë, se si janë përfaqësuar personazhet pozitivë të gjinisë femërore në letërsinë e realizmit socialist. Dhe i kërkonte që i pari i shkrimtarëve të linte temat e luftës dhe të tregonte heroinat në këtë luftën tjetër, në këtë të ndërtimit të socializmit në fshat dhe qytet, rolin e tyre në administrate…
Poeti i shquar e përdridhte shpjegimin duke thënë se ato ishin të forta, të vendosura, parimore, luftarake… Dhe i numëroi edhe njëzet epitete të tjera për to.
“Më qartë, nuk ma thua dot?” u qa i madhi i partisë.
“Po ja, bre shoku Enver, si të ta them më shkoqur… Ato janë luftarake, i mbrojnë parimet me zjarr, ndeshen flakë për flakë me burrat, godasin tavolinat me grusht, hahen sy për sy e dhëmb për dhëmb…”
“Si mirë, po më duken,” shprehu kënaqësinë Enver Hoxha. “Ty, Dritëro, të pëlqejnë kështu si paraqiten?”
“A më pëlqejnë mua? Si të them? Shkurt, o shoku Enver, unë me një nga këto, heroinkat tona pozitive, nuk do të martohesha kurrë!”
Në një rast tjetër udhëheqësi pat thirrur ministrin e Arsimit në Sekretariat. Patën ftuar edhe Dritëroin, në cilësinë e Kryetarit të Lidhjes së Shkrimtarëve.
Kreut të shtetit socialist i patën ardhur disa letra me ankesa për një rregullore të padrejtë, sipas të cilës në universitet lejohej të shkonte vetëm njëri nga fëmijët e një familjeje. Nga ky rregull i prapë mund të mbeteshin pa studime të larta fëmijët më të vegjël, edhe atëherë kur këta shfaqnin dukshëm më shumë energji, më shumë vullnet dhe talent.
Këto ankesa Enver Hoxha ua shtroi para të ftuarve në zyrën e tij.
“E quan të drejtë ti, Dritëro, këtë rregull tonin?” e pyeti poetin.
“Nuk e quaj,” tha Dritëroi. “Ce kjo krijon përshtypjen, sëkur Shqipëria jonë socialiste, në këtë krahasim, është më prapa edhe nga perandoria otomane!”
Të pranishmit me siguri do kenë lëvizur me shqetësim.
“Ce ja, bre shoku Enver, në atë Turqi otomane, universitetet pranuanë dhe Abdylë dhe Naimnë dhe Saminë, që sëkur ata të paskëshin lindur në këtë kohën tonë, të socializmit, aha, vetëm Abdyli do të merrte…”
Hoxha kish përplasur një dosje që iu gjend përpara dhe i qe shkrehur ministrit: “Shko dhe ma ndreq këtë rregull! Do të mbash përgjegjësi të rëndë për këtë!”
Duke dalë nga zyra e të madhit, ministri, dyllë i verdhë, dukej sikur do të përmbysej dhe do të vinte në fund të shkallëve.
“Dritëro, ç’më bëre me ata frashërillnjtë!” belbëzonte. “Dhe nuk kam asnjë faj. Këtë rregull… urdhrin për të vepruar kështu, ai vetë ma ka dhënë! Vetë, i madhi!”
“Po ce-o nuk ia the aty, në sy?!” ia ktheu Dritëroi.
“Pu-pu-pu!” ia bëri ministri. “Nuk ia thosha dot. Na djallose me atë të frashërllinjve!”
Njerëzit vinin re që poeti i madh gëzonte simpatinë e diktatorit. Ndihej që ai e trajtonte miqësisht personazhin tonë. I pëlqente karizmën dhe natyrën e tij popullore, të çiltër e të mprehtë. Dhe për këtë miqësi merita ishte e tëra e poetit dhe jo e shefit të tij! Të cilit, për armiqësitë, po, nuk ia kalonte kurrkush! Se Enver Hoxha do të mbetet në histori si burra shteti shqiptar, përherë shtatzënë që nuk pushoi e nuk pushoi kurrë së pjelli armiqtë e vet!
Me këtë përfitim Dritëro Agolli i pat të zgjeruar kufijtë e lirisë së tij. Ama nuk hoqi dorë kurrë së akumuluari ato, që do t’ia thosh më vonë udhëheqësit. Por fundi i sistemit totalitar qe larg, Kongresi i dhjetë akoma më larg. Dhe erdhi ajo dita e atij kuvendi historik të komunistëve shqiptarë, ku ky burrë i madh do të shpaloste autopsinë e regjimit të vdekur.
