Si u barta përtej Atlantikut dhe u vendosa në NYC, gjeta një punë si redaktor, në një agjenci përkthimi pranë një qendre tipografike – agjencia praktikisht siguronte materialet në gjuhë të huaj, që pastaj shtypeshin te tipografia (broshura, posterë, fletë informative, etj.). Vetë natyra e punës, si në agjenci ashtu edhe në tipografi, ishte e tillë që të tërhiqte njerëz të specializuar në gjuhë të ndryshme nga anglishtja – prandaj edhe veç meje, që merresha me gjuhët romane, kish edhe një ruse, një kolumbian, një italiane, një arab nga Siria, një arab tjetër nga Aleksandria e Egjiptit (katolik) dhe të paktën dy kineze, prej të cilave njëra nga Tajvani. Në korridore, por edhe në sallën e produksionit, dëgjoje të fliteshin shpesh gjuhë të ndryshme nga anglishtja – dy arabët që flisnin mes tyre arabisht, sidomos kur ziheshin (dhe ziheshin shpesh); dy kinezet që merreshin vesh në kinezçe (well…); unë dhe kolegia ime italiane që flisnim shpesh italisht me njëri-tjetrin; dhe kjo pa folur për bisedat private në telefonin kryesor, afër hyrjes, ku dëgjohej sipas rastit edhe rusishtja ose shqipja; dhe pa folur për spanjishten e korrierëve portorikanë që prisnin te dhoma e postës. Të vetmit që flisnin gjithnjë anglisht ishin hebrenjtë, nga pronari i kompanisë me të birin, te presidenti dhe te shefi i shitjeve. Kjo ishte atmosfera, si në OKB. Qëlloi pastaj që, pas një ri-organizimi të hapësirës në kat, mua ma lëvizën tryezën dhe më vendosën në një zyrë me dy menaxherë të produksionit, nga të cilët njëri ishte arabi prej Aleksandrie, dhe tjetri një polak pak obez, që nuk fliste asnjë fjalë polonisht. Edhe këta ziheshin me njëri-tjetrin, por anglisht. Italiania, që ndërkohë ishte graduar shefe e përkthimeve, vinte ndonjëherë të bënte muhabet me mua, gjithnjë në italishte, duke e pasur edhe ajo edhe unë këtë gjuhë si tryezën ku uleshim për një kafe. Por u kapa në befasi kur, njëditëzaj, polaku Greg, që e kish skrivaninë dy metra më tutje, u përfshi në flakë – gjithë duke na thënë që të mos flisnim më italisht, sepse ishte e pasjellshme. E kisha dëgjuar edhe një herë tjetër më parë, të ankohej se, në autobus për të ardhur në punë nga qyteti ku jetonte në New Jersey, e kishin bezdisur për vdekje dy gra që flisnin mes tyre spanjisht – yaca yaca yaca – por kisha kujtuar se e kish më tepër me të folurit shpejt të spanjishtes, sidomos nga latinot që jetojnë në NYC, në një kohë që ai vetë ishte pak flegmatik dhe i ngadalshëm, çfarë ia lejonte edhe anglishtja. Nuk reagova dot, sepse protesta e tij po merrte tone histerike; m’u duk se edhe kolegia ime nuk deshi ta zgjaste më muhabetin dhe as të kundërshtonte, dhe e lamë me kaq madje sikur e harruam. Këtë lloj pezmatimi me gjuhën e Tjetrit e kisha ndeshur herë pas here në Italinë e viteve 1990, kur më qëllonte që të flisja shqip në publik me një të familjes ose mik dhe italianët që qëllonin aty afër kthenin kokën – në atë kohë Italia ishte më homogjene, nga ana gjuhësore, dhe në rrugë pritej të flisnin “ndryshe” vetëm turistët; por zakonisht e ndieje një lloj paranoje, të shoqëruar me refuzim të lehtë, sa herë që “kapeshe” me gjuhën tënde. Tani që e mendoj këtë më qetë, edhe e kuptoj më mirë dhe nuk ia faturoj aspak racizmit; ndryshe nga shoqëri multi-etnike, vende si Italia ishin mësuar me idenë që të folurit në rrugë të drejtohet potencialisht edhe ty, the words are there for the taking; dhe që nuk mund të jetë përjashtues, siç është – me përkufizim – gjuha e huaj. Këtë e kemi pasur edhe ne në Shqipëri, në ato raste shumë të rralla kur dëgjonim dikë që të mos fliste shqip në rrugë, zakonisht ndonjë rom. Brezi im në Tiranë ishte edhe brezi ku ndeshje fëmijë nga familje të përziera, me një baba shqiptar dhe një nënë nga një vend i Lindjes; të cilëve u ishin njohur prindët në vitet kur shqiptarët studionin lirisht në universitetet e kampit socialist, nga Moska në Sofje. Kishim në klasë një djalë me të ëmën çeke, e cila i drejtohej të birit çekisht, “gjuhën e nënës”, në praninë