nga Idlir Azizaj
Në këtë 2 shkurt që sa kaloi, bota letrare përmendi me afshe emrin e James Joyce-it.
Jo thjesht për faktin se autori në fjalë pat lindur në 2 shkurt 1882. Porse në këtë datë, 100 vjet më parë, u botua i mirënjohuri Uliksi.
“Sylvia Beach, pronare e librarisë, ku vinin e lexonin letrarët amerikanë « pabuksa » atëhere, Hemingway, Fitzgerald, Henry Miller, etj, pa dëshpërimin e thellë të Joyce-it. Pas 9 vite pune me Uliksin, askush nuk merrte përsipër t’ia botonte këtë vepër, me famë qysh para daljes, si Odiseja e shekullit XX. Atëherë, bashkë me Adrienne Monnier, vendosën të botonin një edicion të kufizuar, 1 mijë kopje, këtu në Paris. U bë çmos që vëllimin ta sillnin me tren nga Marseja, ku u shtyp. Sepse Joyce e donte në dorë pikërisht ditën e lindjes”.
Këto detaje m’i jepte George Whitman, pronari i mëvonshëm i librarisë amerikane kult, Shakespeare and Co. George shihte nga dritarja, përballë, Notre Dame, në anën tjetër të Senës. E vuri gishtin mes një vëllimi kaba; dhe më ndiqte me sytë prej ketri, ju paraqita si përkthyesi shqiptar i Uliksit. Prej 5 vitesh punoja për të kryer këtë translation problematik. Ishte hera e parë që Uliksi dukej se po vinte më në fund në shqip. Dhe se kjo sipërmarrje për mua nuk ishte më një aferë letrare, por një bast, pak i rëndë, me veten …
Arësyet e të cilit George nuk m’i la t’ia paraqes.
« Pa më thuaj si e ke zgjidhur homofoninë në këtë frazë : If others have a will, Anne hath a way”? George kafshoi buzën poshtë, me qesëndi të shtruar prej 83 vjeçari; donte variantin shqip të tradhtisë bashkëshortore të gruas së Will Shekspirit.
“Të tjerët veç kërkojnë, por Ana ha, thuhej”!
George qeshi, u kollit, e shtyu pak më tej macen e zezë që rrinte ndanë. Futi dorën në xhep. Nxori një kyç, të ngjashëm me atë që përmend Joyce te Episodi 1 i Uliksit.
“Ke një dhomë aty, mund të rrish të punosh; por jo më shumë se dy javë. Më vijnë çdo ditë autorë të rinj anglezë e amerikanë, që duan strehim. Me siguri u duket vetja pak Hemingway”.
Këtë dashamirësi ia përforcoi ndoshta dhe shkëmbimi që bëmë më parë lidhur me poetin Allen Ginsberg. Fotoja e korifeut të Beat Generation varej pak mbi kokën e plakut librar. Unë i raportova, lart poshtë, takimin tim me poetin vizionar në Lowell, Massachusetts, në përvjetorin e lindjes së Jack Kerouac-ut.
“Allen-i më mbante gjithë natën pa gjumë kur vinte në Paris”, sqaroi plaku. Sepse lidhja e tyre ish salduar dhe më shumë, ngase George vërtetonte, si duket, se ishte really stërnip i Walt Whitman-it.
Vëllimi origjinal Penguin books i Ulysses, që unë përdorja për përkthimin, ishte goxha voluminoz. Tepër e vështirë ta mbaja faqen hapur, e ndërkohë të shtypja tekst. Kësisoj, një ditë m’u duk e drejtë t’i prisja fletët me brisk. E ta shtrija fletën dyst në tryezë, për lehtësi.
Ditën kur preva me brisk fletën e fundit nuk e mbaj mend qartë. Por e kam ende në kokë si, çastin kur shtypa fjalën e fundit, të famshmen “Po” të monologut përfundimtar të Mollit, e mora karkasën e librit; dhe i lëshova një shkelm, thua top rugby, për një touchdown, që e prisja prej 6 vitesh!
Ky gjest ishte vërtet pak kaqol, për çastin. Derisa, dy javë pas gjithë kësaj pune të kryer, pata nisur të ndjej boshllëkun e madh, që më hapi pikërisht finishi i këtij përkthimi. Ndoshta po i bëja një “shkelm ridërgimi” Uliksit, si për ta gjetur dhe pak veten në lojë, sërish. Ndërkohë, që një vakum ngrihej ashensor brenda meje përditë. Pas 800 faqeve pune me monologë të brendshëm, zëri im vetjak më tkurrej drejt rropullive … Por, për fat, të keq a të mirë, natyra e urren boshllëkun, sikundër e thekson zoti Blum, ose Odiseu modern i James Joyce-it.
