nga Alisa Velaj
Ledia Dushi është nga ato të rrallat poete elitare shqiptare që e nderon në mënyrën më kuptimplote këtë emër. Poezia ia pushton pavetëdijen, shpirtëroren e vetëdijen e krijimit qysh në moshë të re. Krijimet nga mosha 15 vjeçare përfshihen në vëllimin e saj të parë “Ave Maria bahet lot” (tashmë 19 vjeç), libër i vlerësuar si libri më i mirë për poezinë e të rinjve në vitin e largët 1998. Ishte e para herë që nga Ministria e Kulturës organizohej ceremonia e ndarjes së Pendës së Artë, e ndërsa Dushi merrte çmimin për poezinë e të rinjve, poeti Sadik Bejko merrte Pendën e Argjendtë për vëllimin “Letër Hamurabit”, si vëllimi më i mire poetik i vitit. Libri i dytë “Seancë dimnash” botohet në vitin 1999 (me poezi të viteve 1995-1997) dhe kalon pa rënë në dorë të lexuesit, për shkak rrethanash krejtësisht jashtëletrare. Libri i tretë “Me mujt me fjet me kthimin e shpendve” ështe kryevepra e Ledia Dushit. Një poezi me një lloj frymëmarrje poetike që shtang e përmbush me atë lloj ajrie që vetmon rreth lisave. Libri kalon gjithashtu në heshtje. 21 poezitë më të reja vijnë të përfshira një pjesë në përmbledhjen e plotë të veprës poetike të deritanishme “n`nji fije t`thellë gjaku” dhe një pjesë në përmbledhjen “Femna s’asht Njeri” (Prishtinë 2020).
Kode dhe kumte të një poetike
Vëllimi “Me mujt me fjet` me kthimin e shpendve” përmban 33 psalme sa egërshane, aq mrekullisht të hijshme, për nga humusi poetik dhe gjendjet pështjelluese që ngjizin në dialogimin dhe monologimin me shpirtin e lexuesit. 33 psalmet e ujit i aviten para së gjithash këtij shpirti, projektojnë strukturat e tij dhe janë në kërkim të pareshtur të ADN-së së ujit të gjallë[1], ndërkohë që uni poetik klith këngën e tij i zhytur në një ankth të pambarimtë përmbytjesh të tjera,[2] bash kur ai vetë (zëri i unit) përpëlitet sternave të prishura që nuk e mbajnë dot ujin. Përmbytja është përherë në zgrip të qenies këtyre psalmeve. Ankthi i përmbytjes është egërshan dhe i padurueshëm. I bie kështu që psalmet të mos munden të jenë dot psalme, pavarësisht misionit. Megjithatë ato sërish janë. Misioni dhe funksioni përputhen plotësisht në poetikën e Dushit. Veçse funksioni “mjegullohet” pas teknikash poetike aspak të zakonta në poezinë tonë. Në këtë “mjegullim” të krijohet dyshimi/pështjellimi se misioni (ADN-ja e ujit të gjallë) e ka humbur dëlirësinë e tij. E humbur apo e thirrur me ngulm të etshëm kjo dëlirësi, për të qenë sa më të paanshëm në gjykimin tonë, le të gjurmojmë shenjat nëpër vargjet e poezisë “Ajri pështjellues asht litani e mbrame”.
ajri pështjellues asht litanì e mbrame
brigjesh t’pandeshuna endet
për diell t’mbaruem e jerm
e nuk lëshohet n’kurrnji za
veç ndjesive i vjen
e shfryn sysh e gjymtyrësh t’errëta
eja eja n’barkën time
se natë asht nata e dita shëmtì
e un’ jam i zi e t’grishi n’barkën time
zhveshun rremash e shenjash për me u mbërri
me ia ba liqen liqenit
Kemi këta shenjues; 1) Ajër pështjellues që ndeshet brigjesh të panjohura (t’pandeshuna) për syrin. 2) Dielli ka mbaruar aty ku endet ky ajër dhe ekzistenca është në gjendje jermi. Ky ajër nuk lëshohet nëpër zëra apo nëpër qenie, por shfryn nëpër/nga sy e gjymtyrë të errëta, të cilat enden nëpër brigje të panjohura. Brigje ku dielli ka mbaruar dhe jermi/agonia trajtësohet këtyre brigjeve. Ky ajër/frymëmarrje/qenie e ka një mision. Ai na bën thirrje t’i braktisim brigjet tona (“eja eja në barkën time”), për t’u përfshirë në vorbull-lundrimin e tij nëpër brigje të pandeshura. Arsyeja e parë: “dita është shëmti”. Pra duhet të braktisim ditën/dritën në një lundrim drejt natës. Ajri/zëri/qenia pështjelluese përpiqet të na turbullojë me atë që ofron, por jo me identitetin e vet. Na thotë se “unë jam i zi” dhe bir i natës. Barka e tij nuk mund të mbërrihet natyrshëm, pasi të ftuarit e tij ndodhen në ditë/dritë. Kjo barkë është gjithashtu “e zhveshur rremash e shenjash”. E s’mundet të jetë ndryshe për sa kohë është nën terr. Nën terr nuk ka diell (poezia shenjon togfjalëshin “diell i mbaruem”), s’ka jetë (jerm) dhe s’ka zëra (ajri pështjellues u shmanget qenieve në ditë/dritë). Vjen me thënë se nuk mund të ketë shenja të lexueshme nga qenie që nuk do të braktisin ditën. Aty ku kthjelltësia i ka të lexueshme shenjat e saj. Ky ajër apo kjo ajrì grish përmes gllabërimit të ndjesive. Ai pushton ndjesitë e qenieve në ditën shëmti dhe të pushtosh ndjesitë që përçojnë e thithin dritën e ajrin e kthjellët (antitezë e ajrit pështjellues) për t’u harbuar në udhëtime nate, është si të braktisësh pragun e dritës për t’u dashuruar me natën. Rikthimi në habitatin e parë nuk ndodh dot më sepse ndjesitë janë çmësuar. Është njëjtë me ngrënien e lule lotusit në rrëfimin homerik, ku tërë ata që mësoheshin me shijen e këtij fruti bëheshin peng harrese i atdheut apo çdo gjëje tjetër që kishin dashur më parë. Qenia e zezë na fton në udhëtimin e parë dhe të mbramë drejt natës së errët. Vjen me shëmbëlltyrën e ajrit pështjellues, kryekëput e tjetërllojtë me ajrin/frymën që endet mbi ujëra në mitin e Zanafillës.[3] Në këtë mit fryma mbi ujëra i paraprin dritës dhe metamorfozës së saj, për të ndërtuar udhët e dritës e jetës. Qenia e zezë e me gjymtyrë të zeza nuk vjen në trajtën e nje figure të dukshme. Ajo na vjen si ajri. Vdekja e qenies vjen po nga mungesa e këtij ajri. Pushtimi më anë tjetër fillon pikërisht me pështjellimin e ajrit, me thithjen e helmit dhe futjen e tij në trurin ku flenë ndjesitë. Ajri pështjellues e ka më të lehtë pranimin e ftesës për udhëtim, kur ne jemi në një prangim të pakuptueshëm. Pra atëherë kur ne nuk jemi më ne, por manipulohemi gjenetikës së shpirtit njëjtë si robërit e lotofagëve.