tonë; kjo çekishte gjithnjë na tërhiqte vëmendjen, madje na eksitonte (nuk po them irritonte), sepse na dukej edhe ne si përjashtuese. Por Shqipëria ishte vend tejet i mbyllur aso kohe, dhe shqipja e folur në publik, aq homogjene, shërbente edhe ajo si një lloj muri edhe pse i padukshëm për ne që e flisnim – përndryshe, mjedise gjuhësisht kaq homogjene nuk janë normale, as të natyrshme, përballë multi-linguizmit. Vetëm dy breza më parë, në pazarin e Gjirokastrës ishte folur lirisht shqip, turqisht dhe greqisht, madje edhe me pak vllahisht anash – sa për të sjellë një shembull çfarëdo, por edhe për të kujtuar një situatë gjuhësore ku ishin rritur edhe gjyshërit e mi. Dhe ato pak vjet që kisha jetuar në NYC, pasi erdha këtu në 1996, më patën ambientuar menjëherë me multi-linguizmin, si realitet të përditshëm. Me sa duket, si folës i një gjuhe të rrallë si shqipja dhe i armatosur edhe me një gjuhë të dytë jo vendëse, si italishtja, e ndieja veten mirë në një qytet ku nuk ishe i detyruar të flisje anglisht. Pa folur pastaj për vetë natyrën e punës që bëja dhe të vendit ku punoja, i cili ekzistonte pikërisht falë hapjes publike ndaj gjuhës tjetër. Nuk e kisha menduar dhe aq më pak marrë parasysh që kolegu im, polaku Greg – i cili polonisht nuk fliste – vinte nga një territor tjetër, suburban, në New Jersey, me siguri gjuhësisht të homogjenizuar, madje jo vetëm; por edhe nga një kulturë ku integrimi i emigrantëve me kulturën pritëse, që përfshinte edhe absorbimin gjuhësor, kish qenë kusht për mbijetesë dhe pastaj për sukses. Mbase gjyshërit e tij nga Polonia, kur kishin zbarkuar në Ellis Island, e kishin sjellë me vete jo aq dëshirën për ta mbajtur Poloninë me vete, sa dëshirën për ta bërë vendin mikpritës, Amerikën, po aq të tyren se ç’kish qenë deri dje për ta patriotikisht Polonia. Nuk them se ai vetë i pat menduar të gjitha këto, por e kam fjalën më shumë te një filozofi e jetës në suburbs dhe të amerikanizimit dhe të homogjenizimit, gjithnjë në emër të një jete më të mirë në vendin e ri. Nuk dija ç’mendonte për multi-linguizmin, as kisha parë tek ai ndonjë shenjë të refuzimit të Tjetrit; sikurse nuk besoj se kish arsye të dyshonte se unë dhe kolegia ime po flisnim italisht për t’i fshehur atij ndonjë gjë. Mund edhe të jetë revoltuar jo aq me atë që ne flisnim në një gjuhë tjetër, sesa me atë tjetrën që ne zgjidhnim të flisnim në një gjuhë tjetër, gjithë duke qenë në gjendje të komunikonim anglisht. Më është kujtuar, sa herë që e kam ripërtypur këtë incident më vonë, një moment nga eksperienca ime në Romë shumë herët, në vitin 1987, kur po prisja autobusin me një shok, në via Tiburtina, gjithë duke llomotitur shqip, dhe aty na u afrua një vajzë italiane, shumë e lumtur, gati-gati sikur kish parë ndonjë zog të një specieje të rrallë në lulishten pranë pallatit, dhe na pyeti: “ma che lingua è?” Ishin ende kohë të pafajësisë linguistike. Si i fushës që jam, jam përpjekur ta ruaj këtë pafajësi në vite, por edhe ngaqë përgjithësisht nuk ndihem i kërcënuar kur Tjetri e paraqet veten në publik ashtu si unë vetë, ose duke folur gjuhën “e vet”. Mbaj mend, në një Armory Art Fair në NYC, kur ishim ulur të shplodheshim një kolltuk kuturu, dëgjonim dy vetë te kolltuku përbri të flisnin në një gjuhë që nuk po e ftilloja dot – dhe unë u bëra kaq shumë kurioz, sa nuk durova dhe iu afrova njërit prej tyre për ta pyetur: “I am sorry, what language is this?” Paskësh qenë farsi (persisht) dhe ai tipi që pyeta regjisor kinemaje. Ndoshta hera e parë që dëgjoja farsi. Por habia ime pjesërisht vinte edhe ngaqë këta të dy ishin tamam “si ne”, mund t’i kisha marrë për shqiptarë sa kohë që s’e kishin hapur gojën të flisnin; në një kohë që nuk do të habitesha po të dëgjoja dy afrikanë të bisedonin në swahili. Ndoshta po të kish qenë aty Gregu kolegu im, do ta kish psikologjisur edhe ai, me mjetet e veta, kuriozitetin tim prej shqiptari, për farsin që flitej në kolltukun përbri.
© 2021, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.