Edhe sot Agolli mbetet i vetmi që bëri atë akt.
Mea culpa-n e regjimit diktatorial e bëri i fundit individ, që duhej ta bënte atë. Ishte ai fjalim një shfaqje madhore e një personaliteti me përmasa historike.
Unë, në hapësirat e Dritëroit
Veprës së shkrimtarit të shquar, që po i përkujtojmë sot Ditën e Lindjes, unë i jam qasur së pari si lexues i thjeshtë, admirues i vjershave dhe poemave. Pastaj në petkun e profesionistit të teatrit e kam parë veprën e tij, miell të klasit të parë për magjen e skenës.
Në vitin ‘79 unë mblodha kremin humoristik në të tëra gjinitë e ndryshme që pat lëvruar ai. Përzgjodha vjersha, fabula, aforizma, seksionova copëza nga dramat dhe romanet. Angazhova aktorët më të mirë të Fierit dhe ndërtova një spektakël të suksesshëm. Mjalti i deriatëhershëm i penës së këtij autori ma ëmbëlsonte tërë spektaklin, që u ndoq mjaft dhe u cilësua risi në televizionin e vendit.
Gjatë përvojës sime teatrore, unë e kam sjellë dy herë në skenë krijimtarinë e këtij autori. Sapo përmenda njërën, por lyp lejen të ndalem më tepër në sjelljen e dytë, në atë të dramës “Baladë për një grua.”
Flitej hapur se për dy dramat e mëparshme të Agollit dhe sidomos për romanin satirik, ku mbretëronte figura e Zylos, në aparatin e Komitetit Qendror thartonin fytyrat. Në një analizë studimore mbi dramat, akademiku Shaban Sinani vëren vesin e dyfytyrësisë, si ves të kohës dhe parapëlqimin që kish autori për ta shënjestruar atë. Në ato vepra llafollogët zyrtarë ngjanin sikur kishin zgjedhur të imitonin shefat, që kish secili një shkallë sipër vetes. Të gjithë ata flisnin gjuhën parafabrikate të hierarkëve të kohës.
Kishte edhe në dramën e re dyfytyrësa të atij lloji, por vepra përmbante një material dramatik tepër interesant që vjen tërheqës edhe në kohërat që jetojmë.
Një çift i lumtur, intelektualë të klasit të parë, burri shkencëtar bujqësie dhe gruaja inxhiniere, i japin fund jetës së tyre bashkëshortore. Shkak u bë shoqërimi i burrit me një kuadër të lartë, shefin e tij ministër, një miqësi fare e papranueshme nga gruaja. Shihte ajo në atë miqësi një fije servilizmi e ndoshta nja dy arsye edhe më të forta, por të pathëna, të lakmive të eprorit për nusen e mikut të tij. Pas ndarjes së çiftit, qëlloi që ministri përfundon në burg. Buja u bë e madhe! Burri, tashmë i divorcuar nga e shoqja, u nënshtrohet kritikave për shoqërimin me atë element të cilësuar armik. Organizata e partisë propozon përjashtimin e burrit nga radhët e saj. Ndërkohë e shoqja e divorcuar, që po rrit djalin e vogël lindur nga martesa, pëson lumturisht një katapultim: emërohet Kryetare e Komitetit Ekzekutiv!
Duke qenë në atë post, ajo, sipas rregullave të kohës, bëhej automatikisht anëtare e byrosë së partisë në rreth, byro që do vuloste përjashtimin e të shoqit nga partia.
Mbledhja e byrosë ishte një skenë kulmore. Burrin që duhej përjashtuar, anëtarët e byrosë e vlerësonin edhe për punën e tij shkencore, por e shanin ashpër për verbërinë ndaj ministrit të burgosur. Kish edhe anëtarë që e mbronin dhe nuk ishin dakord për përjashtimin. E fundit foli ish bashkëshortja. Ajo e kritikoi fort për lidhjen e tepruar me atë individ të prapë, por për aftësitë e mirënjohura, për punën e palodhur që ai bënte, për netët që gdhinte në kërkime, gruaja që e pat braktisur, e vlerësoi, duke shkaktuar në mbledhje një efekt të papritur, kur ajo u bashkua me ata që nuk ishin për përjashtim dhe votoi që burri i saj i divorcuar të mbahej në parti, si shkencëtar pasionant, me vlera të rralla.
