nga Fatos Dibra
Fjalori i fundit etimologjik i shqipes e jep sheleg “qengj motak”; fig. “fëmijë i urtë” të kopjuar prej turqishtesh şişek (Topalli, 2017, p. 1375), duke ndjekur kryesisht mendimin e Dizdarit që shkruan: “SHILEK -U m. sheleg, shilege Jugë; xhelek, xheleke ne Ishëm, diku ngjeti edhe zhelek: 1. Kingj që ka kapërcye motmotin, milor. 2. Ke G. Meyer EW 406 për serb. šileg “dash i ri”, šilek-govica [sic!, duhet të jetë lapsus në rradhitje për šiljegvica, shih (Meyer, 2007) për trajtën e saktë] “dele e re”, šilježe po ashtu; bullg. šile “kingj”, šilegar “bari dhenësh”. Khs. dhe tur. şişek “kingj, berr dyvjeçar”.” (Dizdari, 2005, pp. 969-970). Fjala mungon te Boretzky (1976).
Siç është shënuar qyshkur tek Meyer-i, sheleg në trajtat përkatëse haset në disa gjuhë të Ballkanit, por jo në të gjitha. P.sh., mungon në greqishte. Këtu do të japim vetëm disa prej mendimeve që janë dhënë rreth etimologjisë së fjalës [një përmbledhje jo krejt e plotë është paraqitur prej A. Manaster-Ramer, më të cilin patëm rastin të shkëmbejmë disa materiale] dhe një mendim për trajtën e shqipes. Skok-u ka shprehur më shumë se një mendim në shkrimet e tija. Në njërin syresh etimologjia e fjalës serbo-kroatishte [me terminologjinë e kohës] duhet kërkuar në gjuhën shqipe. Diku tjetër, më herët, ai e kishte parë sheleg-un si të burimit latin, diku tjetër që shqipja kishte kopjuar nga sllavishtja (e jugut). Mendimi i Skok-ut për burimin prej shqipes të šileg-ut të serbishtes ka gjetur mbështetje dhe është përsëritur edhe në punën e gjuhëtarëve të tjerë. Duket se në rastin e punës së Skok-ut duhen ndjekur të gjitha fazat dhe mendimet që ka shprehur ky gjuhëtar “për të mbërritur te e vërteta” e tij. Një vështrim tjetër, që është i sakti, ka paraqitur gjuhëtari bullgar Boev. Tek šile e bullgarishtes ai ka parë kopjen në trajtën e bollgarishtes[1] së vjetër turkike të Danubit, të fjalës turkike perëndimore (apo turkike të përgjithshme [Common Turkic]): turqishte e gagauzishte şişek, azerishte şişäk, bashkurdishte e tatarishte dial. şeşäk, kirgizishte şişek, uzbekishte dial. şişäk etj, [kam përdorur një ortografi të stisur, duke u mbështetur kryesisht në ortografınë e turqishtes] (për më shumë mbi shembujt mund të shihet Róna-Tas). Fjalët e të njëjtit burim në gjuhët bollgare [B] dhe ato turkike të përgjithshme [TP] kanë korrespondeca fonetike të rregullta, mes të cilave edhe l B = ş TP; prej këtu *şileG (B) = tişek > şişek (etj.) [TP], ku şişek është formë sekundare e tişek (me asimilim prapavajtës). Nuk po futem më tej në hollësi për problemin e korrespondencës mes *şileG dhe tişek. Mjaftohem vetëm të them që shqyrimin më hollësi dhe etimologjinë shilek, šile, šileg e ka diskutuar në mënyrë shteruese Róna-Tas, duke bërë edhe lidhjen mes trajtës bollgare dhe asaj turkike – diskutimin për korrespondencën bollgare dhe turkike e ka vijuar edhe Tekin, por pa u marrë me gjuhët jashtë grupit altaik. Vetë *şileG ~ tişek vjen prej B/TP *şil ~ tiş “dhëmb” (me prapashtesën +ek). Në thelb kemi të bëjmë me një emërtim që tregon moshën e një kafshe të ekonomisë shtëpiake duke u nisur nga dalja e të gjithë dhëmbëve / plotësimi i gojës me dhëmbë – në gjuhët turkike semantika e fjalës është zgjeruar. Kemi kështu [TP tiş ~] B şil “dhëmb” → [tişek ~] B e vjetër şilek “qengj dy vjeç”→ B e mesme şileγ → bullgarishte šile(g) → shq. shilek/-g, srb. šileg [skemë e mbështetur tek Róna-Tas]. Kemi të bëjmë pra më një sllavizëm kopjim prej bullgarishtes, por për bullgarishten burimi është bollgarishtja e Danubit, çka përben një prej shembujve të rrallë. Prej këndej mund të themi që trajta e parme në shqipe nuk është ajo standarde sheleg, por shilek ~ shileg.