Në opusin poetik të Dushit ndeshim shenjuesit tru, ndjesi dhe Frymë. Binomi tru-ndjesi është përherë në shërbim/shëlbim të Frymës. Po çfarë shëlbimi na ofron kjo poezi, kur truri kërkon të helmohet dhe fryma që na fton është fryma prej bloze e një njeriu të zi? Padyshim se kemi të bëjme me një figurë djallëzore. Ajri pështjellues nuk rren për misionin. Kthjellë e dukshëm qëllimi është për me u mbërri me ia ba liqen liqenit. Kjo idiomë poetike zbërthehet vetëm nëse e njohim mirë simbolikën e liqenit në krijimtarinë e mëparshme të poetes dhe jo veç në këtë vëllim. Për të vetmen arsye, se asnjë poezi nuk mund të shihet e pavarur nga sistemi poetik. Ka poetë që mund t’i kenë të inkuadruara poezitë e tyre në disa sisteme; ka poetë, poezitë e të cilëve, janë secila pjesë vetëm e universit të tyre. Sikundër ka poetë, ku secila poezi e tyre bashkëvepron me tjetrën në funksion të tërësisë së një sistemi të vetëm poetik. Ledia Dushi i përket kategorisë së tretë. Në të tre vëllimet e deritanishme, si edhe në poezitë e reja, ajo fillimisht ka ngjizur, rritur, transformuar dhe tejkaluar të njëjtin sistem poetik. Liqeni është ankthi i saj i ujtë, ankthi lëndor, që herë nuk mbërrin të zgjerohet dot e të bëhet det, për të fituar lirinë, herë është hapësira ujore ku notojnë, pluskojnë dhe mbyten senset e saj shpirtërore. Liqeni është lulja e saj e ndjesive dhe aromave.Vargu “me ia ba liqen liqenit” vjen i njëjtë në konceptim me vargjet e poezisë “Lule” në vëllimin e dytë me poezi “Seancë dimnash”.
“Nata/t’kalon prej fundit/nëpër shpirt…
Lulja/sheh lulen n’ty/e fiket.”
Te kjo poezi kemi kohën e errët (natën), sikurse në ftesën drejt natës për me u mbërri me ia ba liqen liqenit në poezinë “Ajri pështjellues është litani e mbrame”. Kur nata i pushton shpirtin, lulja sheh të ngjashmen e vet lulen, alegori e qenies që sheh fundin e qenies tjetër dhe fiket apo shuhet prej pikëllimit. Poetja pranëve dy shenjues të njëjtë (lulja me lulen, liqeni me liqenin) për të krijuar procesin e bjerrjes apo rrënimit të së parës (lules së parë, liqenit të parë), pasi e sheh këtë rrënim te shenjuesi i dytë apo qenia e dytë. Me një ndryshim thelbësor; në poezinë e pare, akti i vyshkjes/rrënimit të lules vjen i deklamuar përmes rrëfimit në vargjet poetike, kurse në rastin e dytë, si një përmbushje e zotimit që qenia e errët, apo djalli i bën qenies së ditë/dritës. E para e fton të dytën, që pasi të jetë mbështjellë me ajrin e natës, do të jetë aleatja e saj në përleshjen me ish të ngjashmit e saj. E ulur në fronin mbretëror të territ, për të pushtuar ankthet e qenieve të ditës. Pakt për të qenë sunduese e ardhshme e simotrave të veta të tashme. Kështu me u mbërri me ia ba liqen liqenit deshifrohet me ia mbërri me përmbyt me ujërat e së keqes (ferrit, ligësisë), ato ujëra ku tani pluskojnë senset e shpirtit. Në këmbim, qenies se ditë/dritës i ofrohet pushteti i errësirës. Vargu hapës i poezisë (Ajri pështjellues është litani e mbrame) përmban njëkohshëm një pohim dhe një mohim. Ajri pështjellues është lutje. Lutja në kuptimin e saj të parë dhe hyjnor është çlirim/pastrim, nuk është pështjellim. Por në kontekstin e lutjes/ftesës që djalli i bën qenies së ditë/dritës për ta pështjelluar përpara fundit apo kalimit të tij në botën tjetër, kjo lutje e mbrame është pështjellim. Pështjellim për të pështjelluar qenien e ditë/dritës. Po si mund të pagëzohet me emrin “lutje” ai proçes që e fton qenien drejt rrënimit? A mund të quhet lutje, si lutja ndaj Zotit, edhe ftesa e djallit? A “lejon” poezia e vërtetë dhe në funksion të një metafizike humane të tillë tjetërsim të konceptit?
Në veprën e tij The Devil as Muse, në kapitullin The Devil and the poet, Fred Parker shkruan: “Poeti i vërtetë atëherë mund të jetë pjesë e “darkës së Djallit”, në mënyrë paradoksale, në shërbim të tërësisë; pas frazës qëndron çështja e kushteve nën të cilat tjetërsimi bëhet i kuptueshëm si kundërshtim dhe kundërshtimi i kuptueshëm si marrëdhënie”.[4] Në shpjegimin e Parkerit kemi dy çeshtje të rëndësishme: së pari, paradoksi në shërbim të tërësisë dhe së dyti, tjetërsimi bëhet i kuptueshëm si kundërshtim dhe kundërshtimi i kuptueshëm si marrëdhënie. Konceptet bazë që ndërtojnë njërën prej dy shtresave kryesore të poezisë së Dushit janë kryekëput pjesë e “gostisë së djallit”. Koncepti tjetërsohet, duke u përdorur në një lloj konteksti djallëzor, ndërkohë që pas kësaj djallëzoreje fshihet kundërshtimi absolut që kjo e fundit i bën vetvetes (demoniakes). Në procesin e kundërshtimit të asaj që duket se është pranim në pamje të parë, ky lloj kundërshtimi vendos marrëdhënie me të kundërtën e asaj që duket se pranon. Në poezinë e mësipërme Dushi nuk përqafon në asnjë çast ftesën e qenies së natës apo djallit, as nuk e quan litani ftesën e djallit, por na dëften udhët përmes të cilave e errëta grish. Ajo nuk na thotë “Ja cila është drita!”, por përmes gostisë së hijeve, na rrëfen çfarë i kanoset dritës. Duke ngjizur pamjet e demonëve, pikëllimit, fikjes e mungesave, lexuesi njeh atë çka e bën të huaj ndaj vetes dhe të afërt me kohën e përmbytjes së tij. Për të shpëtuar nga kjo përmbytje patjetër duhet të dijë të ndjejë të keqen. Vetëm kur ndodhet në përjetimin e ankthit të së keqes, duke e njohur këtë të keqe që nga rrënjët, do të mundet të pijë verën e jetës, e cila mundet të prodhohet vetëm kur ama e rrushit të mos jetë e shkelur me këmbë. (Cit: ama e rrushit të shkelun me kambë). Pra “gostia e djallit” në poetikën e Dushit ka lidhje të drejtpërdrejtë me ankthin demoniak, të cilin Kierkegaard-i e përshkruan si ankthi i së mirës (demoniaku), ku individi ndodhet në të keqen dhe provon ankthin e së mirës. Prandaj demoniaku mund të dallohet qartë vetëm kur preket nga e mira, e cila vjen nga jashtë ta takojë në kufijtë e saj.[5] E mira pra nuk ka si të ngjizet në shpirtin e qenieve, nëse nuk ka kthjellimin e duhur të kuptojë dhe gjejë rrënjët e së keqes. Ja disa poezi të tjera ku koncepti tjetërsohet në funksion të tërësisë së padukshme si paralajmërim i asaj çka nuk duhet.
