nga Fatos Dibra
Duke u nisur nga debati, shumë i rëndësishëm që u shtrua këtu, por jo për shkak të tij më fort se për të plotësuar disa shënime të mëparshme, iu ktheva teksteve turke që lidhen me kanunin – duke pasur parasysh këtu ato rregulla që janë njohur dhe zbatuar si Kanuni i Lekës [turq. Lek Dukagin Kanunu, Dukagin Kanunu], etj. emra; dhe jo të drejtën zakonore përtej kësaj, që është njohur e zbatuar në zona të tjera. Mund të thuhet se merremi të gjithë me të njëjtën lëndë dhe secili vë theksin mbi një element a aspekt apo një tjetër. Këtë radhë më tërhoqi vëmendjen më tepër një term i përdorur në tekstet turqishte të cilat përmbajnë të dhënat mbi të drejtën zakonore që u mblodhën dhe sipas rastit u përshtatën në vitet 1850 e në vazhdim nga qeveria osmane. Bëhet fjalë për termin gjobar, që në tekstet turke është shkruar < كوبار > (shumës < كوبارلر >) dhe në dy tekste studimore në gjuhën turke është dhënë përkatësisht gûbar-lar dhe kubar-lar. Ky term del në disa tekste ku flitet mbi Kanunin – që janë urdhëresa qeveritare disa syresh të botuara edhe në organet zyrtare (Sallnamet) ose në tekste të tjera si Tezakir-et e Ahmet Xhevdet Pashës[1] – por jo në të gjitha tekstet turqishte. Për këtë arsye mendoj se është me interes të përmenden disa nga tekstet turqishte mbi të drejtën zakonore shqiptare apo kanunin dhe të shihet ku del ky term. Duke qenë i vetëdijshëm se kjo mund të mos jetë mënyrë krejt e ndershme për t’iu qasur problemit, në përgjithësi këtu do t’u bëj një by-pass burimeve që mund të quhen dytësore, sado që në shumë raste po aq thelbësore sa vetë tekstet burimore, sepse shpesh janë çelësi për t’iu qasur në mënyrën më të mirë këtyre të fundit dha na hapin rrugën për diskutime e shqyrtime të mëtejshme. Këtë ia kam lejuar vetes në parim vetëm me arsyen se po përpiqem të merrem me një element që ka kuptim të diskutohet kryesisht (e madje nuk është gabim të thuhet ekskluzivisht) në raport me tekstet burimore. Këtu kriter kryesor është kronologjia që fiton vlerë të dorës së parë për sa kohë një tekst është i pari i llojit të vet. Qasja këtu mund të shihet edhe si një sprovë etimologjike, jo për faktin se “zbulon” prejardhjen e një fjalë të caktuar (etimologjia e gjobar ~ gjobtar në kuptimin së prej ç’lënde gjuhësore është mbrujtur kjo fjalë në parim është e zgjidhur, shih më poshtë Meyer, Çabej, etj., shih edhe Ndreca 2007: 228-229), por sepse përpiqet të hedhë dritë mbi një aspekt social e kulturor që ka rezultuar në ndikime a shkëmbime ndërmjet tjerash edhe të lëndës gjuhësore mes kulturës turke dhe asaj shqiptare, shkëmbime të cilat janë ndër çështjet që kanë grishur më shumë kureshtinë dhe zënë vend jo pak të rëndësishëm në ngjërimet e shkruesit të këtyre rreshtave.
Ekzistojnë disa tekste në gjuhën turke, që në tërësi mund të konsiderohen njëfarësoj edhe kopje të njëri-tjetrit dhe që lidhen me reformat e shtetit osman dhe konkretisht me përpjekjet për ndalimin e gjakmarrjes në disa zona të veriut të Shqipërisë, sidomos të malësive. Ato që unë kam pasur në dijeni dhe në dispozicion mund të mos përbëjnë tërësinë e teksteve osmane në gjuhën turke që merren më këtë problem.[2] Por mendoj se janë të mjaftueshme të paktën për të nisur një diskutim mbi çështjen që shtrohet këtu.
Burimet janë: (1) Usullet e Xhibalit [Rregullat e Malësisë, Rregullorja e së Drejtës Zakonorë të Maleve], më në fund dhe fatmirësisht të botuara për herë të parë në një punim studimor tash së voni (Balcı 2016: 44-48);[3] (2) një paraqitje prej Ahmet Xhevdet Pashës – në Tezakir-in [Kujtimet] e tij – të urdhrit të nxjerrë më 1859 prej mexhlisit të Shkodrës, që mbështetej në draftin e përgatitur më 1857 prej funksionarëve osmanë Mehmet Sabri dhe Mustafa Tevfik (bot. 1960: 206-209, sipas edicionit të C. Baysun); (3) Kanuni i Lekë Dukagjinit i Selim Sirri Pashë Gjiritit (1289H/1872) [ky tekst i ditur, por deri tash vonë por në disa botime i konsideruar i humbur[4] është rigjetur nga E. Nurja, të cilin e falënderoj përzemërsisht që ma vuri në dispozicion; këtu 31 faqe]; (4) një tekst përshkrues mbi Kanunin botuar në fillim në Sallnamen e Vilajetit të Manastirit [Vjetari i Vilajetit të Manastirit] (1305R/1889-1890: 472-479) shkruar prej Halil Rifat Pashës; (5) Rimarrja e këtij materiali në veprën mbi shqiptarët të Ali Galip Beut (pa datë, me shumë gjasë mes viteve 1891-1895: 31a-40a);[5] (6) dispozitat mbi këtë problem të botuara në Sallnamen e Vilajetit të Shkodrës (1310R/1894: 71-76); (7) që është kthyer në gjuhën shqipe falë punës së vyer të H. Bushatit (1999: 514-517); (8) një përshkrim mbi Kanunin në Sallnamen e Vijaletit të Kosovës (1314: 791-802), që me sa shihet është i njëjtë me atë të Sallnames së Manastirit. Si burim tjetër në turqishte mbi Kanunin është (9) një seri e shkurtër shkrimesh mbi strukturën sociale të shqiptarëve prej intelektualit turk Bedi Nuri (1912). Si burim në gjuhën turke që përshkruan të drejtën zakonore shqiptare mund të përmendet edhe (10) vepra e Pashko Vasës (Vasa Efendi) Arnavutluk ve Arnavutlar (1297/1879-1880: 99-108), përkthim i veprës La vérité sur l’Albanie et les Albanais: étude historique et critique (1979) prej Ali Danish bej Prishtinës.[6]
Pyetja kryesore që dua të shtroj këtu është: A kemi në këtë rast të përdorimit të fjalës gjobar një kopjim (d.m.th. huazim) të një fjale shqipe, nëpërmjet teksteve osmane, në gjuhën turke?
