Qeveria ka nxjerrë së fundmi për diskutim publik raportin e parë për Reformën në Arsimin e Lartë dhe Kërkimin Shkencor në Shqipëri. Raporti është hartuar nga një komision i kryesuar nga Dr. Arjan Gjonçaj dhe i përbërë nga akademikë të njohur (nga universitetet publike dhe private), si dhe nga administratorë të Universitetit të Tiranës dhe nga Agjencia Publike e Akreditimit të Arsimit të Lartë.
Diskutimet në media tashmë kanë filluar dhe më së shumti janë kritika ndaj sugjerimeve në raport, sesa alternativa. Por besoj se alternativat i janë dërguar direkt z. Gjonçaj në hapësirën virtuale të ofruar për këtë çështje.
Për ta zgjeruar këtë debat dhe ndoshta vendosur një tjetër standard në gjykimin dhe vlerësimin e politikave arsimore në hapësirën publike, dëshiroj të nis një seri diskutimesh për çështjet kryesore që trajtohen në planin e reformës së arsimit e lartë. Diskutimi do të përqendrohet në çështje që prekin qeverisjen e arsimit të lartë (politikat arsimore, financimin, organizimin e sistemit, autonomia e institucioneve, roli i shtetit etj.). Diskutimi në këtë shkrim do të merret kryesisht me autonominë në çështjet e personelit akademik.
Pikësëpari, përpara se t’i shkojmë përmbajtjes më në hollësi, plani i reformës duhet vlerësuar në zbatueshmërinë e objektivave të saj në kontekstin tonë ekonomiko-social e juridik, në dallimin nga politikat e tjera të mëparshme dhe në seriozitetin që dëshmon qeveria për ta zbatuar atë.
Me ndryshimin e ligjit të arsimit të lartë në 14 maj, 2014, për të eliminuar autonominë e pjesshme në qeverisjen e Universitetit Mjekësor, qeveria dëshmoi mungesë serioziteti në synimin e saj për të reformuar sistemin e arsimit të lartë. Ndryshimet në ligj, përveç të nxituara dhe një arnim i ngutshëm në prag të zbatimit të reformës, ishin aspak në përputhje me sugjerimet e shpallura në planin e reformës (dhe të politikave të ndjekura në Hapësirën Evropiane të Arsimit të Lartë mbi çështjet e autonomisë institucionale). Argumentimi për këto ndryshime ishte karakteri i dyfishtë i Universitetit Mjekësor si institucion arsimor (universitet) dhe shërbimi (spitalor, me të tjera përgjegjësi publike). Këto argumente ishin përcjellë edhe në plan-reformë për të arsyetuar statusin e veçantë që sugjerohej për Universitetin Mjekësor në kapitullin 9 (fq. 49-51). Por i vetmi sugjerim që parashtrohej në plan-reformë mbi sistemin e organizimit institucional në Universitetin Mjekësor, ishte përzgjedhja e shefave të shërbimit (mbi bazën e konkurrimit të përgjithshëm) dhe nuk flitej për bord të varur nga ekzekutivi apo status që duhej miratuar nga qeveria. Madje plan-reforma (5.4.14) mbi përbërjen e bordit shprehet se “pavarësisht tipit të universitetit, ky Bord [administrativ] gjithmonë duhet të ketë në shumicë përfaqësuese personelin e votuar akademik.” Ndërsa me ndryshimet në ligj tani ka gjashtë anëtarë, tre nga qeveria (ministrat e shëndetësisë, financës dhe arsimit), një nga universiteti dhe tre nga shoqata përfaqësuese. Edhe pse plani i reformës kundërshton veten në dy momente në lidhje me përbërjen e bordit, njëherë sugjeron që përfaqësimi të jetë sipas kontributit për financimin e institucionit (5.4.11), dhe njëherë të ketë shumicë të personelit akademik (pika 5.4.15). Plan-reforma gjithashtu synon punësimin e anëtarëve të bordit dhe shpërblimin e tyre nga fondet e institucionit (5.4.11), por më duket problematike që përbërja e përcaktuar në ligj mbi bordin e Universitetit Mjekësor të lejojë “punësimin e përfaqësuesve” të ministrive apo përfaqësuesit e shoqatave të bashkive dhe të Kryqit të Kuq. Përveç që praktika e “punësimit” të anëtarëve të bordit është tepër e pazakontë, p.sh. në Mbretërinë e Bashkuar anëtarët nuk shpërblehen, sepse zgjidhen në saj të pozicioneve të tyre aktuale (ndodh në Austri dhe Holande, por jo si pagë punësimi, de Boer et al. 2010). Përbërja e bordit të Universitetit Mjekësor është në kundërshtim me sugjerimet e paraqitura në plan-reformë, i cili jep përparësi ekspertizës (5.4.11, “formim dhe përvoja”) dhe jo përfaqësimit. Së fundmi, ndryshimi i fundit i ligjit kundërshton synimin e shprehur në plan-reformë mbi kompetencat e bordit administrativ në çështjet e rekrutimit të personelit drejtues (kjo kompetencë në rastin e Universitetit Mjekësor i njihet tashmë qeverisë). Në përfundim, qeveria nuk po tregohet konsistente me realizimin e synimeve të saj të shpallura nga grupi i reformës. Ose, i lënë për diskutim, plan-reforma nuk e ka ende mbështetjen e duhur politike për tu marrë seriozisht nga grupet e interesit. Një prej kushteve që komisioni i hartimit të plan-reformës i kishte vendosur qeverisë në lidhje me angazhimin e tyre ishte “se sugjerimet […]duhet të merren si një e tërë dhe se interpretimi e vënia në jetë e tyre mund të funksionojnë vetëm si një e tërë.” (fq. 7). Mungesa e konsistencës, siç u analizua më sipër, tregon se plan-reforma dhe grupi i punës mund të përdoren për të përligjur nisma të arnimit të kuadrit ligjor pa pasur dëshirën dhe kapacitetet për të zbatuar një reformë tërësore.