‘za kreje ka me ra ndër gurë/para Mordjes/me ujë deti ndër shkarpa/shtri”
“me iu largue rrokullisë/me i ikë Zanit që endet përmes pemësh/Frymës së Liqenit t’Plaguem…/fije nga nji fije me i ikë Trandjes/ankthit se hana po t’lëshohet shpinës/cungjet mbetun bregut fjalët e thanuna/heshtojnë pështjellun n’hi”
“do Vdekje t’pashkrueme ah t’kishin me m’ndjekë…/me e pasë Frymën që lyp gjallimi
veshë n’danga drite me ia kërcye gjarpnit/asgja mos ndodhtë ngjeshë lule-zbehtave t’parzmit/sendet përçudnisht mrekullohen u bjerrtë kuptimi”
“Shpirtnat pa fund ah t’kishim shumë/me ia lëshue Dreqit prej kso goje frymëdhaniesh”
“s’mundem me ndejë ma shumë n’tokë/duhet rruga e gjarpnit për kthim”
“t’ngjisin përpjetë e nuk ndjen ma mish/n’kërkim t’ndoj cope dielli/gjen veç gjakun tand që s’derdhet e s’thahet as ngjeshet/kurrkund s’miri”
Miti i përmbytjes në poezinë e Dushit është sërish si pjesë e “gostisë së djallit”. Ky mit tjetërsohet duke kundërshtuar vetveten dhe krijon një gjendje ankthi të pambarimtë, gjatë së cilës poetja na rrëfen se ujana asht e mefshët e asgja s’thotë për ishuj dhembjen që del nesh e rrethon me tok. Kjo ujanë që do të na bëjë ishuj të vetmuar nuk do t’ja dijë për dhimbjen tonë. Ne duhet të jemi syçilë të kuptojmë thirrmat e mija shpendve zotnuesa t’ trishtimit t’paqiell. Ujana, përmbytja që merr para pemë e mpak diell e qiell, shton terrin, duke u bërë zotëruese e qiellit tonë. Ajo na e mpak ajrinë e këtij qielli dhe ajrinë e ekzistencës. Poetja flet për hapësira ku frymojnë toka t’zhdukuna dhe heshtje t’ndeshuna t’ngjituna “keq”. Vetëm pasi të kemi kuptuar se paradoksi është në funskion të tërësisë kuptimore të koncepteve që predikojnë atë çka duket sikur e pranojmë, do të jemi në gjendje të kuptojmë se misioni nuk e ka humbur aspak funksionin në lirikat e Dushit. Se psalmet e ujit janë psalme në tërë plotninë e tyre dhe se e gjithë kjo poetikë na rrëfen se si zafillja zen’ shpirt. Zanafilla e shpirtit, kur ka zënë fill kjo zanafillë, fillesat e zanit të zanafillës janë linja e dytë kuptimore e poetikës së Dushit.
“qiellit lëshohen n’tokë shenjat me u lexue/me pa pemë e pemë tue u djegë”
“ka me kenë mars/e bari ka me shndritë/ndër fije t’lidhuna shiu/deri t’kryhet vezullimi/n’ndoj shtroje flijimi…/prej uji asgja s’vjen/heshtja na i heqë sytë/e nuk na len me pa/si rrëshqitet n’bar/kur don me kalue n’mars/e shtegu për atje/të ndih për kah Qielli/t’ligë t’plas përtokë/tue t’shti djegën/veç për ndoj Njeri”
“syçilë m’shtihet Vdekja kur Frymë nuk ndeshi/uj’ e heshtje mbledhi n’fashën e kësaj dite/me diellin plasun n’vorre e tinguj ndër lutje/tue pritë me nxjerrë toke ndoj pemë a ndoj njeri…”
“tash nis tmerri i frymës që s’t’mbërrin/nis mungesa e ditëve që kanë me ardhë/zemrën me e zbrazë gjak me e ndejë ndër pemëe parzmit me i shti krejt qiell t’tërbuem”
Vëllimi “Me mujt me fjet’me kthimin e shpendve” përbëhet nga 33 klithma këngësh dhe vetë numri 33 përmban një mision që duhet të përmbushet, duke bërë çmos të ndalë kohën e klithmës.[6] Kjo klithmë kërkon të mos kryqëzohet ajri. Ata që gjallojnë (prej) heshtjeje t’i largohen heshtjes dhe të fillojnë të jetojnë pasi prej uji asgja s’vjen dhe heshtja na i heqë sytë e nuk na len me pa. Liria duhet të frymojë në mal, pasi është më e vjetra ndër bimët helmuese.[7] Liria ka lindur para helmit të ajrit pështjellues ndaj ne duhet ta mohojmë dhe të rrimë larg nga ky pezëm i mishtë që i ngjeshet trupit i jepet dritës erës e ujnave. Vetëm kështu do të mundemi me i ikë Zanit që endet përmes pemësh dhe Frymës së Liqenit t’Plaguem.“M’bahet vjen prej nalt shkruhet dritë nën dhè”, shkruan Dushi, duke kumtuar cilat janë hapësirat ku gjeneron ekzistenca e saj dhe se vetëm prej qiellit lëshohen n’tokë shenjat me u lexue. Lëshohen vetëm prej aty shenjat e vërteta dhe ne duhet të deshifrojmë vetëm ato. Kurrsesi nuk mund të lejojmë të jemi të t’paqiell. Praktika poetike e Ledia Dushit pasqyron ankthet e saj ekzistenciale.[8] Ekzistenca e saj është e lidhur me misionin shpirtëror për zbërthimin e ADN-së së ujit të gjallë. Kjo ADN arrin të deshifrohet deri t’kryhet vezullimi.
Tmerri i frymës që s’t’mbërrin, asaj fryme që ndal kateklizmën e përmbytjeve tona, kur lëkurë e bjerrun vetit m’asht terrja edhe zdritja.
Ankthi demoniak i territ dhe zdritjes pluskon në këta shenjues: sytë, gjaku dhe heshtja. Kënga e parë nis me za kreje. Ky za kreje ndërlidhet me procesin e tërë gjërave që ndodhin veçse në tru, aty ku nis kthjellimi në fund të fundit. Kur ky za kreje bëhet pjesë e heshtjes së ujanave, kemi ardhjen e syve të përmbytur (sytë e përmbytun) dhe kur shtegtimi i syve lyp tash nji gur’, njeriu shkon gjakzbrazur. ADN-ja e ujit të gjallë rreh në gjakun blirues, apo në qenien plot gjak e jetë, lundërtare në ujin e gjallë. Kënga e fundit mbyllet me përmbushjen e misionit të përndritjes, me një monolog të Njeriut që ka gjetur mjaftueshëm qiell. Është një simfoni psalmesh dashurie ky orkestrim këngësh e klithmash në këtë vëllim, ku dëshmia poetes ma nuk kallëzoj, pasi na ka lexuar gjithë shenjat, vjen si rrezja e parë e dritës, në një tru ku ka mjegulluar veç ajri pështjellues deri më tani. Kjo femër që na rrëfen, kjo Evë që i trembet zafilljes s’asht Njeri. Është ashti i ashtit dhe frymës së Njeriut. Njeriut si përmasë ontologjike, shpirtërore dhe kozmike. Atij Njeriu që shohim të zdritet dhe përndritet në poetikën e Ledia Dushit.