Në transkriptimin që Balcı i bën e tekstit të Usulleve të Xhibalit, emërtimi i funksionarit përkatës që përmendet në tekst është në formën kubarlar. Fjala është gjithnjë në shumës; njëjësi veçohet pa problem si kubar. Baysun fjalën e ka dhënë në formën gûbarlar, pra njëjës gûbar. Meqenëse Balcı e ka pasur në dispozicion botimin e Baysun-it, transkriptimi i tij mendoj se është një zgjidhje ad hoc. Besoj del qartë prej këtij transkriptimi dhe shkrimit në italik pasiguria në lidhje me fjalën, që nuk del kund nëpër fjalorë të turqishtes. Dilema në këtë rast mund të zgjidhet vetëm duke iu drejtuar teksteve në gjuhën shqipe.
Bushati (1999: 514 v.) këtë fjalë e ka dhënë gjobar ~ gjobarët. Këtë formë ka regjistruar edhe Meyer-i “[…] gjobā́r m. në Shkodër “kryetar lagjeje që vë gjobat”.” (2007: 190). E jep edhe Mann (II, 148) si fjalën kryesore të zërit përkatës gjob-ar [sipas Kristoforidhit dhe Cordignano-s], por po aty edhe gjob-tar [sipas Fj. Bashkimit dhe Drizarit]. Është e njëjta fjalë që te Gjeçovi jepet në trajtën giobtár; në fjalorët e hartuar në gjuhën standarde gjobtar (p.sh. Çabej SE 4, 335; Omari 2012: 152-153). Topalli jep gjobar dhe gjobëtar (2017: 601).[7] Shpjegimi në fjalorët e gjuhës shqipe është (me ndryshime minimale) gjobar “1. Ai që ve gjobë; 2. Pojaku, bekçiu” (1954) dhe “1. Ai që caktonte a vinte gjobën; ai që vilte gjobën. 2. Bekçi.”; dhe gjobtar “ në kanun të Lekës quhet kështu secili nga ata që janë ngarkuar prej pleqësisë të marrin desh a qe, sa ja ka prerë pleqësia” (Fjalori 1954) ~ gjobëtar “1. Gjobar. 2. Ai që merrte gjobën në bagëti sipas dënimit që kishte caktuar pleqësia (sipas kanunit të Lekë Dukagjinit).” (Fjalori 2002).
Arsyeja pse në tekstin turqisht është futur kjo fjalë duhet kërkuar ndoshta në kontekstin dhe funksionin specifik që kryente gjobar-i. Por, përveç kësaj, mbase edhe në një traditë të mëhershme ku mund të jetë përdorur ky term specifik. Megjithatë burimi më i hershëm ku përdoret është – të paktën deri sa të gjendet një dokument tjetër – dokumentacioni zyrtar osman, qysh në vitet 1850, ku shënohet, po ashtu, se e drejta zakonore shqiptare, e përshkruar si Kanuni i Lek Dukagjinit, deri atëherë nuk ka qenë e regjistruar kund me shkrim.
Me shumë gjasë, me këtë zgjedhje në gjuhën administrative është synuar shmangia e ndonjë keqkuptimi të mundshëm, që do të vinte prej futjes në përdorim të një termi që semantikisht do të rrinte pa problem edhe në tekstet e Usulleve të Xhibalit, e tjerë dokumente që kishin lidhje me zbatimin e rregullave dhe mbarëvajtjen e veprimtarive administrative në përgjithësi (si p.sh., tahsildar [!], etj.).[8] Nga ana tjetër termi që përdoret për “gjobën” apo “ndëshkimin” në tekstet turqishte në fjalë është xheza [turq. ceza], term gjenerik që në turqishte është në përdorim edhe sot.
Gjobari është, nga sa kuptohet nga tekstet, hallka e fundit e zinxhirit administrativ e ligjor (për përmendjen sipas radhës, krahas funksioneve të tjera shih p.sh. tekstet që ka dhënë Bushati). Tekstet osmane që përcjellin përshkrime të traditës zakonore duket se e kanë përfshirë këtë term në varësi të funksionit që pritet të përmbushnin ata që kryenin detyrën e dhënë. Gjobari përmendet në tekste që kishin karakter të mirëfilltë administrativ ose që kishin përshkrime të dispozitave: në Usullet e Xhibalit, në Tezakir-in e Ahmet Xhevdet Pashës dhe në Sallnamen e Vilajetit të Shkodrës.[9] Po nuk haset në tekste të tjera, ku përshkrimet mbi kanunin kanë me shumë, në raport me të parat, karakter informativ, si: në tekstin që gjendet në Sallnamen e Vilajetit të Manastirit dhe riprodhimin e tij tek Ali Galib-i; mungon po ashtu në përshkrimet dhe analizën studimore që bën qysh në fillim të shek. XX studiuesi turk Bedi Nuri – ndër të parët që bën përsiatje të këtij lloji, përtej gajleve të shtetit që nga perspektiva e vet e shihte si problem që duhet të kufizohej në mos të çrrënjosej fare.