Së dyti, analiza paraprake duhet të prekë çështjen e dallimit nga politikat e mëparshme. Risi në këtë rast përbën qasja e përgjithshme e reformës, jo ajo e shprehura si synim për të vlerësuar “rezultatet”. Në dallim nga qeveria e mëparshme, plan-reforma përgatit terrenin për një ndërhyrje totale, deri në imtësi, në çështjet akademike dhe sistemin e organizimit dhe menaxhimit të institucioneve. Ndoshta ky ka qenë synimi i grupit të reformës, një reformim total i sistemit. Tradita jonë legjislative dhe politike e lejon një ndërhyrje të tillë. Por nëse qeveria merret me mesataren e studentëve, mandatin e përgjegjësit dhe numrin e personelit të përhershëm në departamente apo titujt e anëtarëve të senatit akademik, kush do të merret me politikat e arsimit të lartë? Kjo reformë është e qeverisë dhe jo e komunitetit akademik. Si e tillë duhet kufizuar në atë çfarë mund të realizojë qeveria, detyrat dhe roli i saj, e jo në funksionimin e institucioneve të arsimit të lartë. Arsimi i lartë nuk do një ligj ku të detajohen hollësisht sërish kriteret për përzgjedhjen e njërit apo tjetrit drejtues, për t’ia përshtatur kandidaturave të vendosura në kokat e deputeteve, por një ligj kuadër që u jep frymë institucioneve të vetë-qeverisen. Të udhëhiqen jo nga “input-i” (p.sh. sa pedagogë janë për departament), por nga “rezultantja” (p.sh. sa studentë janë diplomuar). Komisioni ka ngelur në një mendësi të vjetër. Qeveria dëshiron të kontrollojë qoftë pushtetin për të vendosur mbi synimet, politikat dhe misionin e institucioneve (Braun, 1999, e quan “pavarësia thelbësore”), por edhe autonominë procedurale – menaxhimin e institucionit dhe shpërndarjen e burimeve brenda tij. Nëse plan-reforma synon të zbatojë mekanizma të tregut apo të “New Public Management” (NPM) në sistemin e arsimit të lartë në Shqipëri, ky plan reforme më duket larg kësaj qasje. Ndër të tjera, NPM-ja niset nga supozime kryesisht skeptike në lidhje me rolin e shtetit, synon menaxhimin nëpërmjet objektivave, i lë fuqi vendimmarrjeje organeve akademike, fuqizon instancat zbatuese, orientohet për nga konsumatori/studenti etj.
Objektivat konkrete të reformës do t’i diskutoj më hollësisht në shkrimet që do të pasojnë, por vlen që shkurtimisht të përmendet konteksti politik, ekonomik dhe social-kulturor ku ato do të zbatohen. Shqipëria dallon nga shumë vende perëndimore për sa i përket rolit të shtetit. P.sh. në SHBA komuniteti akademik është kryesisht i pavarur nga qeveria dhe institucionet operojnë me parimet e tregut. Në vendet si Gjermania e Italia, qeveria nuk ndikon mbi politikat e institucioneve të arsimit por ka ndikim mbi disa procedura (rekrutimin, shpërblimin dhe promovimin). Por gjithkund prirja është që t’u jepet më shumë liri institucioneve në realizimin e synimeve të qeverisë, të fuqizohen organet drejtuese e menaxhuese dhe të zbatohen instrumente të llogaridhënies nëpërmjet sistemeve të vlerësimit të performancës, konkurrencës dhe sigurimit të jashtëm të cilësisë. Këto tendenca janë marrë në konsideratë nga hartuesit e reformës, por duhet vërejtur se p.sh. në Gjermani këto tendenca kanë krijuar konflikte dhe kundërshti në kuadrin rregullator mbi ndarjen e kompetencave të organeve drejtuese me ato kolegjiale akademike, të cilat udhëhiqen nga parime të ndryshme vendimmarrjeje. Kompetencat e dy grupeve mund të neutralizojnë njëra-tjetrën dhe ta çojnë institucionin në stagnacion. Gjithashtu, aspekte të kulturës politike nuk janë përmendur në reformë, të cilat krijojnë një kontekst për pritshmëritë e publikut mbi rolin e universitetit, misionin e tij dhe marrëdhëniet me shtetin. Këto vlera merren si të mirëqena dhe nuk vendosen në diskutim, por kultura politike (sidomos ajo e propozuar utilitariste) fsheh potencial për konflikt me grupe të caktuara shoqërore, sidomos kur përdoret për të përligjur një instrument financiar, si p.sh. kredinë studentore si formë e ndarjes së kostos privat-publik, apo ndërhyrjen e shtetit në çështje të konkurrencës duke kufizuar hapësirat individuale, p.sh. për hir të së mirës publike të reduktohet numri i studentëve, të ndalohet punësimi i dyfishtë, të kufizohen aspiratat e sektorit privat apo të sektorit publik në rajonet larg Tiranës.
Në shkrimin e dytë do të trajtoj çështjen e autonomisë së personelit akademik. Plan-reforma e propozuar nuk siguron autonomi për rekrutimin, promovimin dhe shpërblimin e pedagogëve në universitete publike. Përkundrazi, siç do të vërejmë, ajo synon të vijojë me traditën e gjatë të ndërhyrjes shtetërore.