Këtë histori nuk e rrëfeva as ditën kur, në mënyrë ceremoniale, drejtori i Muzeut Kombëtar asokohe, Moikom Zeqo, i futi për arkiv fletët e prera me brisk nga libri origjinal, në fondin e Muzeut. As ditën kur Ministria e Kulturës më atribuoi në vitin 2004 çmimin Penda e argjendtë, “për përkthimin e Uliksit, si një ndihmesë e vyer për të përcjellë te lexuesi shqiptar frymën dhe emocionet e një teksti të vështirë, me një gjuhë të pasur e të zhdërvjellët, duke kapërcyer me sukses probleme stilistikore të mjeshtrit të prozës moderne”, ndërsa e kisha lënë Shqipërinë. Sepse, asokohe, një tjetër odise preokupuese më ishte ende e freskët:
Traktativat me botues të ndryshëm në Tiranë, gjatë kohës që ende përktheja, po dështonin dita ditës. Secili prej tyre e merrte me epsh “idenë” e botimit të Uliksit, për herë të parë. Por, me kalimin e javëve, shkaqe financiare, pikëpyetje, komplikime të këtij investimi, i bënë disa botues të tërhiqeshin gradualisht. Pas 5 vite ecurie me këtë përkthim, pasiguria e mundësisë për botim shtohej. Ankthi nuk është term aq i tepruar në këtë rast, sidomos kur për vijim:
“Unë nuk do ta jap kurrë të drejtën për botime të veprës së gjyshit tim në territor shqiptar! Me të është abuzuar!”
Këtë përgjigje të nipit të Joyce-it, Stephen Joyce, trashëgimtar i James Joyce Estate, lexova i rrënuar në Montparnas, ku shpresoja ta kontaktoja mbajtësin e së drejtës. Më tej, ai theksonte se ishte në dijeni për përkthimin “pirat” e me “cilësi të dobët” në shqip të romanit tjetër të gjyshit, “Portreti i artistit”. Që, për më tepër, kopjonte krejt kopertinën e botimit rus.
Asnjë sqarim apo orvatje për arsyetim më të nuk ishte e mundur. Më vonë, më shpaluan dhe detaje lidhur me karakterin ca nopran e tekanjoz të nipit të autorit mitik.
“Ka kërkuar një honorar marramendës vetëm për një fragment nga Joyce në antologjinë e poezisë moderne irlandeze; sa na u desh ta linim vendin e Joyce bosh, për protestë”, më sqaronte Noreen Rice, duke darkuar në Tyrone Guthrie Centre, në periferi të Dublinit. Në këtë Qendër të autorëve dhe përkthyesve, ndodhesha i ftuar si translator-in-residence, në vitin 2000. Aty dhe vazhdoja punë me përkthimin, si dhe për kontakte me specialistë të veprës së Joyce-it.
“Ka bërë çmos të na pengojë punën afatgjatë për një botim alternativ të Finnegans Wake”. Me një gotë Guiness para, Danis Rose, editor i palodhur, më tregonte në pub Chapelizod fërkimet me nipin pak “lekist”. Bashkë me partnerin e tij John O’Hanlon, punonin prej 20 vitesh, për të na dhënë më në fund versionin elektronik hypertext të Finnegans Wake.
“Çfarë mendon se ka dashur të thotë Blumi, kur shkruan përgjysmë në breg: – I am a …(Jam një…)”?
Si specialist xhojsian, Danis Rose po më “merrte pak në pyetje” lidhur me brendësinë e Uliksit te unë. Sidomos lidhur me këtë enigmë të lënë hapur, në Episodin 13 të librit. Danis cimbiste breroren e gotës para përgjigjeve të mia të mefshta: – I am a cuckold (jam brinjar)? Jo. -I am a man (Njeri jam). Jo. Derisa, pas një pauze, të dy ngritëm kokën, dhe i dhamë njëri-tjetrit të njëjtën “zgjidhje”: -I am a Jew (jam çifut)! Në prag të kampeve (që s’vonuan), Joyce e shndërroi Odisenë helen në çifut. Endja e Jafetit nuk ish më thjesht çështje semite.
Endjet e mia nëpër Tiranë, në kërkim të gjetjes së zgjidhjes drejt botimit, u bënë përditshmëri. Derisa një ditë ia sqaroja këtë kalvar Ismail Kadaresë, në restorant Piazza. Dija që Kadareja kishte kontakte direkte me nipin e Joyce-it, pas një vizite ekspozite në Paris.
“Na radhë të parë ju duhet të më jepni disa pjesë të përkthimit t’i lexoj, të di ç’keni bërë”, tha. “Veçanërisht atë kapitullin, ku ai e sheh qytetin nga sipër, janë marrë shumë kritikët më të …”
Dy javë më pas, shkrimtari dhe zonja e tij m’u përballën në kënd të kafé Florës. Bashkë me botuesin e tij, kishte blerë një qilim të ri. Ndërsa do futeshin në makinë, ai kërkoi në xhep letrën që më kish premtuar për nipin e famshëm.
“Sikur s’janë marrë shumë me rolin e qilimit në letërsi”, tha me nënqeshje.