Por teksti i Halil Rifat Pashës jep një të dhënë tjetër për termin, që nuk është vënë re më parë, kur shënon së “gjoba i thonë në gjuhën shqipe dënimit në para”. Nuk është e krejt e pamundur që gjobar të jetë një lloj risie (apo me saktë rimarrje e një fjale të vjetër duke i dhënë një kuptim edhe më specifik tashmë në kuadër të funksionit shtetëror, jo tamam neologjizëm, shih edhe më poshtë) pikërisht i këtij konteksti social e ligjor dhe, në qoftë kështu, duhet të ketë qenë gjobë si term i ngulitur me semantikën përkatëse, që nëpunësit e burokratët osmanë të cilët janë marrë me hartimin e tekstit të Usulleve të Xhibalit kanë marrë si bazë. Halil Rifat Pasha shënon edhe ndonjë fjalë tjetër shqipe që duket se e ka parë si term specifik, si kuvent[10] “që i thonë mexhlisit të krerëve të fiseve” dhe prōv “sjellja [prej të akuzuarit] e dymbëdhjetë dëshmitarëve për të provuar vërtetësinë e asaj që thotë”. Në tekstin e Sallnames së Kosovës, që më sipër u përmend se është kopje e tekstit të Manastirit fjala gjoba është hequr – dhe po ashtu në këtë paragraf ka ndërruar edhe shuma e gjobës, nga 3000-5000 kurushë në S. e Manastirit në 3000-6000 kurushë në S. e Kosovës, – por është shtuar një term tjetër prej shqipes, dorzō̂n [~ dorzā̂n] “qefil, dorëzanë që caktohet nga kuvendi i krerëve të fiseve për të garantuar se dikush nuk do t’i bëjë keq dikujt tjetër”. Duke pasur në vëmendje trajtën e kësaj fjale mund të thuhet se është shtuar duke u mbështetur në të folmet e Kosovës. Prej përmbajtjes, por sidomos edhe prej prezencës së fjalëve specifike kuvent e prōv[11] edhe në tekstin e Bedi Nuri-ut, mund të themi se edhe ky ka përdorur tekstin e Sallnames së Manastirit.
Por ndërkohë që këto tre shembuj të fundit mund të shihen më fort si ilustrime, sesa si diçka tjetër, gjobar duket se është e ngarkuar me detyrë të rëndësishme edhe në tekstin turqisht.
Kemi në fakt disa tekste turqisht të periudhave të ndryshme, ku janë instaluar fjalë shqipe dhe që shërbejnë në disa syresh për të dhënë një atmosferë, një frymë të shqipes.[12] Madje ka të paktën një rast ku autori i tekstit turqisht ka sajuar ndonjë “fjalë shqipe” për të ilustruar të folmen specifike të personazhit të tij shqiptar. Interes të veçantë ka edhe studimi i përdorimit të fjalëve shqipe në tekstet në gjuhën turke të shkruara prej shqiptarësh. Kjo kërkon në fakt drejtimin e vëmendjes sidomos nga letërkëmbimet në gjuhën turke mes shqiptarëve, shumë mund si edhe pak fat. Sepse mund të lexohet shumë material dhe të mos dalë në dritë diçka që mund të përdorej për një lëçitje të tillë. Unë – këtë herë si i pamunduemi – besoj se pata pak nga ky fat, kur një mik më dërgoi një letër turqisht të Mehdi Frashërit për Riza Drinin, të vitit 1921, ku në tekst përdorej rregullisht ndërtimi zoti Lako.[13] Një përdorim i tillë sjell me vete një tjetër problematikë, atë të kodit të komunikimit sipas normave të ndryshme kulturore e gjuhësore. Pa dashur të zgjatem më shumë këtu, po shënoj përmbledhtas se ky ndërtim më duket kalkim prej frëngjishtes që do të ishte monsieur Lako. Kurse sipas normës së etiketës në turqishten para republikane titujt e sajdisë, sipas rastit, përdoreshin edhe duke përdorur emrin, por edhe pa permendur emrin e të adresuarit, sidomos kur ky ishte funksionar i lartë, dhe ishte e mjaftueshme të thuhej: pasha, hoxhë, vezir, nazir; apo muallim [mësues] Naxhi, hoxha Tahsin, Hasan Riza pasha, etj. Ato më të zakonshmit zakonisht përdoreshin vetëm me emrin, apo edhe me emrin dhe mbiemrin e të adresuarit. Por nuk kishte në gjuhën turke të kohës një etiketë të adresimit vetëm me mbiemër, të cilës mund t’i themi edhe allafranga, që të ishte e mbarë gjuhës dhe e përdorur zakonisht. Përveç rasteve kur titulatura turqishte përdorej për të huaj, p.sh.: Donizetti pasha. Ndërmjet këtyre është, për mua të paktën, jo krejt i qartë përdorimi në gjuhën turke i emrit të Pashko Vasës, i cili përgjithësisht del si Vasa pasha, Vasa efendi etj., mes tjerash emri i tij si autor në librin Arnavutluk ve Arnavutlar, shkruhet Saadetlü Vasa Efendi Hazretleri “I ndrituri e i nderuari Vasa efendi”. Është ndoshta me interes të vërehet edhe një element i etiketës në komunikimin ndërkombëtar e ndërkulturor, kur p.sh një anglezi i drejtoheshin me sir, mister; një osmani me bey, efendi, aga; një italiani (a spanjolli) me signor, etj. edhe jashtë territorit të tyre – me gjasë së kjo ishte ajo që pritnin të adresuarit, por edhe ishte lehtësim i madh për ata që komunikonin meqë nuk ishin të detyruar t’i përshtatnin rrobën e vet një të huaji, kështu nuk ka as vend për ndonjë blasfemi të mundshme pa dashje.[14] Më sjell në mend kjo një pasazh të Kujtimeve të Eqrem bej Vlorës (bej pra) mbi një normë të shkollës në Vjenë, ku nxënësit myslimane osmanë (po edhe prej shtetesh të tjera), edhe pse në këtë rast shqiptarë, kur dilnin më leje duhet të mbanin kapelë të posaçme, që nuk ishte e njëjtë me atë të nxënësve të tjerë. Edhe përdorimi i zot, imzot (për njerëzit; duke lënë mënjanë përdorimet Zot, Imzot për Perëndinë, që shqipja duket se i ka neutrale për sa përket leksikut religjioz, pasi i hasim si në tekstet e traditës së krishterë ashtu edhe të asaj myslimane) si fjalë sajdije në shqipe, e tipit më “sportiv” zotnia juej ~ zotëria juaj ~ zotrote ose edhe formal si brenda një protokolli miresjelljeje “mes të barabartësh”, apo e tillë që ka shënuar apo shënon një marrëdhënie sociale me tipare më vertikale, nuk është e njëvlershme, më duket mua, me përdorimin e tipit zoti Shyti (d.m.th. “zoti + mbiemri i personit”), që shqipja duket e ka fituar në nivel të normës së komunikimit (gjithnjë me hamendësime) vetëm në shek. XX. Edhe pse në letrat / letërkëmbimin (p.sh. në gjuhën shqipe) mund të haset qysh në fund të shek. XIX.[15] Kjo duhet të ketë lidhje edhe më përhapjen e përdorimit të mbiemrit siç e kemi sot.
