Në leximet mëngjesore që fal ngeja e së shtunës (çapje do t’i quanin të parët e mi, ngaqë kap një çapë këtu e një çapë atje), ndala te fjala gjyrrrlemë që propozonte A. Ndreca. e që po e riprodhoj këtu sikundër e pashë: Gjyrrlemë-a: ujvarë. Përdorej dikur në Dukagjin.
Në pamje të parë hermetike, e padepërtueshme, kjo fjalë prapëseprapë më sillte pranë diçka familjare, sikunder nje takim që ke me dikënd, me të cilin sapo prezantohesh dhe shtrëngon duart, nis e pyet veten: ore ku e kam parë këtë njeri se e kam fytyrë të njohur? Këtë ndjesi më dha gjyrrrlema ndaj vendosa të ndalem e ta shqyrtoj.
Gjyrrlema e Thethit.
Dhe na del se fjala nuk është aspak hermetike. Pjesa e saj e parë është në fakt një onomatope e substantivizuar (e kthyer në emër). Pra, onomatopeja paraqitet këtu si xhërr, xhyrr, dhe është imitimi i zhurmës që lëshon rrjedha në rënie e një shkulme uji, më e fortë e më me prurje se një curril. E kam dëgjuar sa herë këtë shenjues onomatopeik, që po e ilustroj këtu me shfrimet e sime gjysheje, kur kaloja me të anash ndonjë karroce tërhequr me kalë, tek kafshës së gjorë i qëllonte të urinonte me vrull mu në atë kohë. Ime gjyshe atëherë shfrynte: Njih, e shloi shurrën xhërrrr nështi kjo, mu ke komët tona! E poashtu këtë lemë e kam hasur, veç ime gjysheje, edhe te e folmja e Tiranës si fjalë të emërzuar, pra si xhyrrle, xërrle, ose xyrrle. “Xhyrrlja” si fjalë bënte pjesë te mallkimet e lehta kur i thuhej dikujt: Të raftë xërrla! ose Të preftë xhyrrlja! – duke nënkuptuar të ramen bark ose diarre. Mund të mos ishte edhe mallkim po thjesht pohim, si ne rastin kur fqinjët, pasi kishin kapërdirë plot një pjatë rrushi çelek të tandës sonë, qeshnin duke thënë: Po hiki iher në nevojtore se më preu xhyrrla prej ktij rrushit. Afërmendsh në Dukagjin do ta hasim (sikundër edhe e hasim) në variantin me gj-, pra gjyrrle, duke pasë parasysh edhe sjelljen fonologjike të zonës e cila shndërron ç-të në q, dhe xh-të në gj. Ja pra që fjala s’paska qenë dhe aq “e huaj” apo arbitrare dorësëparit, duke konfirmuar dhe njëherë çka shkruan Saussure mbi arbitraritetin e shenjës, se të vetmet fjalë të parme jo arbitrare (pra të zhbirilueshme) janë onomatopetë. Kështu, pjesa e parë e kësaj fjale është një emër i prejardhur pikërisht nga një onomatope: gjyrr a xhyrr, xhërr. Tek vazhdimi -emë, shohim prapashtesën tonë -amë, të gjendur fjala vjen te huk-amë, ofsh-amë, pisk-amë etj., e cila shënon tërësinë e tipareve, a për ta thënë ndryshe përmbledh në një fjalë gjithë emfazën e shprehjes. Por mund poashtu të paraqitet edhe një variant i po kësaj prapashtese, varianti -emë, që gjendet te fjalë si bardh-emë, verdh-emë etj, i cili sërish i përmbledh në një tiparet, por që merr edhe semantikën e krahasimit, pra: si i bardhë, si i verdhë, e në rastin tonë: si gjyrrle. Të dyja për mendimin tim mund të jenë, pasi duke qenë gegnishte verilindore, a-ja shndërrohet në e.
Tani le ta lëmë mënjanë analizën e formës së fjalëve, duke besuar t’i kemi dhënë nje shpjegim, e të futemi te përmbajtja, a më sakte te semiotika e saj, te procesi i shenjimit. Çfarë tregon “gjyrrlema” për bashkësinë e krijuesve të saj, pra për shqipfolësit që i dhanë jetë e rrojme kësaj fjale? Burimi onomatopeik dëfton përsëpari primitivizmin e vetë fjalës. Ajo ka lindur, nëse kështu mund të shprehemi, prej banorësh që i kanë shkuar botës së tyre me shqisa, dhe e kanë ndarë “gjyrrlen” nga “cërrla”, apo nga “currili”, a “cërleku” (po ashtu Ndreca zë ngoje fjalën cerlek të shpjeguar si: rrjedhë e vogël si ajo e gypit të kazanit të rakisë). Kësisoj, këta njerëz që kanë rrojtë mes ujnash e tingush të natyrës, i kanë shkuar botës me vesh, duke ndarë nga njëra anë intensitetin e madh të rrjedhës së gjyrrlemës nga rrjedha më e pakët e currilit, dhe ende më e pakët e cerrlekut. Pra tjetër gjë gjyrrla e tjetër gjë cerla. E po ashtu, ata e kanë ndarë gjyrrlemën edhe nga ujvara e mirëfilltë (katarakti), ku krejt lumi me gjithë sa ka varet poshtë me gjëmim. Gjyrrlema nuk është cerlek, eshte diçka më shumë, e nga sa duket nuk është as ujvarë, është diçka më pak. E kush ka shkuar në zonat e Thethit, nuk ka gjasa të mos i ketë parë e shijuar gjyrrlemat që janë shehe a përrenj të cilat e kanë gjetë një shteg për me ra poshtë si nji gjyrrle me mjaft zhurmë, por jo shurdhuese si kish me qenë ujvara.
Gjyrrlema, cerleku e gjithë këto fjalë kësodore, që burojnë nga onomatopetë por i shkojnë shumë hollë procesit semiotik të shenjimit të botës, kallzojnë shqip e qartë për bashkësitë tona që kane rrojtë me natyrën dhe e kane “deshifruar” botën e tyre me shqisa, duke krijuar fjalë përkatëse, postuluar thukët nga Wittgenstein: “gjuha ime është bota ime”. Tekembrama edhe Wittgensteini vetë e kaloi jetën si mësues malor, duke shkuar nga një shkollë e Alpeve (të Zvicrës) në tjetrën. Me siguri edhe ai i ka parë e dëgjuar gjyrrlemat.
(c) 2021 Ledi Shamku-Shkreli. Të gjitha të drejtat e rezervuara.