Shenjat pararendëse të mitit të përmbytjes
Ky ankth i thellë përmbytje i ka dhënë shenjat e tij që në vëllimin e parë me poezi të Dushit “Ave Maria bahet lot”. Nuk është ende një ankth demoniak, por një ndjesi e unit për të parandjerë frikën në bazë të shenjave, ndanë të cilave egot e tjera udhëtojnë shpërfillshëm. Aty dhe vetëm aty poetja fillon e bëhet gjendja e saj. Poezia është një mënyrë për të shkruar atë ndjenjë frike.[9] Por është ende një frikë e përjetuar vetëm habitjeve të subkoshiencës së saj. Akti i krijimit nuk bazohet mbi paratekste, por shqisat janë të hapura para kozmosit dhe poezia është vizuale, auditive dhe olfative. Që do të thotë se priret nga syri-ajo çka sheh, veshët-ajo çka dëgjon dhe hunda-ajo çka nuhat. Të tri këto ndjesi në bashkëveprim me njëra- tjetrën fillojnë e lexojnë shenjat, me anë të së cilave ne si lexues krijojme tablotë e honeve thellë nesh. Fryma vallëzon nëpër nuhatje të thella që ndjellin ndjesi të përzishme me tinguj lulediellash të zeza. Vallëzimi në dukje i mrekullueshëm merr hov në ajrinë e gjumit të kamës, ndërkohë që shpirti i soditëses mbetet shtang në gulçin e pëllumbave. Duke parë fundin e kohës së këtij ngulçimi, para se ajo të ketë mbërritur realisht. (“Koha n’fund përfytyrueshëm fal pështypje n’formë Njeriu”). Poetja ka filluar të dëgjojë jehonën e asaj që ende nuk ka ardhur, por mundet ta shohë dhe ta ndjejë ndër vegime. Ajo (ndjesia e saj) është më përmasore se peisazhi që i shtrihet në sy vetë peisazhit. (“Shkambi s’e din madhësinë e vajzës e shtrime kur lëshon kambët mjesi…”) Dushi fillon e krijon këtu mitet e veta, pasi e ka kapërdirë e ndjerë deri në palcë shijen e mitit ekzistues prej zanafillës së gjendjeve. Mitet e saj nuk lindin as duke i ndryshuar mitit ekzistues përmbajtjen, as duke i shkatërruar strukturën. Aspak. Ajo e merr mitin përdore ashtu si është dhe i vendos në sy veshtrimin e një fëmije të ngjizur në shtratin e luleve që zgjohet tmerrshëm, kur kujton se krejt afër tij ndodh zhvendosja.
Ne zbulojmë në poezi se po marrim pjesë në diçka që nuk mund të shpjegohet ose kuptohet vetëm nga arsyeja ose kuptimi. Ne marrim pjesë në imagjinatën. Ne krijojmë një hapësirë për fantazi, futemi në jetën e ëndrrave, në kohën e ëndrrave. Ne thellojmë frymëmarrjen tonë, vëmendjen për të qenë, vigjilencën tonë shpirtrore.[10] Kjo kohë ëndrrash na trazohet papritur kur vigjilenca shpirtërore fillon e shpërgjumet. Miti me sy fëmije duhet t’i zgjojë bebëzat, për të zbuar terrin që në kontaktin e parë. Për të mos u thithur më pas në tru e në brezin e bekuar të gjakut. Miti me sy fëmije vallëzon prej vjeshtës në dimër, prej dimrit në vjeshtë, duke ngjallur tek lexuesit dyshimin se mohimi i vdekjes nuk është një proçes dhe aq i lehtë. (“Sa i vjetër asht pylli për mos me u varrosë në sy t’kujt shkel mbi të”. “Akordet luejn me çilësin e shtrigës, ndjejnë n’damar merimangat e argjilta kur thithin lule-harresën.”) Pylli është pyll në imagjinatë dhe nuk është shpërbërë ende në pemë të përmbytura. Fëmjët ende çmenden nga puthja në sy. Lulnajat janë lulnaja e gjithandej endet një nostalgji edenike për kopshtije, lulnaja, këngë zogjsh, vesë të dlirë… Mirëpo zgjimi i dritës së bebëzave po ndërgjegjësohet. Bota-fëmijë ka nis me u zhvendosë, duke u plasaritur nëpër lëvore të drurëve, mërzitje të luleve, letargjinë e përroit etj etj. Lule-harresa është si shijimi i lule lotusit. Kapërdihet aty për aty dhe helmon kujtesën e trurit, gjakun, ujërat, bimësinë githfarë dhe format e atij që duket si Njeri. Poetja nuk do se nuk do t’i shpërfillë format e këtij të fundit, ndaj ngjiz me argjilën e saj poetike një qenie me diell në kërthizë (me thelb të dielltë alegorikisht) që i kundërvihet lule harresës me tru bebeje apo njerëzve që vdesin per etjet. (“Një frymë pëllumba ma marrin krejt Unin kur pijnë ujin, ngërdheshen me lirinë në tru, me mue qeshin.” “gjaku- gjethja-lundër e bletës” ).
Uji dhe gjaku janë dy shenjuesit kryesorë në tekstet poetike të Dushit që në agimet e frymëzimeve poetike. Në vëllimin “Ave Maria bahet lot”, procesi i lotimit të së shenjtës, apo shenjtërisë që përlotet ka në thelbin e vet po këta shenjues; ujin dhe gjakun. Shejtni e përlotur në pakohësi për shkak të ujit në qiell e në tokë. Tokë me një proces zhvendosje që sapo ka nisur, ku përroi, vetëdija e dimensionit ujor të qenieve, në vend të kujtesës së detit, shenjues ky i lirisë së pambarimit, po merr përmasë në trutë e tyre. A jemi sa duhet vigjilentë? Miti i Evës këtu vjen i përmbysur. Eva e poetikës së Dushit nuk është e padijshme. Ajo e do der në tmerr pemën e jetës. Eva është ajo që proçesin e njohjes, të cilin e ka fituar vetiu (pra një Evë e ndryshme nga ajo e mitit biblik), apo si të thuash ka lindur falë atij proçesi, kërkon të na e konfigurojë edhe neve, përmes imazheve të këtyre poezive. Dikur, diku, kjo Evë që rrëfen në këto poezi, e ka kafshuar mollën e saj dhe tani po na këlthet se andrra asht jeta. Andrra e saj e dikurshme për me shijue (në një paratekst imagjinar) ka sjellë këtë nostalgji për detin, duke shpallur pare nesh se “shija e andërrt e detit m’ka mbetë n’gjuhë, n’sy, n’thonj”. Pra ajo u kthehet nostalgjive, për shijen e vërtetë të detit, pasi ajo (ne) ndodhemi me pamje nga kroi. Ne (ajo) ishim të lirë me detin, e kur kujtuam se njohëm të mirën dhe të keqen i lamë vetëdijet tona të kridheshin përrenjve. Deti ish jeta ne zanafillë. Deti brenda nesh dhe jashtë nesh. Ne ëndërruam diç më të gjerë e më të lirë. E krijuam realitetin e përroit, dreqit femër e mashkull, dashnisë së dhelprave, luleve të sëmura, kullave, lirisë së rrezikuar dhe në maja malesh (aty ku toka prek qiellin, madje edhe aty!!!) etj etj. Andrra është jeta, shkruan Dushi. Ëndrra jonë për më gjerë se deti ngjizka këtë lloj jete. Ndaj në poezinë e Dushit Eva apo femra që këndon këngët e saj thërret përmallshëm shijen përveluese e të pakufi të detit.
(“Mbi portën e detit u fal nji baluke pemësh, me përndritjen e krypës n’degë me telat si bar t’mandolit t’mbytun”.)