Duket se rruga e kopjimit te sheleg ~ shilek prej turqishtes ka qenë më e pranuara prej studiuesve të leksikut të shqipes, rrjedhimisht nuk kemi si e gjejmë në fjalorët e sllavizmave. Ky rast është në fakt analog në njëfarë mase më beleg (këtë analogji mes fjalëve, në kontekstin e gjuhëve sllave, e vë në dukje edhe Róna-Tas, por përfundimi për këtë rast këtu është arritur në mënyrë të pavarur), që fjalorët e shqipes e kanë për sllavizëm, por të burimit të hershëm turkik. Mendoj se është e drejtë që të dy fjalët në shqipe të shihen si sllavizma.[2]
Diskutimi i problemit se prej cilës gjuhë është kopjuar një fjalë në shqipe mund të hapet praktikisht për të gjitha shtresat e leksikut (duke marrë si kriter klasifikimi origjinën e leskemave, të vërtetë ose të hamendësuar). Po ndalem vetëm tek çatrafilimet që mund të lidhen me turqizmat. Pikësëpari, ka raste kur kemi mjete relativisht të sigurta – siç janë p.sh. disa ndërrime fonetike – për të përcaktuar rrugën e kopjimit në shqipe të një fjale që njihet si turqizëm. Fjalë që në turqishte nisin më ç, kurse në shqipe kanë c nuk janë kopjime të drejtpërdrejta nga turqishtja, por janë kopjuar nga greqishtja e re, p.sh. cohë (< gr. e re τσόχα < turq. çuha < pers. [ چوخه ]) (Meyer, 2007, p. 98 vv.); (Dizdari, 2005, p. 136 vv.); (Çabej, 2016, pp. 53-54). Ndërkohë trajta e turqishtes është ruajtur ose reflektohet në mbiemrin Çuhadari (nga emri i prejardhur turq. çuhadar < pers.). Ndonjë tjetër fjalë e turqishtes për gjuhët e Ballkanit e pak me gjerë, është kopjuar jo gjithnjë nga turqishtja në secilën gjuhë e madje bën vaki që janë ndërruar shumë duar, siç shihet p.sh. tek shatorr, që duket se ka ndjekur rrugën shatorr < serb. šator < hung. sátor për të shkuar deri tek turq. çadır). Shqipja dhe serbishtja kanë edhe trajtat e tjera, “të vetat”: çadër, čador, të kopjuara direkt nga turqishtja.