Dhe kështu ndodhi. Burri, për lumturinë e tij, mbeti në parti. Ai i shfaqi gruas mirënjohjen për shpirtmadhësinë e saj dhe i propozoi ribashkim. Por ajo tashmë e vendosur, ia tha copë, se përpara byrosë, nuk e pat mbrojtur aspak për të qepur atë që nuk qepej më.
Një muaj e ca e punova me pasion këtë pjesë, e cila më tërhiqte me bukurinë dhe fisnikërinë kalorësiake të gruas. Por më bezdiste një burokrat i Komitetit të Partisë, i cili nuk e pëlqente dramën, apo ndofta, kish ndonjë urdhër që paralajmëronte vërejtje me karakter ideor. Në një rast tjetër, ata mund të ma ndërprisnin punën e ta hidhnin veprën në kosh, por belaja u vinte, ngaqë autori nuk ish dokushdo, por Shefi i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe anëtar i Komitetit Qendror! Veçse ashtu të shqetësuar nga rreziku i njohur i përgjegjësive të tyre, nuk rrinin pa shënuar ca kundërshtime, që shpresonin se unë do t’ua dëshmoja po t’ua sillte nevoja për t’ua hequr litarin nga gryka. Shfaqja premtonte sukses dhe kjo i frigonte edhe më shumë. Ndodhte në ato kohëra, që sa më e bukur shfaqja, aq më me dyshim shikohej. Sukseset e bujshme bartnin gjithmonë mina ideore. Vetëm veprat mediokre u siguronin memurëve të komiteteve gjumë të rehatshëm.
Ditën që organizuam një provë, kur aktorët tashmë patën përvetësuar rolet, erdhi nga Tirana autori.
Pas provës, të pranishmit shprehën kënaqësi dhe na e vlerësuan punën. Autori shfaqi pëlqimin dhe çdo gjë po mbyllej mirë e bukur. Unë nuk po ia ndaja sytë atij instruktorit, që ndiqte diskutimet, dhe pat kyçur gojën.
“A ka më vërejtje të tjera për t’u bërë? Ju, shoku…” iu drejtova instruktorit që nuk pipëtinte. “Meqë kemi autorin ia vlen të shfaqni ndonjë rezervë.”
Ai u ngrit i buzëqeshur:
“Po ja, shoku Dritëro, unë kam merak mos duket si gabim, që ajo, gruaja, e pranon se ish-burri, qenka i vlefshëm për partinë dhe nuk bën më për atë vetë?! A mund të jetë një njeri negativ për familjen dhe të jetë pozitiv për partinë?”
Këtu Dritëroi uli kokën për të përmbledhur mendimet. Kjo i dha ca zemër tjetrit:
“Demek ky qenka i mirë për partinë dhe nuk qenka për familjen! Dhe vetiu, shoku Dritëro, spektatorët do të pyesin: kush është më e rëndësishme, familja apo partia?”
“Familja!” tha Dritëroi, prerë!
Në sallë u bë heshtje e rëndë.
“Dëgjo, ti, instruktor,” vazhdoi i rrahuri me vaj e me uthull, Dritëro Agolli, “ka ca gjëra që ne nuk i themi me zë të lartë, se ky popull nuk është mësuar t’i dëgjojë ato. Një grua sapo e sheh që burri e tradhton, ajo e dëbon nga shtrati dhe shtëpia. Partia i përbuz e i dënon këto shkarje, por vetëm ndonjë skandal mund ta shtrëngojë partinë ta dëbojë me domosdo atë mashkullin nga radhët e saj. Ne, në parti, kemi meshkuj të tillë! I dimë dhe mbyllim sytë. Kurse gruas, ai burrë nuk i duhet më. Ajo i thotë: qërromu nga krevati! Partia le të të mbajë e ta paftë hairin! Mbaje dhe ti partinë! Vafsh në djall, tok me të!… Familja, or instruktor, është delikate, se është nyja bazë e shoqërisë njerëzore.“
Nuk ishte gjuhë e përditshme kjo atëherë. Vetëm Dritëroi mund të fliste kështu…
Premiera solli një festë të vërtetë. Për të shijuar përballjen e veprës me spektatorët autori erdhi i shoqëruar me një mikun e tij të afërt, i cili mbulonte sektorin e artit në Komitetin Qendror.
