nga Sait Saiti
I pashë si grishje shkrimin Dialekti në reanimacion dhe Gegnishtja: si ta shkruash, tuj urue që mos të jem aq i prirun me i ngarkue me terma sa herën e fundit që radhita do rreshta. Kisha dashtë me i dhanë xhevapë edhe pse më zuni gafil për një arsye të cilën do e cek nga fundi.
Përgjigje Dialektit në reanimacion: E shoh me vlerë shqetësimin se si bahet gjithmonë e ma i vështirë angazhimi për ruejtjet e këtij lloji. Dysti që globalizimi sjell e ka të përfshime në kontratë modalitetin fast-forward në përjetimin e kohës. Këtë mënyrë përjetimi në këtë epokë të kapitalit, e cila e ka të nevojshme me e mëkue harresën, i ban punët e merakut si kjo e dialekteve – edhe ma shumë – çështje luksi. Por, për me ftue me e pa njifarë mënyre se si mund të ruhej kisha dashtë me u ndalë te dy prej propozimeve që bani shkrimi.
I zoti i shtëpisë përmendi shartimin e balsamosjen. Edhe pse jo gjithkush i kan kushtet me zbulue bahçevanin mbrenda vetes nga gjendja e izolimit të këtij viti, në fjalor kumti i parë i foljes “shartoj” asht: “Shtie nën lëkurën e një druri një syth ose një kalem të një druri tjetër të të njëjtit lloj ose të një lloji të afërt, me qëllim që të zërë e të rritet në të dhe t’i japë cilësitë e drurit nga është marrë; vë sytha a kalema pemësh të buta në trungun ose në degët e pemëve të egra për t’i zbutur e për t’i bërë pjellore e më të qëndrueshme.” Pra, nëse kalemi “me shkue” futet në lëkurën e drunjtë të standardit, fjalori na udhëzon se mundet me i dhanë cilësitë e veta këtij druni. Vërtet, dialektin ky shartim mund të mos e ruejnë, por nëse i jep përfaqësim josimbolik, ndoshta edhe meraku për ruejtjen e tij akomodohet ndryshe. Tjetra, balsamosja, nuk ruen speciet nga zhdukja, ruen vetëm kufomën, ndërsa moratoriumet apo rezervatet edhe ruejnë diçka. Për shembull, moratoriumi i detyrueshëm që shkaktoi Covid-it u ba sebep për nji “pushtim” ornitologjik. Moratoriumi që perceptoj asht njifarë lëshimi nga monopoli i arsimit për disa identitete gjuhësore lokale, ndoshta ma përfaqësueset dhe – aq sa kjo ka vlerë prej ndryshimeve demografike të përmenduna – ma “qytetaret”. Por, edhe në këtë rrafsh si në shumë të tjerë në zamanin e kësaj furije, këtë përmasë të relatimit me veten dhe tjetrin e mbron njifarë sere, mjerisht, ose rezervatet. Vetë-moratoriumi që standardit po ia ban në fakt gazetarishtja dhe administrativishtja – rrëgjuesit e vërtetë që gjuhëve minore si e jona – duket se gjen njifarë viriliteti te muzika kosovare, prej te Muharrem Qena e deri tek ajo Hip hop. Rrëgjimi vehet re edhe te rikthimi në regjistrin politik të bagazhit aq të mënjanuem “oriental”, sidomos nga kreu i ekzekutivit, i cili kur nuk përhumbet ndër qorrsokaqet e “mbresimeve” apo “jam i keqardhur” e ka kultivue gjanësisht si mënyrë evokative ndërlidhjeje me psikën popullore që – ndryshe nga “elita” – ende ashtu flet, shkoqun.
Afërmendsh që moderniteti kishte me na e mësye derën herët apo vonë – tashma edhe fiset tuareg kanë telefona celular – por pa dashtë me u ba bajat më duhet me e përsëritë: moderniteti për nga mënyra se si na erdhi e patëm taksirat, taksirat të cilin kisha dashtë me e zhbirilue ndër prononcime të elitës së kohës. B.f. një intervistë e Hulusi Hakos (2004), ku pohon se ajo që ndodhi më 1967 gëzonte parapërgatitje sistemike qysh në fund të viteve ‘40 ndër shkolla. Nëse mund të bahet njëfarë analogjie e subversioneve që moderniteti jonë na la peshqesh, në vocërrinë teme kisha thanë se Kongresi i Drejtshkrimit (1972) ishte në gjuhësi vijimësi e frymës së Revolucionit Kulturor (1967) në çdo gja tjetër. Ama ndryshe nga antiteizmi me mandat shtetnor kundër celebrimit të sakrales, shteti tuj pasë monopolin kulturor dhe atë të arsimit nuk kishte nevojë që subversionin gjuhësor me e ba me masha a nën rrëgozë. E bani haptazi, e kështu vit mbas viti, kurrikul mbas kurrikule ish-standardi tkurrej ndër tekste. Edhe nëse Migjeni ishte poeti përmes të cilit regjimi përligjte veten, tekstet e letërsisë si inerci vijuen edhe mbas ’90 me pasë poema të Naimit në faqe të parë. Fushatat për regjistrimin e etno-folklorit dhe dialekteve – edhe tue ua lanë ideologjizimin mënjanë – vërtetë veç regjistrime, arkivizime, me një finalitet veç për konsum elitar. Paternalizmi shtetnor që tuteloi gjuhën deri tek emërtimi i fëmijëve, fillimisht si shtytje e pëlqyeshme dhe ma vonë si detyrim ligjor, induktoi me subversionin e tij antropologjik edhe iluzionin e dogmës së gjuhës, deri tek djepi, përmes antroponimeve. Këtë intruzivitet kaq kabà kisha dashtë me e përcjellë me një shprehje nga ditari i Bedri Spahiut, “e kalova qindin e nuk e pashë derën e Hyqymetit as për mirë e as për keq”, e cila m’duket edhe ban dallimin mes ancien régimes dhe shteteve moderne.