Ka, m’anë tjetër, ndonjë fjalë që nuk është krejt e qartë cilën formë kanë përdorur si burim, ose më saktë, prej cilës gjuhë janë kopjuar. Njëra prej tyre është manushaqe, që ka si formë alternative (mbase edhe kryeformë?!) menekshe ( < turq. menekşe < pers. [بنفشه]). Ka raste që shqipja ka ngritur në nivel trajte standarde forma që në raport me variantet burimore dhe ato të përdorura në shqipe nuk kanë pasur detyrimisht pozicionin më qendror. Më duket se kjo ka ndodhur edhe me manushaqe ~ menekshe (me variante) dhe është reflektuar, disi artificialisht, edhe tek Dizdari (Dizdari, 2005, pp. 616, 640): duke parë shmebujt dhe shpjegimet menekshe duket se është formë më e përhapur, por si zë kryesor është dhënë manushaqe. Dizdari shënon në fund të shpjegimit / zërit “Për manushaqe khs. armenishten manushák si ç’më patën thanë i ndjeri Dr. Burnazján dhe Dr. Markarján.” Edhe Lloshi tash vonë ka shënuar, pa përmendur Dizdarin, që “manushaqe vjen […] nga armenishtja […]”. Topalli i ka dhënë si zëra më vete, por duke e parë manushaqe si derivat të një trajte të menekşe; sipas tij: “Huazim nga turq. menokşe me burim prej persishtes, që ka marrë brenda shqipes prapashtesën -ak, fem. -aqe. Përdoret si antroponim me shkurtimet Manushe e Shaqe.” (Topalli, 2017, p. 938). Argumetimi i Topallit mund të vihet në diskutim, por mund të jetë edhe i saktë. Megjithëse unë nuk kam gjetur dot nëpër fjalorët e turqishtes që kam pasur në dispozicion një trajtë menokşe. – Prej gjuhëve turkike që mund të shihen si të lidhura edhe me turqishten, me zanore buzore kjo fjalë haset në azerishte benövşe (me afër trajtës përsishte në konsonantizëm) dhe tatarishten e Krimesë meneüşe. – Dua të shtoj me këtë rast se Manushak përdoret si emër femre në armenishte, edhe në armenët e Turqisë këtu më gjithë hipokoristikun Manush. Nuk kam dijeni nëse hipokoristiku përdoret edhe gjetkë, ndër armenët jashtë Turqisë. Po ashtu, nuk jam në gjendje të jap ndonjë kronologji për antroponimin. Duhet shënuar se variantet e kopjuara prej persishtes menekşe dhe manushak (~ manushag) janë të pavarura. Në këtë vështrim manushaqe duket se nuk është turqizëm. E shumta do të ishte një persizëm “nga larg”. Por kjo skemë nuk është e plotë; më saktë është e pandriçuar deri në fund. Mendoj së kjo fjalë duhet të ketë qenë e përdorur rëndom prej armenëve – sidomos atyre të Stambollit. Por, po ashtu, këta armenë kanë qenë gjuhësisht thuajse krejt të turqizuar, së paku në shek. 19. Mësojmë se kur bëheshin llogari për botimin e veprave për lexuesin armen (kryesisht të Stambollit), përfundimi dilte që këta njihnin më mirë gërmat armene (apo edhe ato greke) dhe gjuhën turke. Kështu që, në fund botoheshin vepra turqishte me alfabetin armen. Nuk është rastësi që romani i parë në gjuhën turke, Akabi hikayesi [Historia e Akabit] (1851) e Vartan Pashës, është një libër në këtë format “hibrid”. [Gjithësesi, situata nuk është drejtvizore e bardhezi dhe ngërthen një sërë faktorësh që duhet të merren parasysh kur merremi më këtë punë. Unë kam takuar njerëz që kanë mësuar vetë ose që më kanë treguar për të afërm të tyre që kanë pasë nxënë armenishten si gjuhë të dytë në Stamboll, kur kanë qenë fëmijë, duke luajtur me fëmijët armenë në mëhallë. Armenishtja ka qenë një prej gjuhëve urbane të qyteteve osmane dhe armenët kanë qenë prej popullsive që karakterizoheshin nga një mobilitet i avancuar: mund të takoje armenë në shumë qytete të rëndësishme osmane, një pjesë e të cilëve nuk ndodhen në Republikën e Turqisë.]