Në përshëndetjen e mbylljes, aktorët u pritën me duartrokitje të zjarrta. Me bravo të shumta, u prit Fatos Sela, ai aktor i mahnitshëm, që shkëlqeu në rolin e shkencëtarit, të cilit gruaja i pat treguar udhët. Duartrokitje të stuhishme pritën aktoren e re, Diana Fuat Boçin, në rolin e saj të pare, pas diplomimit në Universitetin e Arteve. Ajo rrëzëllente plot hir e dritë se pat arritur sukses në një shkallë të lartë vështirësie për moshën, duke bërë të sajin autoritetin e një udhëheqëseje dhe unë u lumturova për zgjedhjen e asaj vajze në rolin kryesor. Dritëroi do të gjente më në fundi një heroinkë nga ato që “mund ta merrte për nuse.”
Kujtoj me mallëngjim çastin, kur i ftuari nga Tirana për rolin e një fshatari Devolli, legjenda Kadri Roshi, me një buzëqeshje të gjerë, me duart e kryqëzuara në gjoks, u dha në paraskenë. U duk sikur u tund Myzeqeja mbarë. Ovacionet, britmat entuziaste dhe fishkëllimat nuk kishin të mbaruar për të kurorëzuar suksesin e tij.
Autori ynë i shtrenjtë, Dritëro Agolli, e shfaqi pëlqimin e tij me lot në sy. Atë natë ne i kishim përgatitur atij dokumentet financiare. Ai i firmosi ato dhe kryellogaritarja i dorëzoi honorarin, që ai ta merrte me vete që atë natë.
Por ai honorar i bukur nuk arriti kurrë deri në Tiranë. Dritëroi ftoi në një darkë të gjithë artistët, punëtorët e skenës dhe mysafirët e largët dhe i la në atë restorant të Fierit që të gjitha paratë që i pat sjellë vepra e tij.
Në dyshe të papërsëritshme, herë me Kadriun dhe herë me aktorin e njohur të estradës, Todi Llupin, me zërat e tyre në harmoni të plotë, Dritëro Agolli, Kryetari i Lidhjes, anëtari Komitetit Qendror, këndoi deri në orën katër të mëngjesit këngët e luginës së Devollit, atij lumi që çan e rrjedh qyshkur u formua trualli tokësor që u takon shqiptarëve, kalon anash qytetit të Fierit dhe derdhet në ujërat e detit aty pranë.
Ishte, ama, në mes të asaj hareje, një çast që më la një cifël të hidhur, që e kam të ngulur edhe sot në kujtesë. Shoku nga Komiteti Qendror, i ulur bri meje në tryezën e restorantit më pëshpëriti diçka që duhej të mbetej mes nesh, me dëshirën që unë të mos e përcillja tek Dritëroi. I cili ndërkohë po shijonte festën. Miku i tij më tha që në dramë ai kish gjetur ca shkelje ideore, por jo e jo, në asnjë mënyrë, nuk i duheshin përcjellë autorit!
Ata u kthyen tok në Tiranë. Dhe, natyrisht, njeriu që mbulonte sektorin përkatës të artit, nuk ia prishi festën Ditëroit e nuk i foli për shkelje ideore në veprën, që sapo panë në skenë. Drama u shfaq dhjetëra herë në Fier dhe një javë plot e përplot në Tiranë, por nuk na e lejuan më shumë. Iu vu kyçi me salla plot! Dhe kurrë nuk na lanë që ta shndërronim në spektakël televiziv.
Dhe për t’i vënë kapakun kësaj historie, shënoj se vjet në mars, një pensionist, dikur sekretar për propagandën në komitetin e Fierit, më bëri me dije se ai pat marrë një vërejtje të ashpër në kartotekën e partisë, pikërisht për mungesën e vigjilencës dhe mos pengimin e një drame që nuk meritonte të shihte skenën. Dhe ai zotëri, dyzet e pesë vjet, nuk e pat vrarë mendjen të shpjegonte përse ajo vepër nuk u ndalua kurrë zyrtarisht?! Aty edhe paradoksi tjetër: si u ndëshkuaka një kuadër i lartë partie dhe mua, tamam mua, fajtorit kryesor, të pavaksinuarit, mua që e pata sjellë në skenë dramën politikisht të gabuar, nuk më pat hyrë asnjë ferrë në këmbë?!