Në rastin e letrës së Mehdi Frashërit kemi pra, me sa duket, një zgjidhje konvencionale. Vetë turqishtja një fjalë të tillë si “zoti apo monsieur + mbiemër” e ka futur në përdorim, sipas burimeve, në periudhën republikane. Kjo është fjala bay (dikur kishte kuptimin “pasunar, fisnik”; nuk ka lidhje etimologjike më bey): mund të kemi kështu Mehdi Bey dhe Bay Frashëri. Por as këtë herë shembulli nuk mund të merret si huazim a kopjim i mirëfilltë prej shqipes në turqishte. Ky përdorim i tipit zoti Lako në një tekst turqisht mund të jetë i kufizuar edhe vetëm me letrën në fjalë. Megjithatë tregon si mund të modifikohet kodi i komunikimit në raste specifike dhe si ndikimet e ndryshme prej një gjuhe në një tjetër nuk ndjekin gjithnjë rrugën që pritet. Vetë turqishtja ka pranuar edhe mösyö ( < frëngj. monsieur). Kështu që do të ishte më e pritshme të kishim në tekstin e letrës në gjuhën turke ndërtimin mösyö Lako. Por nuk e kemi. Mund të duket rast i shkëputur dhe pa ndonjë lidhje më termin kryesor që diskutohet këtu. Megjithatë në gjykimin tim (edhe) këtu mund të flitet për një rimarrje të një fjale të vjetër sipas “stilit të ri” të jetesës. Kështu që, përveç se një term – nëse lejohet ta quajmë kështu – shqip i kallur në një tekst turqisht, shembulli është i tillë që tregon edhe ndërrimin gradual social që kishte filluar në shek. XIX në kuadër të Tanzimatit.
Duke iu kthyer fjalës gjobar të teksteve turke dhe përmendjes më sipër të mundësisë që kjo të jetë një “fjalë e Tanzimatit”, duhet sjellë në vëmendje edhe burimi etimologjik i temës së parme gjobë. Kjo fjalë në sllavishte të jugut ka edhe derivatin e vet globar (shih Skok). Sipas Skok-ut sllav. globa është një sllavizëm ballkanik. Po ashtu, në sllavishte, përveç globar ekziston edhe globadžija, globnik (ER I, 563 me bibliografi). Si funksion administrativ globar del edhe në Kodin e Stefan Dushanit[16] (neni 188). Sipas përkthimit dhe shënimit të Burr-it (1950: 536) globar = “treasurer [arkëtar, arkëtues!]” “Article 188. Of Treasurers: The treasurers who are with the judges, whatsoever fines the judges shall impose and deliver in writing to the treasurer, such fine shall the treasurer take. And save what the judge impose and certify in writing to the treasurer, the treasurer may not take from any man. || This is the first reference in the Code to a special official of the court called globar or fines-master, whose duty it was to collect the fines imposed, but only upon the written certificate of the judges.” [Neni 188. Arkëtuesi: Arkëtuesit bashkëpunojnë më gjykatësit, çdo gjobë që do të vendosin gjykatësit do t’ia njoftojnë me shkrim arkëtuesit dhe arkëtuesi duhet ta mbledhë. Dhe arkëtuesi nuk mund të marrë nga një person më shumë se sa i ka njoftuar me shkrim gjykatësi. || Kjo është referenca e parë në Kod për një ofiqar të veçantë të oborrit të quajtur globar ose gjobë-përgjegjësi/mbledhësi, detyra e të cilit ishte të mblidhte gjobat e vëna, por vetëm me urdhrin me shkrim të gjykatësit.]. Sundimi i Stefan Dushanit mund të mendohet si një periudhë ndikimi politik e kulturor shumë të fuqishëm të sllavëve (serbëve) mbi popujt e tjerë. Por menjëherë pas vdekjes së tij autoriteti i pasardhësve jo vetëm që nuk do të ishte në lartësinë e paraardhësit, por do të lëkundej edhe nga dalja në skenë e fuqive të reja si venedikasit dhe osmanët. Të parët do të ishin të interesuar më shumë për zonat bregdetare, të dytët do të përfshinin gradualisht në zotërimin e tyre si qytete të bregdetit ashtu edhe brendatokën. Ndikimi sidomos i terminologjisë osmane në parim nuk ka arsye për t’u vënë në diskutim. Madje kjo terminologji mund të konsiderohet mbizotëruese në territorin shqiptar nëse marrim periudhën osmane gjithsej. Por krahas saj, sidomos në organizimin e brendshëm të komuniteteve të krishtera mbeti në përdorim terminologjia specifike që lidhej me hierarkinë, funksionet dhe ritualin.