E vlertë dhe e kandshme qe po ashtu ideja për teatrin si medium celebrimi, tamam si thoshte Teki Dervishi për artin që “asht protestë e kujtimit”. Kisha dashtë me evokue si gur provet atë që miqtë e Prishtinës[1] më treguen se si (meta-)letërsia e teqeve kaloi në letërsi të angazhueme bash nga penda si Teki Dervishi, i cili e kremtoi atë prani, identitet dhe regjistër në vepra si Herezia e Dervish Mallutës dhe Shtëpia e sëmurë; ndërsa këtej kufinit, me aq sa jam në dijeni të përafërt në koordinata por ndoshta jo në nijet, janë Mekami i Kasëm Trebeshinës dhe Haxhiu i Frakullës i Vath Koreshit. Ndërsa nga oraliteti në skenë këtë mendoj se ia ka arritë estrada në përgjithësi dhe – në rastin e dialektit shkodran – ajo shkodrane në veçanti me skeçet e Paulin Selimit, edhe pse trupa e asaj estrade hyn tek ai kapital njerëzor që nuk riprodhohet dot institucionalisht. Asht e vërtetë që njerëzit nuk po lidhen ma, por edhe ngarendja mbas progresit nuk mundet me qenë e gjithmonshme: jo te tanë kanë me ikë në Mars.
Ata që i kanë këndue ndodhive dhe identiteve lokale qysh prej kohës osmane e deri në kohën e regjimit kanë qenë bejtexhinjtë e improvizuem si ahengxhinj. Kisha shtue që krahas teatrit këtë dorëzani mundet me e krye edhe muzika, nëse dëliret nga tallavaja.
Përgjigje Gegnishtja: si ta shkruash: Nëse dialektin, qoftë si shprehi ashtu edhe si përcjellje në kujtesë e traditave shkrimore respektive, mundet me e mbrojtë njëfarë carta bianca që mund t’u jepet institucioneve lokale të politikave arsimore, për lavrimin e gegnishtes nga autorë të ndryshëm çka e ban shpresëdhanëse – për mendimin tem, gjithmonë – asht bash fakti që nuk asht futë në kallëp dhe nuk ka as pse me u futë. Kohështrimja mes Komisís së 1917 e deri te Drejtshkrimi i Prishtinës së 1964 me dashamirin e gegnishtes sot përban një hendek tejet të madh, hendek i cili – me aq sa mund të them, sepse së paku kështu ia kam nisë – kompensohet (sic!) tue imitue Camajn ose Pashkun. Në këtë mënyrë, gegnishtja ngaqë ndejti jashtë konvencioneve ban që edhe ngacmimi burimor i atij që e dishron (e gjakon) me qenë ma i vërtetë si rrugëtim drejt gjuhës, dhe përmes gjuhës, drejt vetënjohjes.[2] Që mos të duket se mëtoj për vetënjohjen mistike, e kam fjalën për njohjen e etënve, gjyshërve, rrokjen e përmasave identitare pararendëse pa aparate kritike dhe tekembramja vetë historinë tonë. Tashma njihet autorja mitrovicalie Fjolla Spanca, e cila jashtë kallëpeve kompartimentale e lëvron si gjuhën dhe frymën që gjallon përmes kësaj gjuhe.
Iluzioni i dogmës së gjuhës dhe – si e tha edhe krejt mirë i zoti i shtëpisë – se sa vendim politik asht botimi i teksteve gegnisht e shfaq te shumëkush sikletin që u rrin nën lëkurë se mos botime të këtij lloji mëtojnë nxitjen për subversionin të radhës. Ndoshta tue e marrë për të mirëqenë së tepërmi ngastrën kohë-hapsinë mbrenda së cilës jetojmë e veprojmë së bashku me standardin dhe standardet, ka ushqye një klimë intolerance dhe cinizmi përherë e ma dritëshkurtë. Sikur të lihej mënjanë çdo synim për shtegtime të përshpirtshme përmes gjuhës, qoftë edhe në terma kapitali kjo u ven perde edhe me e pa si mundësi atë që në hartën e shqipes asht “like an elephant in the room” me demografinë dhe vitalitetin: Kosovën.
© 2021, Sait Saiti. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
[1] Biseda me shkrimtaren dhe studjuesen e letërsisë Ervina Halili që po doktoron për ndërmarrjen e botimeve “Rilindja” dhe si komuniteti intelektual i saj në letërsinë e vet kishte si referencë, prej ky frymëzohej dhe ekstrapolonte landë të parë, pikërisht letërsinë e teqeve.
[2] Këtë b.f. e arrin në mënyrë tejmase të pëlqyeshme Romeo Çollaku me toskërishten e qelibartë që përdor, meraku për të cilën më çon në mend Kutelin, e nuk besoj të jem i vetmi me këtë përshtypje. Purifikimi që gazetarishtja dhe administrativishtja i ka ba gjuhës ka cënue ndoshta edhe ma së forti vetë toskërishten.