Unë edhe sot e quaj atë vepër, “Baladë për një grua”, më të mirën e dramaturgjisë të të ashtuquajturit Realizëm Socialist.
Këtë po e thotë këtu një regjisor, një dramaturg… Edhe pse objektivitetin mundohem të mos e cenoj nga një mirënjohje e veçantë për autorin. Dhe që lyp ndjesë me pak fjalë, ta shpjegoj mirënjohjen këtu…
Ishte fillimi i vitit 1967, kur kam pirë kafen e parë me Dritëro Agollin. Isha një aktor i panjohur dhe regjisor akoma më i panjohur. Desha t’i kërkoja ndihmë një gazetarit 35 vjeçar, por mjaft karismatik të gazetës më të madhe të kohës. Më patën dëbuar nga teatri i Vlorës dhe dërguar në një gurore, pa shpjegim përveç asaj që dihej, se kisha njërin gjysh të pushkatuar dhe tjetrin të arratisur. Intuita më pat shpënë tek Dritëroi.
Qëndrimi i çdo zyrtari të kohës, ndaj një njeriu të tillë pa ndonjë emër, do të ishte që ai të mos lëvizte fare për të ardhur në ndihmë. Zyrtarët në rreshta, ashtu vepronin. Por Dritëroi e mori për zemër, doli prej syresh dhe trokiti fort në KQ, bisedoi me personalitetet vendimmarrës të Vlorës. Si gazetar i organit zyrtar të partisë, ai ngulmonte për shpjegime të sjelljes ndaj meje. Ishte thjesht një apel ndërgjegjeje pa asnjë interes nga unë, që as artist kisha patur kohë të shfaqesha dhe as shkrimtar isha bërë. Ku nuk trokiti ai burrë! Dhe nuk arriti dot të ma zgjidhte ngërçin, natyrisht. Por ja, aty e pat origjinën mirënjohja ime e pakufishme! Se mirënjohjen e pjellin përpjekjet, jo vetëm rezultatet.
Unë atë ditë e njoha njeriun për të cilin po flas sot. Më vonë mua më ecën mbarë punët në skena, ekrane dhe në fushën e shkrimtarisë.
Në një nga të shtunat e tridhjetepesë viteve më parë, telefoni i shtëpisë time në Fier më thirri të merrja dorezën. Ishte Sadia, zonja e Dritëroit. Ajo më transmetoi porosinë e të shoqit, që të nesërmen nuk duhet të harroja të blija gazetën “Drita”.
“Nesër, aty, mes vjershave të reja të Dritëroit, do të gjesh një vjershë që të kushtohet ty,” theksoi ajo.
Ky njoftim natyrisht më emocionoi mjaft dhe e falënderova çiftin Agolli për këtë dëshmi të miqësisë.
Të nesërmen mora gazetën dhe kërkova ciklin me poezitë e tij. Nuk gjeta kushtim. Dhe u vura t’i lexoja poezitë, qetësisht, një e nga një. Ishte njëra me dy strofa që titullohej “Këndon një Zog” dhe tregonte se si një njeri i keq mundohej ta vriste zogun “që këndonte bukur”. Dhe donte ta vriste i shtytur nga një mëri e gjatë, “pasi vërtet këndon bilbili bukur/ po gjyshi i tij i pat bërë glasë!”
Kjo ishte vjersha. Paralelizmi me tingull politik ishte i qartë dhe natyrisht poeti ishte në anën e bilbilit.
Nja tetë vjet më vonë, kur isha i angazhuar me shërbimin diplomatik, u ktheva për ca ditë në atdhe. E gjeta mikun tim me korrje të begatshme. Pat botuar disa libra dhe m’i dhuroi. Bëri autografin e parë dhe ma dha teksa gishtin e kish mes faqeve të librit.
“Lexo aty,” tha, ”e kam përfshirë edhe atë vjershën.”
“Këndon një Zog” ishte aty. Poshtë titullit, me germa të spikatura ishte dhe kushtimi me emrin tim.
Buzëqesha dhe nuk m’u ndenj pa e thumbuar: “Ky, kushtimi, atëherë në gazetën Drita, nuk pat qenë!”
“Si nuk…?! Unë për ty e shkrova. Bile porosita Sadien, të ta thosh në telefon.”