. Nuk është e pamundur që shqiptarë dhe armenë janë përzier bashkë në metropolin perandorak (apo edhe në tjerë qytete të mëdha e më pak të mëdha), madje do të ishte e pamundur e kundërta. Në këtë kontekst bashkëjetese e shkëmbimesh me njëri-tjetrin duhet të kenë dhënë e marrë mes tjerash edhe fjalë. Por besoj se shkëmbimet më me ndikim kanë qenë ato të fushës së muzikës. Shumë kompozitorë të njohur osmanë kanë qenë armenë. Një sistem notizimi osman që njihet si hamparsum i detyrohet pikërisht një armeni Hamparsum Limonxhijanit (1768-1839), i njohur edhe si Baba Hamparsum dhe Hamparsum Aga, që e kishte krijuar (në dekadën e dytë të shek. 19) duke u mbështëtur në alfabetin armen. Nuk kam mundësi të them diçka të prerë, po nga burimet qe kam pasur në dispozicion duket se në shqipe manushaqe kronologjikisht është më e vonë se menekshe – një studim i gjithë burimeve të shkruara në dispozicion do ta zbardhë më tutje situatën dhe mund ta mbështesë ose hedhë poshtë përshtypjen e këtushme. Por duhet sjellë në vëmendje edhe një e dhënë mbi përdorimin e manushaqe dhe menekshe në Berat që e shënon Dizdari. Sipas tij: “Berati ban kët dallim midis manushaqes e menekshesë: e para vjollcë dhe e dyta lule kadife, vjetore, gjithfarë ngjyrash që mbjellet me farë.” Duke iu kthyer argumetit rreth muzikës, mendoj së ka qenë kënga një prej bartëseve të disa formave leksikore prej një gjuhe e kulture në një tjetër. Me sa kam dijeni, manushak në turqishten e sotme ka përdorim vetëm si antropomin i përdorur nga armenët – kush e di e di. Forma më e përhapur duket se është hiporistiku Manush – që më sjell në mend një refren kënge shkodrane “Moj Manushe e vogël” [shih edhe Topallin lart] – e ndjekur nga Manushak. Për përdorimin të mundshëm të dikurshëm (d.m.th në periudhën pararepublikane) të kësaj fjalë në turqishte nuk kam të dhëna. Duke iu kthyer përdorimit në tekstet e këngëve; prej një kërkimi në një korpus prej 1200 këngësh të mbledhura në një libër prej Xhevdet Bytyçit, manushaqe (që është shumë e favorizuar në raport me rimën) dhe manushë përdoren nëpër tekste disa herë më shumë se menekshe; por nuk hasen këtu tekstet me menekshe që ka dhënë si shembull Dizdari. Kurse në tekstet e këngëve turke që kam pasur rastin të rrëmoj nuk kam hasur ndonjë manuşak ose manuş. Dua të sjell në vëmendje që manushaqe haset vetëm në shqipe, kurse gjuhët e tjera të Ballkanit kanë vetëm forma që lidhen pa problem me turq. menekşe.
Por shembulli i mësipërm i manushaqe nuk është krejt analog (megjithëse jo detyrimisht pa lidhje) me dy fjalë, tuqizma me origjinë armene, që shqipja i ka në trajtat pizeveng dhe kodosh. Këto dy fjalë, sinonome, i përkasin një sfere sociale, por edhe profesionale pak specifike. Po ashtu, janë bërë edhe të turqishtes, ndryshe nga manushak. Ka fjalë që në procesin e kopjimit nuk kemi pse presim që në gjuhën kopjuese të përshtaten duke iu nënshtruar patjetër ndërrimeve të mëdha fonetike, mes tjerash edhe për arsye të konvergjencës mes sisteve të gjuhëve që përfshihen në proces. Kjo vlen për kodosh (< turq. kodoş < arm. godosh ~ kotosh “bri”), etimologjia e së cilës është shpënë deri tek fjala armenishte pa mëdyshje të madhe. [Khs. edhe me qerrata < turq. kerata “1. Njësoj si pezevenk e kodoş [që shipja nuk i ka]; 2. Përdorim me përkëdheli (si e ka njërin kuptim edhe shqipja) […] < greq. κερατάς “bri”]. Ndërkohë pizeveng është lidhur, prej gjuhëtarëve, me një kompozitë armenishte bozawag (< boz “prostitutë” + awag “krye”), por edhe më një trajtë persishte pāzanak me të njëjtin vështrim gjithnjë duke kaluar në turqishte nëpërmjet armenishtes. Shqipja pezeveng ~ pizeveng afrohet më shumë me turqishten jo vetëm nga vokalizimi (por Dizdari shënon edhe pyzeveng), por edhe nga prania e n-së