[17] Në periudhën osmane, kundrejt shtresës leksikore latine e romane katolike dhe asaj greke ortodokse, në aspektin e një qendre të pushtetit politik sllavizmat mund të konsiderohen në disfavor. Por kulturalisht mbase nuk është e tepërt ndoshta të pranohet një bashkëveprim kulturor shqiptaro-sllav, që karakterin, si duket, nuk e ka pasur gjithnjë të shenjuar nga konfliktet: duhet të ketë pasur edhe një kod apo nivel tjetër komunikimi, që ndryshonte nga marrëdhënia e ashpër dhe e përgjakur sidomos e shekullit të kaluar, me pika kulmore si në fillim, si në fund të tij. Këtu po guxoj të supozoj se globar-i i sllavishtes mund të jetë kopjuar si gjobar në shqipe, por kuptimi i parë si “mledhës gjobe” mund të jetë harruar dhe duhet të jetë fituar sërish me funksionin e dhënë si “përmbarues” i vendimeve sidomos sipas Usulleve të Xhibalit. Një prej dëshmive bashkëkohëse është fjalori i Rossi-t (1875: 464), ku fjalët përkatëse janë <ghiòbitciaar> dhe <ghoibìtes>, po një gjobar (ose gjobtar) nuk gjindet. Këtu duhet të merren në vëmendje edhe tekstet e tjera të së drejtës zakonore shqiptare, d.m.th., të shihet nëse përdoret në to kjo fjalë a jo. Kam pasur rastin të shoh vetëm tekstin e Kanunit të Labërisë të kodifikuar nga I. Elezi, ku me term të posaçëm shënohen kanusia, gjoba “gjoba” dhe çmuesit, kanosjerët “vlerësuesit e dëmit [jo mbledhësit e gjobës FD]” (2006: 57, 257). Kundrejt kësaj duhet vënë edhe një dëshmi që vjen nga Mitkoja, ku janë shënuar si fjalë të shqipes gllobār [gjegjësja gegërishte gëjobār] “ndëshkues; [g.] ndëshkues për vepra penale”, gllóbë “ndëshkim, dënim, gjobë” [edhe globë, gjobë], gllobít “ndëshkoj, jap dënim” dhe gëjobít “ndëshkoj, jap dënim” (Qirjazi 2014: 249, 576). Të shihet edhe fjala gjoba që ka dhënë Halil Rifat Pasha dhe varianti që ka regjistruar në fjalor Kristoforidhi, sipas të cilit fjala gjobë është e gegërishtes dhe gjobar e Shkodrës (Kristoforidhi 1904: 82 dhe 1961: 129). A mund të jenë trajtat me gl- (~ gll-) rikopjime, rihuazime, rrjedhimisht më të reja se të tjerat në përdorimin në gjuhën shqipe?
Duke përfshirë sa u përmend më sipër në diskutimin mbi etimologjinë gjobar në shqipe duhet shënuar se globar-i i Kodit të Dushanit dhe gjobar-i / giobtar-i i Usulleve të Xhibalit / tekstit të Gjeçovit nuk duket se janë krejt e njëjta gjë. Personalisht unë kam një paqartësi mbi funksionin e saktë të gjobarit sipas variantit të Usulleve (ndoshta më pak të Gjeçovit). Poste a funksione si kreu apo i pari i një fisi, bajraktari, bylykbashi etj., janë të qartë, d.m.th, kemi të bëjmë me persona që kanë autoritet mbi të tjerët dhe, sipas strukturës sociale dhe administrative ku veprojnë dhe ushtrojnë funksionet, kanë njerëz që ia dëgjojnë fjalën dhe janë nën urdhrat e tyre. Ndërkohë gjobari nuk merret vesh nëse është në detyrë si një individ, si në rastin e bylykbashit, apo si pjesë e një trupe me të ngjashëm, që veprojnë nën urdhrat e një eprori.[18] Duhet shënuar se – së paku në letër – Usullet e Xhibalit kanë një ndryshim besoj thelbësor prej tekstit të Gjeçovit, kur vjen puna te gjoba, pasi Usullet parashikojnë edhe dënime në para (prej këtu nxirren edhe shpenzimet / pagat për ata që janë angazhuar në zbatimin e vendimit); kurse gjobtarët te Gjeçovi gjobën e marrin në gjë të gjallë (sipas tekstit këtu, bëhet për gjobtarë [shumës, pra disa] që angazhohen në mbledhjen e gjobës). Shpjegime, shtesë mund të themi, që vijnë pak a shumë në ndihmë japin Ulqini dhe Ilia. Sipas të dhënave që sjell Ulqini: “gjobar (Malësia e Madhe, Postrribë, etj.) stërplak, çekiç”.” (2007: 74).[19] Kurse tek Ilia, i cili ka mbledhur dhe kodifikuar atë që përcillet si Kanuni i Skanderbegut kemi: “Gjobtarët: §2351. Gjobtarët jaë burra të fiseve të ndryshme të katundit, të cilët shenjohen prej parisë e vogjëlisë per të marrë bashkë me strapleq qe u prijnë, gjoben e fajtorit të dënuem. §2352. Gjobtarët janë punëtorë të katundit vetem per të marrë gjobat e caktueme.” (1993: 155).[20] Siç shihet, sidomos prej përshkrimit që ka dhënë Ulqini, me kalimin e kohës duhet të kenë ndodhur edhe mbivendosje të funksioneve. Kurse zgjerimi i semantikës së fjalës, siç shënohet në fjalorë, shih p.sh. fjalorët normativë (1954, 2002), më duket së është tregues i një zhvlerësimi me kalimin e kohës, megjithëse jo detyrimisht edhe në zonat ku Kanuni është zbatuar.
Si term specifik gjobar gjendet edhe në shkresa zyrtare të ndryshme në gjuhën turke të hartuara nga autoritetet osmane vendore (për këtë të shihet Bushati 1999). Siç u përmend edhe më sipër, përtej pranisë së fjalës në shqipe, në trajtë të ndryshme, rimarrja në tekstet turqishte duhet të ketë sjellë edhe një rivlerësim të fjalës.[21] Trajta gjobtar duhet të jetë përshtatje e bërë prej Gjeçovit, që ka sjellë pastaj praninë në fjalor të dy trajtave (shih më sipër).
Nëse merret në konsideratë bashkëtingëllorja nistore, ortografia më alfabet arab sugjeron në çdo rast një palatale /gj-/. Në një vështrimin dialektologjik diskutimi mund të zgjerohet edhe më tej, por një shqyrtim i tillë është përtej qëllimeve të këtij shkrimi.
Duke e mbyllur diskutimin për gjobar në tekstet turqishte: Mendoj së kjo fjalë mund të konsiderohet një kopjim (huazim) nga shqipja në turqishte, si term specifik.