Libri i dytë i Dushit, “Seancë dimnash” ofron jo më një habitje në procesin e soditjes së heshtur të pamjeve të botës, por një ankth të heshtur. Në “Ave Maria bahet lot” shpirti tronditet nga leximi i shenjave, ndërsa këtu e vështron gjithçka si një spectator që e ka parë një herë tragjedinë. Seancë pas seance, apo vështrim pas vështrimi, ky shpirt është bërë i vetëdijshëm për pamjet e zhveshura të vjeshtrave dhe dimrave të botës. Ai e ka kuptuar se “pranvera asht banesë” dhe do ta përjetojë si zhgjendër (gjë që s’mundet, po jo prej tij) “fluturimin e gjanave n’ikje”. Nuhatja kozmike është si askurrë më parë. Në tejpashmërinë e ekzistencës së vet, në atë përmasë kur shqisat janë të zhveshura vetëm dhe vetëm ndaj sublimes “shpirti vuen pse qeniet kanë mbetë hije”. (“Gjanat që due rrijn larg prej Toket. dashunia e zbathun e qenieve…”). Ankthi mund të shprehet si me heshtje ashtu edhe me britma.[11] Në këngët e Dushit britma hesht pasi heshtja ka buçitur e klithur në vetminë e saj. Eva e këtyre këngëve, ajo femna që nuk është Njeri, por është para së gjithash gjaku e ashti i ekzistencës, pra ajo Evë (apo Ledia poetike) që në librin e parë bahej lot, në këtë seancë dimnash ndjen aromën e fikun t’Mungesës. Kjo mungesë është tashmë gjendja e saj faktike, pasi kjo Eva nuk asht më Ave, shejtnia ka mërguar s’di se ku, “gjanat janë mbulue prej qielli” dhe “senset tona gafore n’shpirt” janë e do jenë, për sa kohë asnjë shenjë nuk është sadopak kushërirë e largët kthjellimi”. Aty ku uni lirik rrëfen e konstaton si në vargjet: “Kurrkush/s’e ka ndi/qiellin”, duket se njëherazi edhe dyshon. Dyshon nëse dashuria ka qenë ndonjëherë aq e zbathun, aq e qashtër, aq e lirë. Kur konstaton duket se edhe pyet: “A e ka ndjerë ndokush qiellin?” Dyshon në tjetrin brenda vetes dhe në veten brenda tjetrit. Britmat e kanë lodh e mbytë sidomos kur ka ndjerë se edhe ajri është vetëm. “Ajri përmbi asht vetëm…” Tradhtuar edhe prej ajrit, mungesat bëhen mungesa jo vetëm të prekshme, por edhe të pamundura për t’u kthyer në prani. Tek “Ave Maria bahet lot” ëndrra është jeta, ndërsa në dimër-vjeshtën e këtyre këngëve, jeta është ëndrra, ngase ajri i mpakur shkel nëpër mohime si një kamë e sapozgjuar. Nuk kemi më gjumë kame (“Ave Maria”), por kamën pezull mbi tërë gjumin e pafajshëm të sendeve në ikje. Kufiri gjumë-kamë, si shenjues i raportit pafajësi-gjendje vrastare është thuajse i padukshëm. (“N’nji oborr t’mbytun në zambakë, tipare shtazësh m’humbin nëpër fytyrë… S’të fsheh as terri: figurë e randë fletësh të verdha e frutash t’qiellta…). Uni lirik e shpall pa mëdyshje kredon e tij të ekzistencës, duke pranuar se “unë kam ndodh ndodhë” dhe “s’mund t’jem as e imja”, duke pranuar pa mëdyshje atë lloj vuajtje që e bën të duket atë vetë mungesë para sfondit të pamjeve ku qenka caktuar të ndodhë. Uni lirik pranon se “unë vuej prej një dashniet t’lindun”. Vuajtja e saj është dashuria dhe është një vuajtje prej fillesës, prej zanafillës së saj e sendeve e ëndrrave që ajo (qenia) dëshiron.
Poezia është një forcë jetëdhënëse. Ajo bëhet e gjallë kur poeti përshkruan me magji një valë dhe në ketë mënyrë krijon një gjë të re, kur teksti e imobilizon atë, kur poezia individuale bëhet pjesë e detit të madh, kur shishja del në breg dhe endacaku gjendet aty rastësisht, kur lexuesi përjeton thellësitë e saj të pashtershme.[12] Tek endemi vargjeve të poetes, ne lexuesit (apo endësit e kumteve poetike) shohim se individualja (le të themi uni poetik) bëhet pjesë e një deti që ëndërron për vetjet e saj në ne dhe për tërë vetjet tona në veten e saj. Në këtë këndvështrim, Dushin e shqetëson metafizika e sendeve, dukurive dhe pamjeve. Ndaj (sh)qetohet kur na rrëfen për të tjerët ne lexuesve, po në të njëjtën masë, me të cilën i rrëfen vetes (unit lirik) për vetveten. Në këtë hapësirë rrëfimi (shpirtëror) ajo i ridimensionin mitet e veta në të tillë mënyrë, sa një dukuri (të njëjtë) edhe pse e rimerr disa herë, na krijohet kurreshtja se po flet për diçka krejt tjetër. Arsyeja është sa e thjeshtë, aq edhe “e pafajshme”. Uni lirik e pranon ndryshimin e këndvështrimit të tij mbi pamjet, sa herë këto pamje tkurrin vetveten para unit lirik. Ndaj mitet ridimensionohet në funksion të këtyre ndryshimeve. E ndërsa tek “Ave Maria bahet lot” poetja e merr mitin përdore, duke i dhuruar dy sy fëmije, shohim se po ky mit te “Seancë dimnash” është rritur. Fëmija nuk është më ajo foshnja që sapo kupton se pamjet e kanë humb pafajësinë e lulet (si çdo gjë) janë zhvendosur, por është një fëmijë shumëvjeçar që i mësuar me mungesën e zhvendosjet, tani vret mendjen s’i t’jua rrëfejë të tjerëve atë që sodit dhe si mund të shpëtohet prej saj.
“Ban nxehtë/ Priftat e vetmja lidhje/Ujë-Qiell…”.
“Shejtënt shtrinë kambët,/ murgeshat shpojnë bulat e lotëve…/ Kena mbet vetëm/tash që Fryma iku…/ Thonë se asht verë”.
Është rrëfimi i një uni lirik të mësuar me mungesën (jam mësue me mungesën) dhe ky kjo mungesë e marrë si diçka e ndodhur e bën rrëfimin të duket si një lloj predikimi poetik. Deshifrimi i lidhjes Ujë-Qiell, apo përgjimi i “gjakut t’heshtun” është hapi më pranë thelbit metafizik; gjetjes së ADN-së së Ujit të Gjallë brenda të cilit buçet gjaku zanafillor. Miti ka sytë e një fëmije shumëvjeçar që nuk don ta braktisë fëmijërinë (kupto pafajësinë) dhe është kjo arsyeja që në vëllimin “Seancë dimnash” i gjithë rrafshi alegorik ngrihet mbi dy shtresa kuptimore. E para shtresë, le ta quajmë shtresa e ujit (ose tokës) janë shenjues të tillë si; liqeni, lulet, pylli dhe deti. Shtresa e dytë, le ta quajmë qielli i mpakur, janë kullat, shpirti dhe mali. Mes këtyre dy shtresave (apo hapësirës së pezullt Ujë-Qiell) pezullohet shpirti, fëmija, fēmija-shpirt dhe shpirti-fëmijë. Nëpër tërë seancat e vyshkuna të dimrave, vjeshtrave e pranverave të pamunduna të jenë dot pranvera endet një fëmijë, i cili herë vuan prej vetmie (Poezia “Fmij”), herë mbledh kokrrat e lotëve tue ba pemë, herë “përnatë lind (m’lind cit) në trup nji engjëll që ban pyje t’bardha, herë katundet grimcohen n’lojna t’fmijëve, herë “asgja s’ka ngjyrën e gjakut”, sepse “natyra e vdekun” dhe pa shpresë përtëritje kur ka “fmij bark-krisun e fytyrat e hanës n’dhė”, e deri tek fëmija kob që na sillet e përsillet në zërin e përvajshëm të monologimit tonë të trishtun. (“Unë, f’mij luej mbi vorr timin… Kam vdek’ në kët stinë… Nji ëngjëll i pranguem erret nëpër pyll me kokrrën e trishtimit n’thelb.”). Pamjet rrëfejnë engjëjt të pranguem, stinë ku pas zhvendosjes “lulet s’dinë ku shkohet me dekë”. Madje lulja fiket trishtimi kur sheh lulnimin e saj nëpër fytyra qeniesh (“lulja sheh lulen n’ty e fiket”), pasi e ka ndjerë vetë atë zhvendosje, që së shpejti ka për t’i ndodhë dhe qenies-shpirt. Shpirti sheh shkaraz atë fillimin e rrënimit kur deklamon se “kanë plasë pemët, dimni m’hyn në sy”. Ndërkohë liqeni dhe kullat bëhen simbole përplotësuese të shoshoq, ku në të parin lexohen shenjat e para të bjerrjes së pamjes (liqen nate, qielli nalt liqen i mpiksur etj), ndërsa tek kullat nuk shihet më ajo hapësira prej nga uni kërkon mos me u ngushtu (“Ave Maria”), po hapësira e ngujimit ku shpirti gjen lirinë, pse ndodhet larg territ të pamjeve dhe në kufirin më të afërt të qiellit.