inorganike tek trajta turqishte. Po ashtu, përdorimi i i-së në vend të e-së nuk është i huaj për turqizmat e shqipes në raport me forma turqishte që mund të shihen si “standarde”, madje e ka shpesh burimin në variantin e fjalës turqishte (“jostandarde”) të kopjuar, khs. p.sh. qefin < turq. kefin (dhe jo prej trajtës që po i themi standarde kefen). Nxjerrja e pezeveng ~ pizeveng si armenizëm nuk duket se qëndron. Mendimin se pizeveng vjen nga armenishtja e hedh Lloshi: “[…] kemi mundësinë të tregojmë se pizeveng vjen nga armenishtja si fjalë sharëse, ndërsa manushaqe gjithashtu vjen nga armenishtja dhe janë të kota përpjekjet për ta shpjeguar nëpërmjet ndryshimeve fonetike të tq. menekşe.” Prej sa thuhet më sipër unë kuptoj sikur pizeveng nuk duhet parë si fjalë e kopjuar prej turqishtes, po direkt prej armenishtes. E përmend Lloshin këtu, duke e veçuar prej shumë studiuesve që merren më turqizmat në shqipe, edhe për t’i dhënë hakun, pasi mendoj se jo vetëm me formimin dhe intuitën si gjuhëtar, por edhe me produktivitetin si studiues i palodhur ka dhënë shumë dhe meriton respektin më të madh. Një prej këtyre punëve në fushën e studimit të turqizmave në shqipe është edhe recensimi për shumë kohë i munguar i veprës në dy vëllime të Boretzky-t (I 1975 – II 1976). Divergjencat e mundshme në mendime, qasje e në fund edhe në përfundime janë krejt të natyrshme në këto raste dhe duhen parë vetëm në të mirë të dijes dhe të komunikimit mes atyre që merren më këto punë. Bile kur ka mungesë në këtë drejtim duhet shikuar mos ka ndonjë problem diku. Si shtesë e fundit: Prania e kësaj fjale edhe në turqishte e bën më të vështirë një izolim, që do të na çonte te një përfumdim i ngjashëm me atë të manushaqe.
Këtyre fjalëve unë do t’u shtoj edhe një tjetër shembull që fillin e ka në armenishte, po në shqipe ka mbërritur sipas metrit të turqishtes: bisbiq = (I) “Kulaç që bëhet me miell misri të situr hollë, me qumësht dhe me gjalpë.” (II) “1. Bagëti (dele ose dash) që e ka trupin të imët e të dobët dhe që zakonisht nuk është e shtruar e ndahet nga tufa. 2. keq. Njeri zakonisht me trup të vogël a të hequr, por shumë i lëvizshëm; llafazan e ngatërrestar; mistrec. 3. përd. mb. sipas kuptimeve të emrit. Dele bisbiqe. Fëmijë bisbiq.” Çabej vetëm e ka përfshirë në St.Etim. (Fjalori), si bizbiq, por fatkeqësisht pa dhënë ndonjë shpjegim më shumë se “sh. presnik” (II, 252), që do me thënë “kulaç i misërt” (VI, 246). Haset edhe në internet me kuptimet në II/2.
Në turqishte kemi një bızdık/bızdik (jepet si variant dialektor edhe bıdık e ndonjë trajtë tjetër) “fëmijë i vogël e trazovaç; trupvogël, vocërrak; njeri imcak, trupvogël e me këmbë të shkurtra; fëmijë i shkurtër e trupmbushur, topolak”, prej arm. bzdig “trupvogël, shkurtabiq, vocërrak”. Kuptimi në rastin e bisbiq (II) besoj se sqarohet prej kuptimit turqisht, ku në dialekte ka edhe përdorim në lidhje me berret e gjedhët. Por pa problem duket edhe lidhja me bisbiq (I) “kulaç”. Vetë kulaç “1. Bukë e ngjeshur, zakonisht e rrumbullakët, e zënë pa tharm, që piqet në saç, në shpuza e në furrë” duket se vjen prej zgjerimit të kuptimit të kulaç “rreth” (nga sllav.). Më duket së kemi një zhvillim analogjik mes dy rasteve, bisbiq e kulaç, për të emërtuar një lloj buke. Në aspektin fonetik nuk besoj se ka ndonjë vështirësi që duhet kapërcyer. Problemi me bisbiq qëndron tek dokumentimi shumë i kufizuar në shqipe dhe dokumentimi jo shumë i hershëm në turqishte. Po kjo është çështje filologjike që këtu, për momentin të paktën, jam i detyruar ta lë të patrajtuar. Nëse në fund, autori ia ka qëlluar, kemi një etimologji të saktë më shumë.