“Ne biseduam,” e përforcoi Sadia e prekur. “Unë të mora ty dhe të tregova. Ti m’u lute të falënderoja Dritër…”
“Nuk e mohoj që Sadia më bëri me dije,“ vazhdova unë duke qeshur, “dhe në vjershë kuptohej që bilbili isha unë… Por ky kushtimi këtu është shkruar tani, në vitin ‘94! Para tetë vjetësh, në gazetë mungonte!”
“Po ti, mos u bëj budalla,” u nxeh Dritëroi. “Kush ma botonte mua atëherë këtë kushtim?!”
“Pse jo?! Ti ishe i Madhi i Lidhjes së Shkrimtarëve!…”
“Hajde, hajde!” shfryu Dritëroi. “Ti atëherë ke qenë prapa botës, apo kërkon të tallesh me mua?! E bukur mirënjohje, kjo e jotja!”
Do të më vinte shumë keq, nëse dikush, gjatë leximit të historisë së kësaj vjershe, do të më ketë parë si njeri që i tund vetes erashkën. Që gjen rastin dhe përdor këtë tubim, të flasë për veten. Më ndjeftë Zoti! Vjersha e poetit të shquar nuk është për mua. Nuk është një dekoratë. Nuk ia vlente ta përmendja, po të mos i qe kushtuar ajo një artisti të ndershëm, punëtor, me ca pararendës që mbaheshin për mëkatarë dhe i duheshin asaj kohe, për veçime. Ky kuadër i lartë i partisë enveriane ia kushtonte atë një njeriu të papërshtatshëm! Ajo nuk ishte një vjershë dashurie! Tërë vjershat e dashurisë do të ishin banale përpara saj! Ajo ishte shumë e shumë më tepër se aq! Dritëro Agolli edhe këtë radhë kishte dalë nga shinat, kishte braktisur rreshtin! Atë rresht të neveritshëm, ku ai ishte njësoj si njëqind të tjerë, njësoj si njëmijë, si një milion e mbase miliardë të tjerë, që mbi këtë planet formojnë ca shkretëtira uniforme, më të llahtarshme se Saharaja! Ai, me atë poezi kishte bërë një përqafim dashurie.
Një përqafim i tillë, pesë vjet më parë, pat vrarë një kryeministër!
Dhe ky personalitet nuk e kishte për herë të parë këtë. Disa herë pat shkelur kanonet në bëmat e tij dhe në krijimtari. E pat bërë kauzë të tijën përkrahjen time, të Qiriazëve, Nazarkove, Ndrenikave, artistëve dhe shkrimtarëve me cene, cene që s’i duronte partia.
Me tabutë që shkeli në tërë fushat e krijimtarisë së vet, me prekjen e shëmtimeve që nuk duheshin përmendur, Dritëro Agolli dolli nga vitet e diktaturës me vëllime të hequra nga qarkullimi, me drama të kyçura e vjersha të damkosura… Ai dolli të mbetej i pari i shkrimtarëve, por, paradoksalisht, edhe një nga më të censuruarit. Në veprën e tij ne shohim, me shumicë, paralele të rrezikshme, metafora eksplozive, alegori të panumërta që ia diktonte ndërgjegjja e tij prej krijuesi të ndershëm, që s’e linte të qetë vëzhgimi i vet i mprehtë, dhe sensi i jashtëzakonshëm i humorit.
Ai bëri rrugën e tij të vështirë, të bukur dhe çapkëne, me dyzimin e rrallë të cilit nuk iu shqit dot. Ishte dyzimi i të qenit edhe komandant edhe ushtar, nga ata ushtarë që s’i le rehat ngasja e daljes nga rreshti. E ndillte magjia e atij mëkatit, që Andrej Zhdanovi nuk e falte.
Rreth lëmit ku ishim, qenë ngritur tela të lartë, me gjemba.
Kurse ai dinte se si të ishte edhe kufitari, edhe i arratisuri!
Janë të paktë dhe të rrallë ata njerëz, si Dritëro Agolli, tek të cilët karakteri njerëzor, vepra letrare dhe aksioni qytetar të jenë aq fort të shkrirë tok!
Ndjesë për zgjatjen! Sinqerisht, ndjesë! Kisha edhe për më gjatë, më besoni! Faleminderit për vëmendjen!…
* Kumtesë e mbajtur në konferencën shkencore të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, 13 tetor 2021
(c) 2022 Pëllumb Kulla. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Ndalohet rreptë ribotimi i shkrimit pa lejen e autorit.