Një rast deri diku shembull analog është fjala besa, që gjendet edhe në tekstet turqishte të lartpërmendura. Por ndryshe nga e gjobar, besa është futur edhe në leksikun e veprave letrare. Njohjen e gjerë në publikun osman turqishtfolës duhet ta ketë fituar sidomos në sajë të veprës së Sami Frashërit Besa yahut Ahde Vefa [≈ “Besa ose mbajtja e fjalës së dhënë”]. Përveç Samiut, në gjuhën turke e kanë përdorur edhe autorë të tjerë. Sidomos u ka ardhur në ndihmë për tiparet e të folmes së personazheve shqiptare. Fjala gjendet edhe në fjalorë të turqishtes më kuptimet kryesore besa “betim(i) shqiptar; betim, besë”, prej saj folja besa etmek “me dhënë fjalën, me u betue”.[22]
Në mbyllje, shpresoj që sa u tha më lart, edhe pse e mbështetur kryesisht në analizën e një fjale, të ketë ketë arritur të jetë një kontribut që ndihmon sadopak për njohjen e burimeve në gjuhën turke rreth traditës zakonore shqiptare dhe të rolit që ka luajtur kjo traditë për ndonjë ndikim – aq sa ka qenë – të shqipes mbi turqishten.
(c) 2021 Fatos Dibra. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
Bibliografi
Angelini, Paolo. «The Code of Dušan 1349–1354.» Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis / Revue d’histoire du droit / The Legal History Review 80 (2012): 77-93.
Balcı, Ramazan. «The Ottoman Practices of the Kanun of Dukagjini: The Method of Cibal.» Türkiyat Mecmuası 26.1 (2016): 31-49.
Batrićević, Ana. Legal Transplants and the Code of the Serbian Tsar Stephan Dušan: A Comparative Study. Belgrade: University of Belgrade, School of Law, 2007.
Burr, Malcolm. «The Code of Stephan Dušan: Part II.» The Slavonic and East European Review 28.71 (1950): 516-539.
Bushati, Hamdi. Shkodra dhe motet. Re. Nexhmi Bushati, Faik Luli dhe Islam Dizdari. Vëll. i 2. Shkodër: Idromeno, 1999.
Çabej, Eqrem. Hyrje në historinë e gjuhës shqipe (pjesa e parë). Yeni. Tiranë: Çabej, 2008.
—. Studime etimologjike në fushë të shqipes Dh-J. Re. Seit Mansaku dhe Omari Omari. Vëll. i 4. Tiranë: Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, 1996.
Cevded Paşa, [Ahmed]. Tezâkir 13-20. Re. Cavid Baysun. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1960.
Cipo, Kostaq, etj., Fjalor i gjuhës shqipe [Botim Anastatik]. 2 [1, 1954]. Tiranë: Çabej [Instituti i Shkencavet, Sekcioni i Gjuhës e i Letërsisë], 2005.
Dibra, Fatos. «The Albanian Lexicon of Evliya Çelebi’s Seyahatname in the Context of Old Albanian.» Altalbanische Schriftkultur – aus der Perspektive der historischen Lexikographie und der Philologie der Gegenwart – Akten der 6. deutsch-albanischen kulturwissenschaftlichen Tagung (27. September 2019, Buçimas bei Pogradec, Albanien). Re. Bardhyl Demiraj. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2020. 269-314.
Efendi, Vasa. Arnavutluk ve Arnavutlar. Përkth. A. D. İstanbul: Mihran Matbaası, 1297.
Effendi, Wassa. La vérité sur l’Albanie et les Albanais: Étude historique et critique. Paris: Imprimerie de la Société Anonyme des Publications Périodiques, 1879.
Galib, Ali. Arnavutdluk ve Arnavudların Ahvaline Dair Tarih. [İstanbul], [s.d.].
Gjeçovi, Át Shtjefën. Kanuni i Lekë Dukagjinit [Botim anastatik]. 3. Shkodër: Botime Françeskane, 2010.
Gut, Christian. Pashko Vasa. Përkth. Remzi Përnaska. Prishtinë: Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, 2008.
Ilia, Dom Frano. Kanuni i Skanderbegut. Milot: Editrice La Rosa, 1993.
İşkodra Vilâyeti Sâlnâmesi: İkinci Defa. İşkodra: Vilayet Matbaası, 1310.
Kristoforidhi, Kostandin. Fjalor Greqisht-Shqip. Re. Aleksandër Xhuvani. Përkth. Aleksandër Xhuvani. Tiranë: Universiteti Shtetëror i Tiranës, Instituti i Historisë e i Filologjisë, 1961.
—. Λεχικον της αλβανικης γλωσσης. Αθηνα: Τυποις Π. Δ. Σακελλαριου, 1904.
Luka, David. Pasuria gjuhësore e Kanunit të Lekë Dukagjinit. Shkodër: Fiorentia, 2017.
Manastır Vilayetine Mahsûs Sâlnâme: Birinci Defa. Manastır: Vilâyet Matbaası, 1305.
Mann, Stuart E. An Historical Albanian-English Dictionary, 1 (A-M). London – Calcuta – New York – Toronto: Longmans, Green and Co. Ltd., 1948.
Meyer, Gustav. Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe. Përkth. Anila Omari. Tiranë: Çabej, 2007.
Mitko, Thimi. Fjalëtore Shqip-Gërqisht Gërqisht-Shqip & ndihmesa të tjera leksikofrafike = Λεξιγραφια αλβανο-ελληνικη, ελληνο-αλβανικη και αλλες λεξικογραφικες συμβολες. Re. Dhori Q. Qirjazi. Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 2014.
Ndreca, Mikel. Fjalor fjalësh të huaja në gjuhën shqipe. Ribotim. Tiranë: Toena, 2007.
«Numer i veçantë në vazhdim të numravet kujtimorë të XXV vjetorit te pávarsís komtare.» Leka, 1940 12.1 (1942).
Nuri, Bedi. «Musâhabe-i İçtimâiyye: Arnavudluk Teşkilât-ı İçtimâiyesi.» Şehbâl 15 Eylül 1328: 250.