(c) 2021 Fatos Dibra. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
BIBLIOGRAFI E PËRZGJEDHUR
Ballgjati, E. (2014). Kënga qytetare shkodrane: Nga ‘ahengu’ tek ‘kënga qytetare’. Tezë doktorature: Qendra e Studimeve Albanologjike.
Boev, E. [Емил Боев] (1965). Za predturskoto blijanie v bëlgarskija ezik – oshte njakolko prabëlgarski dumi [За предтурското влияние в българския език – още няколко прабългарски думи]. Български език, 15(1), 3-17.
Çabej, E. (1976). Studime etimologjike në fushë të shqipes A-B (Vëll. i 2). Tiranë: Akademia e Shkencave e RP të Shqipërisë. Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë.
Çabej, E. (2016). Studime etimologjike në fushë të shqipes C-D (ribot. Anastatik, Vëll. i 3). (S. Mansaku, & A. Omari, Red.) Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqiperisë.
Dizdari, T. (2005). Fjalor i orientalizmave në gjuhën shqipe. Tiranë: Instituti Shqiptar i Mendimit dhe i Qytetërimit Islam AIITC.
Lloshi, Xh. (2016). Norbert Boretzky, Der türkische Einfluss auf das Albanische. Teil 1. Phonologie und Morphologie der albanischen Turzismen. 1975, 273 f. Teil 2. Wörterbuch der albanischen Turzismen. 1976, 225 f. Otto Harrassowitz, Wiesbaden. Në serinë “Albanische Forschungen” 11 dhe 12. Studime Filologjike (3-4), 285-296.
Manaster-Ramer, A. (2020). Getting the Jump on: Bulgarian шиле/šile Serbian-Croatian шиљег/šiljeg Albanian shilek (and varr.).
Meyer, G. (2007). Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe. (A. Omari, Përkth.) Tiranë: Çabej.
Omari, A. (2012). Marrëdhëniet gjuhësore shqiptaro-serbe. Tiranë: Botimet Albanologjike.
Róna-Tas, A. (1982). The Periodization and Sources of Chuvash Linguistic History. Në A. Róna-Tas (Re.), Chuvash Studies (fv. 113-169). Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Róna-Tas, A. (1986). On the Chuvash Guttural Stops in the Final Position. Në A. Róna-Tas, Language and history: Contributions to comparative Altaistics (fv. 29-39). Szeged: Universitas Szegediensis de Attila József Nominata.
Skok, P. (1912). Zur Kunde des romanischen Elements in der serbokroatischen Sprache. Zeitschrift für romanische Philologie, 36, 641-656.
Skok, P. (1971). Slave et Albanais. Në [H. Barić dhe] I. Ajeti, & H. Kaleshi (Red.), Arhiv za arbanasku starinu, jezik i etnologiju, 2 (bot. i 2, fv. 107-136). München: Dr. Dr. Rudolf Trofenik.
Skok, P. (1973). Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika (Vëll. i 3). (M. Deanović, L. Jónké, & V. Putanec, Red.) Zagreb: Jugoslavenske Akademije Znanosti I Umjetnosti.
Tekin, T. (1986). Turkic tiš, Chuvash šăl and Mongolian šidün. Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, 76, 293-297.
Topalli, K. (2017). Fjalor etimologjik i gjuhës shqipe. Tiranë – Durrës: Botimet Albanologjike & Botime Jozef.
Ylli, Xh. (Verlag Otto Sagner). Das slavische Lehngut im Albanischen. 1. Teil Lehnwörter. München: Verlag Otto Sagner.
[1] Këtu është përdorur bollgarishte, përkatësisht bollgarishte e vjetër e Danubit për gjuhën e vjetër turkike të bullgarëve para sllavizimit, për t’u dalluar nga bullgarishtja sllave. Bollgarishtja (ose bullgarishtja turkike) përfaqëson edhe grupin perëndimor apo degën perëndimore të gjuhëve turkike, gjuhët dhe dialektet e të cilës kanë pushuar thujase krejt së përdoruri dhe përfaqësohet sot vetëm me çuvashishten (apo gjuhën çuvashe).
[2] Sidoqoftë, të mbahet në vëmendje edhe diskutimi i Dizdarit për bejleg.