Me modesti pak false, i bëra të ditur që njihja të paktën një rast, ku ai objekt është subjekt i një novele të shkëlqyer, The figure in the carpet të Henry James-it. Pasi më uroi me një “bonne chance », unë e lexoja ende rrugës, me eth, protestën e matur, që ai i drejtonte Stephen Joyce-it. Me rolin masiv që shpesh merr në vete dhe që shpesh ia atribuojnë, ai i shënonte, mes tjerash, se: botimi i kryeveprës së ‘babazotit’ tuaj ka shumë rëndësi për letërsinë dhe gjuhën shqipe. Nuk mund të penalizohet gjithë një komb dhe një gjuhë për shkak të një botuesi të papërgjegshëm…!
Me këtë letër në çantë, bashkë me mikun tim të rinisë, Krenar Zejno, rrinim krejt të përhumbur, natën, në pjesën e nëndheshme të Pizza golosone, ndanë Sky Tower. Ushqimin e shihnim si armik; në veshë na vërdallej ajo muzikë house, që asokohe qarkullonte në çdo lloj lokali, madje qysh në mëngjes herët. Duket, kjo ishte njëfarë zgjidhje e dhunshme për një pjesë të madhe të banorëve, që takoheshin në lokale, por, pasi kishin konsumuar me kohë të gjitha bezditë, të gjitha pakënaqësitë, e të gjitha llojet e varfërive.
E befas:
“E di çfarë! Do e hapim vetë një shtëpi botuese! Ta fillojmë direkt me Uliks! »
Ky vendim i Krenarit, që sapo kishte ngritur galerinë e arteve Zenit, u bë mushkëria ime.
Në muaj më pas, ne shkuam të preknim kopjet e para të Uliksit shqip, në një shtypshkronjë diku pas Maternitetit. Kjo situatë, si e rrjedhur direkt nga Episodi 15 i librit, që zhvillohet pikërisht në maternitetin e Dublinit, u bë promovimi i parë, kryekëput personal i atij mundi e pune. I përkulur mbi rotativat, preka e mbajta në dorë kopjen e parë … Buzëqeshjen e atij çasti nuk e kam gjetur më kurrë, paçka se më bredh diku anash fytyrës.
Psikologjia i jep nuanca neuroze pranisë së ideve fikse. James Joyce, që refuzonte kategorikisht kategoritë psikanalitike, besoj nuk do e përçmonte “fiksimin” tim të hershëm për të sjellë një ditë Uliksin në shqip.
Sepse fiksimi im ishte më në disnivel me vetë kryeveprën Uliksi. Vepër e cila ecën mbi dy shina të thjeshta, por të shtruara mirë: së pari, te bindja se historia e botës, e njerëzimit është në fakt historia e vetë fjalës, e vetë gjuhës që e bart dhe e transmeton; e së dyti, romani për herë të parë bazohej tërësisht mbi një mekanizëm të thjeshtë, të pranishëm te ne të gjithë: monologu i brendshëm. Për herë të parë letërsia bënte kubizëm: narracioni, aspak linear, më ndërtohej me copëza, me ndjesi, me kujtime të befta, me kujtime të atypëratyshme. “Joyce nuk ka shkruar mbi diçka, por ka shkruar vetë diçkanë!” Ky përcaktim lakonik i Beckett-it, tregonte se Joyce kishte ndryshuar rrënjësisht mënyrën e të shkruarit; dhe kish nisur t’ia gërryente letërsisë thelbin e saj kahmoti: narrativën. “Gjithë këto historia kot më kot, kur vetë jeta del e tepron”. Kështu e çonte dhe më larg penelin po Beckett-i, në vitet ‘60, teksa “zbulonte” sa e zorshme ishte të arrije drejt një imazhi të thjeshtë, modest, por elementar, preciz! … Që jeta doemos duhet jetuar, porse ta ngresh atë në imazh sublim i jep jetës realisht kuptim. E bën tamam një sensibël, sipas filozofit. Sepse veç ai transmetohet …
Kësisoj, ajo fraza egotiste e Joyce-it, ndaj oponentëve e skeptikëve: -Nëse Uliksi nuk vlen të lexohet, jeta s’vlen të jetohet!
Brenda shekullit të ekzistencës së Uliksit, besoj çdo përkthyes i tij del andej për të mos bërë më rrugën e kthimit. Për sa vetitë e manitë që ka fituar gjatë kësaj pune e ndihin t’i shkelë ato shtigje, tashmë jashtë tij. Ditën kur, me shfryrje e çlirje, gjuajta me shkelm karkasën e vëllimit Ulysses në kënd të dhomës, kuptova realisht këtë finale të Episodit 12 të Uliksit : «…e vështruan, atë, ben Blum Elian, mes reve të engjujve, në kënd dyzet gradë, … si një e hedhur lopate ».
(c) 2022 Idlir Azizaj. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet riprodhimi pa lejen e autorit.