Mes zdritjes dhe përndritjes
Njeriu si përmasë ontologjike në lirikën metafizike të Dushit, lundron mes ujërave të zdrtitjes e përndritjes. Po ndërsa zdritja në këtë ujanë është një gjendje që kundërshton vetveten, apo një lloj ankthi demonjak që e orienton shpirtin drejt së mirës, përndritja është një shenjues me disa te shenjuar njëherazi, të cilët japin e marrin për të krijuar efektin dritë. Poetja vuen pse sendet duhet me qenë t`përkryeme, ndërsa misteri i bjerrjes shpirtnore asht estetika e sendeve. Përkryerja shpirtërore dhe misteri i bjerrjes shpirtërore rrinë pezull si frymëra paqeje e ajri pështjellues mbi ujëra e ujëra që s’pushojnë së rrjedhuri në peizazhet e këtyre këngëve. Poezia është të japësh zë, është një thirrje dhe poezia lirike ekziston diku në regjistrin mes fjalës dhe këngës. Fjalët presin të shqiptohen.[13] Në dy vëllimete parë “Ave Maria bahet lot” dhe “Seancë dimnash” thirrja e unit lirik vjen përmes një habitje që sa vjen e i përsos më tepër shqisat e saj, duke e rrëfyer vetveten, herë në britma të heshtura dhe herë në lutje. Në peizazhet e librit të parë, uni lirik ndjen dhe ka ende frikë t’i shqiptojë fjalët, ndaj dhe bahet lot. Në vëllimin e dytë e nuhat përmes të gjitha shqisave gjith’çka e kish ndjerë saora. Nuhatja vjen përmes shenjash përherë e më të kthjellëta për veshin e syrin. Fjalët tashmë jo vetëm shqiptohen, por janë të ngarkuara me elektricitetin e një ajrie të pezullt. E tërë kjo ajri do t’i lidhë tingujt dhe fjalët në lutje të fuqishme dhe britma të zëshme në vëllmin e tretë.
Uni lirik i ngjiz këngët e tij si hymne drejtuar Frymës, me lutjen “shpirtnat pa fund ah t’kishim shumë me ia lëshue Dreqit prej kso goje frymëdhaniesh”. Sa më shumë shpirtëra t’i lëshohen Dreqit, aq më larg përmbytjes e më afër përkryerjes do të gjendemi. Por në mungesë të këtyre shpirtnave pa fund shfaqen shenjat pa fund të ujërave vërshues. Uni lirik mes britmave na paralajmëron të kemi kujdes, ndërsa mes lutjeve i bie në gjunjë Frymës për çka nuk do të donte kurrsesi të zgjaste pambarim në kohë. Vetë titulli “Me mujt me fjet me kthimin e shpenve” është një lloj lutje për mbarimin njëherë e mirë të përmbytjes dhe shfaqet si reminishencë e mitit biblik. Në Librin e Zanafillës, rikthimi i pëllumbit të lëshuar nga Noeu ishte shenjë se ujërat ishin tërhequr dhe jeta kishte kishte nisur nga e para. Kthimi i shpendëve në botën poetike të Dushit është alegori e mbarimit të bjerrjes shpirtërore. Me mujt me fjet me kthimin e shpenve është me iu largue rrokullisë dhe fije nga nji fije me i ikë Trandjes. Uni lirik pra, ndërsa përjeton të keqen është i drejtuar nga e mira. Zdritja është në fakt dëshirim për përndritje. Përndritje që mundet të realizohet veç pak e nga pak (fije nga nji fije), për sa kohë qenia është thuejse tue ra.
thuejse tue ra mbahesh n`nji fije gjaku
n`ajrì n`ajrì syngulun n`qiell yjesh qe t`flasin
s`nalti rrin n`ajrì n`nji fije t`thellë gjaku
Qenia ontologjike shndërrohet në qenie kozmike, pikërisht gjatë atij procesi rënieje që duket se do të ndodhë nga çasti në çast, por merr fund bash në kohën kur sytë zhvendosen nga toka drejt qiellit. Shtegëtimi i syve drejt dritës së epërme rikthen njëkohshëm edhe hapësirën e shpirtit, apo qenien shpirtërore. Psalmi i fundit i librit të tretë, kur qenia do të kalojë prej jetës në përtejjetë[14] rrëfen gjithashtu për sy të pangopur (as sytë s’m’ngopin) dhe ujëra që po vijnë ta marrin (janë tue ardhë ujnat me më marrë), duke na paraqitur si etjen e pashtershme për jetë të çdo qenieje tokësore, si një tjetër funksion të ujërave në opusin poetik të Dushit. Jo vetëm ujëra prej të cilave duhet të ikësh nga frika e shkatërrimit, por edhe ujëra me një funksion shëlbyes. Në manualin e tij të historisë së religjioneve Mircea Eliade shprehet se uji është burim i zanafillës së jetës njerëzore. “Ujërat janë themeli i tërë botës; janë esenca e bimësisë, eliksiri i pavdekësisë. Ujërat në të vërtetë janë shëronjëse; ujërat i përzënë dhe i shërojnë të gjitha sëmundjet”.[15] Në poetikën e Dushit ujërat marrin kështu një simbolikë tejet humane. Nëse në psalmin e mësipërm ato janë elisksiri i pavdekësisë së qenies, ose zafillja e botës dhe e jetës në vargun tjetër “tanë bota asht nji liqen i mjegullt e i untë me dega e shpi e zogj n’parzëm”, në psalmin tjetër poetik “Kam andrrue përnatë fytyra edhe pse s’janë (prej) njeriu”, këto ujëra janë dashuria që të përmbyt, në atë lloj dimensioni ku njeriu ngjiz tërë mrekullitë e ekzistencës së tij, në botën e gjumit.
kam andrrue përnatë fytyra edhe pse s’janë (prej) njeriu
a janë dashnie që t’çon kah përjetësia apo veç toka lëshon gurë
për dashni
ndërsa qielli t’merr e t’nxjerr matanë kah asgjaja e sigurt
ndër andrra fytyrat i kam pa e kam ditë kah asht zjarmi që djeg
sa herë e kam nxjerrë veten prej aty gjysë përzhitë për me u
përzhitë edhe ma
e me u mërtisë në t’vetmen lëkurë timen
andrrën me atë fytyrën që t’djeg e t’nis m’at’anë pushtue
përbindshëm Përjetësie
a asht përjetësie fryma kah kam ardhë e tash veç ujna e ujna e
ujna që i thithin
lule e lule e lule si thirrce për matanë e i pres me ra e me ra
përmbi mue
të denja me mbi në t’vetmen tokë t’mundshme kokën time
Ndodhemi përpara një vizioni poetik, madje të pranuar si të tillë. Theksojmë të pranuar, pasi poezitë/këngët/psalmet në vëllimin e trete dhe të katërt[16] të autores janë ndërtuar në formën e vizioneve. Por nëse pjesa më e madhe e poezive e krijojnë këtë përfytyrim tek lexuesi si të tilla, falë shqisës vizuale që zgjojnë, poezia e mësipërme apo poezia “Kangë…” pranohet hapur edhe prej poetes se është një vizion. Në të dyja këto poezi togfjalëshi hapës është “kam andrrue”. Vegimet e vizionet dihet se vijnë shpesh përmes ëndrrash. Një proces pra që ndodh kur sytë janë të mbyllur.