—. «Musâhabe-i İctimâiyye: Arnavudluk’da “Kan Güdmek” âdeti.» Şehbâl 15 Ağustos 1238: 208.
—. «Musâhabe-i İçtimâiyye: Arnavutdluk Teşkilat-ı İctimâiyyesi: Cibâl Kanunu.» Şehbâl 1 Teşrinisani 1328: 304-305.
Nurja, Ermal. «Një regjistër osman i viteve 1845-1846 në Arkivin Osman të Stambollit dhe një statistikë e pajtimeve të gjaqeve në Toskëri.» Albanon 4 (2018): 1-23.
Olgun, Said. «Katolik Bir Osmanlı Bürokratı ve Arnavut Milliyetçisi Paşko Vasa Paşa (1825-1892).» Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi / Journal of Balkan Research Institute 8.2 (2019): 295-332.
Omari, Anila. Marrëdhëniet gjuhësore shqiptaro-serbe. Tiranë: Botimet Albanologjike, 2012.
Pupovci, Syrja. «Burimet për studimin e Kanunit të Lekë Dukagjinit.» Studime për epokën e Skënderbeut, III. Tiranë: Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Instituti i Historisë, 1989. 112-139.
Rossi, P. Francesco. Vocabolario della lingua epirotica-italiana – compilato sui vocabolarii Tanfani, Trinchèra ed altri, con tavola sinottica. Roma: Tipografia Poliglotta della S. C. di Propaganda Fide, 1875.
Sâlnâme-i Vilâyet-i Kosova: Yedinci Defa. Üsküb: Vilayet Matbaası, 1314.
Sami, Ş. Kâmûs-i Türkî. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1317.
Skok, Petar. Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika. Re. Mirko Deanović, Ljudevit Jónké dhe Valentin Putanec. Vëll. i 1. Zagreb: Jugoslavenske Akademije Znanosti I Umjetnosti, 1971.
Thomai, Jani, etj., Fjalor i shqipes së sotme. Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, 2002.
Topalli, Kolec. Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe. Tiranë – Durrës: Botimet Albanologjike & Botime Jozef, 2017.
Ulqini, Kahreman. «Sprovë për një fjalorth të termave të së drejtës popullore dhe të organizimit të vjetër shoqëror.» Kundrime etnologjike (shkrime shkencore). Shkodër: Camaj-Pipa, 2007. 65-86.
Vefik Paşa, Ahmed. Lehce-i Osmanî [Cild-i Evvel]. İstanbul: [Tâbhâne-i Amîre], 1293.
[1] Kontributi i këtij burokrati dhe intelektuali është ndër më të spikaturit. Mes shkrimeve të tij të shumta ka edhe syresh që lidhen me Shqipërinë dhe shqiptarët.
[2] Mund të ketë edhe të tjera që përmenden në burime e studime mbi këtë çështje, për të cilat unë mund të mos kem dijeni. Do të mirëpritej çdo shtesë, përmirësim e korrigjim. Fjala e fundit, nëse ka apo jo të tjera tekste të tilla, mund të thuhet vetëm mbasi të jetë kryer përpunimi i të gjithë materialit osman në gjuhën turke – por edhe të atij me gjuhë të tjera. Kjo kërkon punën dhe sidomos bashkëpunimin e shumë studiuesve të interesuar, si dhe mbështetje institucionale. Po ashtu, kërkon edhe mjaft kohë. Një prej lajmeve te mira është mbledhja, përkthimi në gjuhën shqipe dhe tash së fundi edhe botimi i pjesshëm i indeksit të dokumentacionit osman mbi Shqipërinë pranë Arkivit Osman të Republikës së Turqisë në Stamboll, për çka duhet t’i falemi nderës punës së palodhur të studiuesit Ermal Nurja dhe dashamirësisë, interesimit dhe kujdesit të individëve dhe institucioneve që kanë bërë bashkë mundësinë dhe vizionin për t’i dhënë mbështetje dhe për t’u dalë zot përpjekjeve të tilla.
[3] Artikulli i Balcı-ut përveçse është i pari që ka sjellë për të interesuarit transkriptimin e tekstit origjinal të Usulleve duke bërë më të lehtë mundësinë për hulumtime të mëtejshme për të interesuarit si dhe duke e risjellë në vëmendje këtë burim historik, është edhe një punim ku bëhet një vlerësim diskutim mbi burimet në gjuhën turke mbi Kanunin. Edhe autori i këtyre rreshtave për një pjesë të këtyre burimeve është informuar prej këtij artikulli. Megjithatë, një punim themelor në këtë aspekt mbetet artikulli – që nuk e kam pasur në dispozicion – i Hasan Kaleshit (1964) “Türkische Angaben über den Kanun des Leka Dukadjini”, në Reichenkron, Günter; Schmaus, Alois (eds.) Die Kultur Südosteuropas: ihre Geschichte und ihre Ausdrucksformen, Vorträge, gehalten auf der Balkanologen-Tagung der Südosteuropa-Gesellschaft zu München vom 7.-10. Nov. 1962, Wiesbaden, Otto Harrassowitz, f. 103–12. Shih edhe artikullin e Pupovcit (1989: 114-117 në mënyrë të veçantë).
[4] Shih edhe Pupovci (1989: 116-117).
[5] Sipas shënimit që ka bërë Ali Galib-i në kreun përkatës autori i tekstit mbi Kanunin e Lek Dukagjinit në Sallnamen e Manastirit është ministri i brendshëm i kohës Halil Rifat Pasha – kështu që teksti pa datë të shënuar i Ali Galib-it duhet të jetë shkruar mes viteve 1891-1895, koha kur Rifat Pasha ishte ministër.
[6] Nga perspektiva e dokumentacionit osman besoj se është me interes të përmendet edhe një burim mjaft i rëndësishëm i panjohur më parë, një regjistrim i konflikteve të ndryshme që kanë ndodhur në Toskëri dhe proceseve për pajtimit të tyre, shih Nurja (2018). Një krahasim i praktikave të pajtimit të zbatuara sipas këtij burimi dhe atyre në zona të tjera të Shqipërisë, do të nxirrte përfundime të vlefshme.
[7] Vlerësimi që ka dhënë Luka në një studim dedikuar leksikut të Kanunit dallon për faktin se vë në diskutim etimologjinë sllave të gjobë, duke ofruar një lat. juvāre “me vjeftë” (e krahasuar edhe me ital. giovare “id.”) si burim të mundshëm; shih edhe gjobtar (2017: 117-118 dhe shën. 74 e 75). Për mendimin tim etimologjia sllave e pranuar gjerësisht duhet të jetë e sakta.
[8] Mund të jetë më interes edhe krahasimi me termat e rregullave të zbatuara në qytete, sidomos sipas rregulloreve të esnafëve.
[9] Dallimi i Sallnames së Shkodrës prej sallnameve të Manstirit dhe të Kosovës në lidhje më Kanunin qëndron në karakterin e informacionit; ndërkohë që në sallnamen e parë teksti ka karakter sanksionues, në dy të tjerat ka karakter enciklopedik.
[10] Këtë fjalë, siç e ka shënuar këtu, Halil Rifat Pasha duhet ta ketë dëgjuar prej ndonjë miku të vet toskë.
[11] Bedi Nuriu jep në fakt vetëm versionin frëngjisht preuve të asaj fjalë, kurse në tekstin e Sallnames së Manastirit dhe atë të Ali Galibit shënohet me futnotë se “kjo prōv [e shqipes] i përgjigjet fjalës frëngjishte prov”
[12] Kam bërë një diskutim të shkurtër mbi këtë çështje tek Dibra (2020). Çështjen e kopjimit leksikor nga shqipja në turqishte e ka prekur më parë Çabej (2008: 161) që citon edhe paraardhësin e tij në këtë çështje Jokl-in. I pari që ka shënuar disa fjalë turqishte si të burimit të shqipes duket se është Sami Frashëri.
[13] Për disa shembuj të letrave turqishte të intelektualeve shqiptarë shih edhe LEKA (1940 V: 12, Nr. 1 [1942]) – Numer i veçantë në vazhdim të numravet kujtimorë të XXV vjetorit te pávarsís komtare).
[14] Tregojnë një anekdotë: Një i krishterë banor në malësi sheh rrugës një hoxhë. Me dëshirën për t’i folur, por pa ditur si i thonë “myslimançe” i drejtohet “O prifti i myslimanve.”. Në zonën e Peshkopisë, me sa më kanë treguar, ka edhe një adresim standart “o i bekūm” dhe i adresuari është më shpesh hoxha apo shehu.
[15] Kemi letra që fillojnë me: Mik i dashur z. Temo; I nderçimë Z. Dr. Temo; I nderçimi zotni Temo, etj. Gjithnjë duke pasur në vëmendje fjalën zotni, më duket se kjo mënyrë adresimi është e ndryshme nga Zotni i dashur dhe i lëvduare e i nderçim vëlla. Edhe pse këtu duhet marrë në konsideratë edhe afërsia e letërshkruesit me të adresuarin.
[16] Është ndoshta me interes te mbahet parasysh edhe procesi i modifikimit të këtij kodi në kohë të dryshme, që mund të ndiqet përmes dorëshkrimeve të ndryshme të tij (ekzistojnë sot 24 dorëshkrime) (Batrićević 2006), shih edhe Angelini (2012).
[17] Edhe pse kemi, sidomos në shek. XIX, një përdorim të lirshëm të turqizmave (megjithëse jo detyrimisht në bërthamën terminologjike) edhe në tekstet fetare të krishtera në gjuhën shqipe, siç e shohim nga botimet katolike të Shkodrës deri në kapërcyell të shek. XIX-XX dhe nga ato që mund të konsiderohen të arealit ortodoks (edhe pse të sponsorizuara nga Shoqëria Biblike), së paku sa dëshmohet prej Dhjatës së Re të botuar siç kishte dalë prej përpunimit të Grigor Gjirokastritit.
[18] Të sillen në vëmendje këtu edhe raste, që përmenden p.sh., në dokumentacionin që ka sjellë Gjeçovi, Bushati, apo që janë përshkruar nga E. Durham etj., të zbatimit të vendimit të marrë sipas Kanunit, ku angazhohej i gjithë aparati vendimzbatues.
[19] Po ky autor: çekiç “(Nandë malet e Dibrës, Lurë) stërplak, gjobar”, stërplak “ndihmës i plakut dhe njëkohësisht përfaqësues i një fisi e vllazënie të vogël, i një barku në bajrakët e Mirditës, Malësisë së Lezhës, Kurbinit, etj. Çekiç, gjobar” (2007: 70, 83).
[20] Shih po te ky burim edhe “Kreu I: Bajraku dhe organet e tija” §1742-§1881 (1993: 120-126) për strukturën e vendimmarrësve dhe përfaqësuesit.
[21] Nuk di ndonjë burim të saktë, por mund të përmendet edhe një ndikim i mundshëm i Pashko Vasës – gjithnjë duke pasur në vëmendje edhe kohën kur është emëruar zyrtarisht në Shkodër si vartës i Ahmet Xhevdet Pashës me detyrën e përkthyesit të qeverisë dhe sekretarit për frëngjishten (viti 1862); por lidhja e tij me vendlindjen gjithësesi nuk duket se ka qenë e kushtëzuar nga kjo marrëdhënie dhe ky emwrim shih Olgun (2019: 302 dhe passim) dhe Gut (2008: 18-19 dhe passim). Sidomos nëse merret në vëmendje edhe një kontributi i tij në këtë drejtim, si autori i një teksti të shkurtër mbi të drejtën zakonore të shqiptarëve të veriut dhe i veprës Bardha e Temalit.
[22] Është prezente dhe e shënuar si e burimit të shqipes – përveçse tek Sami Frashëri, p.sh. (1317: 292) – qysh në fjalorët e shek. XIX ku ndonjëherë shpjegimet janë mjaft specifike, si p.sh.: “Në Shqipëri armëpushim, paqe, marrëveshje mes dy fiseve ose personave që janë në hasmëri, […]” Ahmet Vefık Paşa Lehce-i Osmânî 1876: 272.