kam andrrue se mbahem n’dy pendë fajkoi e thuejse lëshohem
thuejse n’jerm thuejse n’t’bardha me kryet mbuluem nji hane
t’përnatun
them do kangë them do kangë që vijnë prej dikah ma fort prej
mbrendë
andrrueshëm mbahem ndër emna emna grash e grash ndër kangë
grash me sëmundë me sëmundë t’errët me sëmundë t’langët që
këputen nën pemë
e t’njomtit i thërrasin n’dergjë tue rrotullue flakë
kam andrrue se mbahem n’ajrí n’dy pendë ndër duer pezull
sy ndër sy me nji fajkue…
Qenia është e gjitha një shqisë vizuale, e hapur ndaj ëndrrës, dëshirës dhe zgjëndrës . Shenjuesi i syrit (të hapur apo të mbyllur)/syve/kundrimit është shenjuesi themelor i dy vëllimeve të fundit. Janë sytë që përmbyten prej ankthit të shpirtit dhe janë sytë që iu vjen vizioni në rreze të ditës, apo e i thirrur ky vizionit përmes ëndrrës si në këto dy poezi. Ja disa shembuj prej vetë poezive: “sytë m’rrinë pajtue kso duke t´rishtë…”, “mjeseve mundesh me ba sende me driten/me iu ruejt me ba sy e sy e sy për me e gjuejt”, “e sheh përmbi me sy shkepun mishit/e sheh përmbi Dritën e Fundme që s’duhet kryet me e pa”, “bijn’ e bijn’ e vdesin sytë e natyrës”, “lulebora n’t’vjollctë varun n’pemë me krenat n’faj syçjerrë /mbi krahë t’lshuem e t’zbehtë ekstazit / përhumbja i ka sytë mbyllë ballin zbrazët”. Ky sy që sheh Dritën e Fundme nuk është shqisë e qenies por qenia vetë. Uni lirik është i shndërruar në një shqisë vizuale që rrëfen udhën mes ujërave si shkatërrim/shëlbim dhe të ardhmes përmes vizionit të thirrur.
Në poezinë “Kam andrrue përnatë fytyra edhe pse s’janë (prej) njeriu” poetja rrëfen një veprim të përsëritur në dëftoren e kohës së kryer. Ajo është e sigurtë se këto fytyra nuk janë prej njeriu apo prej toke. Mund të jenë ëngjëj, mund të jetë ajo vetë apo çdo qenie tjetër në trajtën para se të lindte, ose pasi të ketë mbaruar misionin tokësor etj etj. E rëndësishme është se këto fytyra nuk janë të njohura për të, nuk janë nga toka. Teksti poetik shfaq një dyshim që në fakt edhe është, edhe nuk është i tillë. Poetja nuk di nëse atdheu i dashurisë është qielli apo toka. Si njeri që ndodhet përballë vizionit, ajo ka dyshimin që ka çdo tokësor, i cili përpara çdo vegimi mbetet dyshues dhe jo aq i thellë për nga dija në mendjen e tij, krahasuar me mençurinë dhe dijen e vetë vizionit. “A janë dashnie që t’çon kah përjetësia apo veç toka lëshon gurë për dashni/ ndërsa qielli t’merr e t’nxjerr matanë kah asgjaja e sigurt”, shkruan poetja. Ka dyshimin e fortë se edhe qielli të çon përtej një asgjëjë të sigurtë, mirëpo shkruan se toka lëshon “gurë dashnie” dhe jo “dritë dashnie”. Pra edhe pse nuk di se ku të çon qielli, i beson më tepër atij dhe fytyrave jo prej toke që i shfaqen ëndrrave të saj. Togfjalëshi “gurë dashnie” justifikon veprimin e unit lirik për t’u përzhitur pafund në zjarrmin që djeg. (“Ndër andrra fytyrat i kam pa e kam ditë kah asht zjarmi që djeg” ). Zjarri që djeg vjen po prej të njëjtave hapësira nga vijnë edhe fytyrat jo (prej) njeriu. Uni lirik vetëdijësohet se hapësira prej nga ka ardh në këtë botë është po ajo nga vjen zjarri që përzhit dhe fytyrat. Vizioni i përcjell një lloj kumti përmes përmes shenjave të njëpasnjëshme: fytyrave jo (prej) njeriu, zjarrit, ujërave dhe luleve.
a asht përjetësie fryma kah kam ardhë e tash veç ujna e ujna e
ujna që i thithin
lule e lule e lule si thirrce për matanë e i pres me ra e me ra
përmbi mue
Ujnat dhe lulet si shenjues përsëriten tre herë. Kjo përsëritje e shenjuesve tre herë rresht është e zakonshme në poezinë e Dushit, duke marrë kështu trajtën e një formule poetike, e cila është tipar veçse i saj në poezinë shqipe. Ujnat marrin kështu funksionin shëlbyes, Janë esenca e bimësisë, eliksiri i pavdekësisë. Uni lirik ka prekur përtejjetën në përtejëndrrën e tij.
Shenjuesi i syrit si simbol tranzitiv i jetë/përtejjetës dhe ëndërr/përtejëndrrës del në vizionin e dytë në poezinë “Kam andrrue se mbahem n’dy pendë fajkoi e thuejse lëshohem”. Kemi këtu syrin e mbyllur (“kam andrrue”dhe gjithçka vjen prjej ëndërrimit) dhe syrin e hapur brenda vizionit. (Kam andrrue se mbahem n’ajrí n’dy pendë ndër duer pezull/sy ndër sy me nji fajkue…). Ky vizion na jep në fakt një palë sy të mbyllur dhe dy palë sy të hapur. Sytë e dytë të hapur janë sytë e fajkoit. Na jep gjithashtu dy kundrime ky vizion. Kundrimin e unit lirik të vizionit në tërësi dhe kundrimin e atij vetë sy më sy me fajkoin brenda vizionit. Në këtë process tejkqyrjeje do të ndalemi në dy pikëvështrime. Së pari uni lirik pranon se them do kangë që vijnë prej dikah ma fort prej mbrendë. Jemi në vëllimin e katërt të autores. E gjithë atmosfera 21 poezive të reja vjen si një epilog i vëllimit “Me mujt me fjet me kthimin e shpenve”. Qenia ka kaluar proceset e kundrimit, lutjeve, britmave, ankthit të përmbytjes e gjithçka tjetër. Ajo nuk ka më kurrfarë dyshimi se zjarri vjen prej dritës së epërme dhe kjo e fundit është misioni i saj. Atmosfera e vëllimit të katërt është tërësisht një atmosferë lutje, ku netësh qiellnash e frymet lutja del toket. Subjekti lirik është vetë një tokë lutje e këngët që thotë vijnë prej mbrendë, ndërkohë që dihet prej nga frymëzohen. Ajo “dikah” është tashmë një zonë e njohur. Së dyti do të ndalemi tek kundrimi sy më sy me fajkoin. Në Egjyptin e lashtë perendia Horus paraqitej me kokën e fajkoit. Fillimisht Horusit i faleshin si perëndi e gjuetisë, më pas adhurohet si perëndi e qiellit dhe e diellit. Fajkoi ka aftësi shumë të forta shikimi, ka fuqinë e vizionit, por edhe te tranzicionit në kuptimin shpirtëror. Në poezi paskemi vizion brenda vizionit. Uni lirik sheh të ardhmen e tij në sytë e fajkoit. Lexon shenjat e kumteve të ardhura prej dikah në këtë tejkqyrje. Duke kuptuar se e ardhmja e tij është tranzicioni i shpirtrave drejt hapësirave të përjetësisë. Përjetësia këtu merr funksionin e ardhmërisë, sikurse ardhmëria merr funksionin e përjetësisë. Duke u ndalur në një funskion shoqëror të artit, kjo lloj shpirtëroreje e kërkuar me ngulm përmes vizioneve në lirikën e Dushit, themi se është një lloj kumti i terë sistemit të saj poetik pët t’i parë gjërat në një dritë shpirti. “Kemi nevojë për më shumë shpirt për të qenë më të lumtur”, duket se thërret poetja psalmeve të saj ndërsa shkruan:
gjuha asht e vdekshme e pavend
për çka Shpirti qysh n`krye t`herës
mban ndry
Përmes gjuhës së saj poetike, e cila shpesh përsërit, apo këmbëngul pavetëdijshëm në përsëritjen e të njëjtëve shenjues, Dushi përpiqet të zbërthejë këtë gjuhë shpirti. Përsëritja duket se krijon saktësisht mënyrën se si fjalët përsëriten në një rit, që në këtë rast përkon me një rit lutje. Normalisht ajo që në një poezi të zakonshme merr një kohë shumë të shkurtër, në rit këndohet me një seri përsëritjesh, të cilat sigurisht kanë si qëllim të krijojnë edhe nëpërmjet ritmit, të përqëndrimin thuajse obsesiv dhe haluçinant të pranisë hyjnore.[17]
Risjellja e formulës në poezi
Së pari kur përsëritet fjala koncept brenda të njëjtit varg, apo nëpër disa vargje. Citojmë:
ajri që m’ndesh ajri që m’ndesh ajri që m’ndesh asht nji flakë kështejash e dimni rishtar
zemra përpin shkretina natën me tinguj t’kahershëm
zemra tash asht oranë e rrotullullon kohët
zemra saora gjen ujna e ndesh Nimfa
Së dyti kur formula përsëritet formula në fillim dhe në fund të tekstit. Citojmë:
kam andrrue se mbahem n’dy pendë fajkoi e thuejse lëshohem
thuejse n’jerm thuejse n’t’bardha me kryet mbuluem nji hane
t’përnatun
kam andrrue se mbahem n’ajrí n’dy pendë ndër duer pezull
sy ndër sy me nji fajkue…
Së treti kur formula përsëritet si refren përgjatë tekstit. Citojmë:
janë do lule veç
ngulun ndër ngjyra t’dritshme voji
që rrijnë gjallë e t’bajnë me kja
t’kisha me ndejë gjallë si lulet n’voj
t’kisha me vdekë aq lehtë sa lulet n’voj
ngritun leskër përpjetë nji vdekje t’harlisun
Së katërti, kur e gjithë poezia ngjiz vetveten si përsëritje e një të vetmeje formulë, ndërkohë që kjo formulë copëzohet pjesë-pjesë vargjeve të poezisë, ndërsa i gjithë kumti i poezi-formulës ndeshet në vargun përmbyllës. Citojmë të plotë poezinë “Sonte bijn’ yje e secila grue grish tjera gra”.
sonte bijn’ yje e secila grue grish tjera gra
mbështjellën’sende t’buta ndoshta kangë a dashni
bijn’yje e gratë bahen pezullì e ndezin kangë a dashni
n’turradrush nën qiell n’pyll digjen gra ndër turra drush
kangësh a dashunish
e rrugës s’kthimit shihen mbështjellca plym n’yje
t’mbledhuna
e kensa që lëshohen gulçues me dukat e grave
t’mbetuna hi blatimi n’pyll
Si përfundim, mund të themi se ngurtësimi i formulës është element i oralitetit. E njëjta dukuri haset tepër shpesh në eposin tonë. Po nëse kalimi në breza i eposit, përsëritja e përafërt e të njëjtit thelb kanë kryer procesin e ngurtësimit të formulës, në poezi rishpirtëzimi i saj në një tjetër formulë, përherë në varësi të frymëzimit të çastit është qartësisht element thelbësor i krijimit rishtar. Risjellja e formulës në poezi, e ringjallur në çdo ngasje të re poetike vjen si reminishencë e eposit në pamje të parë, por kur e sheh më në thellësi, gjakon për nga ritualja. Ritual që në poetikën e Ledia Dushit sjell e risjell praninë shtangëse të shpirtërores dhe hyjnores përmes “hirit të blatimit” që mbështjell ngado pyllnajën e vargjeve të saj.
© 2020, Alisa Velaj. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
[1] Konceptet e ujit të gjallë dhe sternave të prishura janë marrë prej Testamentit të Vjetër, ku shkruhet: “Sepse populli im ka kryer dy të këqija: më ka braktisur mua, burimin e ujit të gjallë, për të hapur sterna, sterna të prishura, që nuk e mbajnë ujin”.
Bibla. Dhjata e Vjetër dhe Dhjata e re. (2002). Libri i Jeremias, Kapitulli 2, Vargu 13. Tiranë: Shoqëria Biblike Shqiptare Sh.B.Sh.
[2] Togfjalëshi “përmbytje të tjera” i referohet varg-poezisë së famshme “Dëgjoj një pëllumb përmbytjesh të tjera” të poetit italian Giuseppe Ungaretti.
[3] “Toka ishte pa trajtë, e zbrazët dhe errësira mbulonte sipërfaqen e humnerës; dhe Fryma e Perëndisë lëvizte mbi sipërfaqen e ujërave.”
Bibla. Dhjata e Vjetër dhe Dhjata e re. (2002). Libri i Zanafillës, Kapitulli 1, Vargu 2. Tiranë: Shoqëria Biblike Shqiptare Sh.B.Sh.
[4] Parker, Fred. (2011). The Devil as Muse Blake, Byron, and the Adversary. Texas, USA: Baylor University Press, fq. 24.
[5] Kierkegaard, Søren. Përktheu: Zhak Pilika. (2002). Koncepti i Ankthit. Tiranë: Plejad. f.121.
[6] Krishti u kryqëzua në moshën 33 vjeçare.
[7] Vargjet e Dushit në poezinë Liria ime në vëllimin Seancë dimnash janë: “Liria ime frymon n’mal/ma e vjetra ndër bimë helmuese”.
[8] Përshtatur nga thënia: “Praktika poetike e Ashbery pasqyron ankthet e tij ekzistenciale.”
Spiegelman, Willard. (2005). How poets see the world. The Art of Description in Contemporary Poetry. Oxford: The Oxford University Press, fq.143.
[9] Hirsch, Edward. (1999). How to read a poem and fall in love with poetry. San Diego, New York, London: The Center for Documentary Studies in association with A Harvest Book Harcourt, fq.3.
[10] Ibid, fq.24.
[11] Kierkegaard, Søren. Përktheu: Zhak Pilika. (2002). Koncepti i Ankthit. Tiranë: Plejad. f.121.
[12] Hirsch, Edward. (1999). How to read a poem and fall in love with poetry. San Diego, New York, London: The Center for Documentary Studies in association with A Harvest Book Harcourt, fq.24.
[13] Ibid, fq.5.
[14] Fundi i jetës tokësore i ardhur në psalmin 33 mund të interpretohet edhe si një përmbushje e misionit përmes numrit 33 që përkon me moshën e kryqëzimit të Jezu Krishtit.
[15] Eliade, Mircea. (2014). Patterns in Comparative Religion. The waters and water symbolism. New York: Sheed & Ward, fq. 188-215.
[16] Me etiketimin “vëllimi i katërt” iu referohemi 21 poezive më të reja të autores, pas vëllimit të tretë, të cilat janë të përmbledhura në përmbledhjet “N’nji fije t’thellë gjaku” dhe “Femna s’asht Njeri”. Nga konceptimi poetik këto poezi i përkasin të njëjtit sistem poetik dhe vijnë si një epilog i vëllimit “Me mujt me fjet me kthimin e shpenve”.
[17] Seppilli, Anita. (1997). Poesia e magia. Piccola Biblioteca Einaudi.