nga Kostas Varnalis[1]
(përktheu Sokol Çunga)
Misticizmi estetik dhe kritik, që nga epoka e lashtë dhe deri më sot, sistematikisht kultivon paragjykimin se frymëzimi, krijimtaria dhe ndjenja e së mirës janë dukuri të jashtëlogjikshme dhe të panatyrshme. Grekët të parët e quajtën poezinë “çmenduri hyjnore” dhe poetin “të muzë-frymëzuar”, “të frymëzuar nga Febi”, “të ditur”, një lloj njeriu të zotëruar nga demonët. Romakët, duke vazhduar këtë koncept, e quajtën poetin “vates”.
Më kot psikologjia, biologjia dhe sociologjia përpiqen këtu e një shekull të zhdukin çdo mister nga sfera e dijes dhe të japin shpjegime shkencore për çështjet që kanë të bëjnë me jetën fizike, shpirtërore dhe shoqërore të njeriut. Teoricienët, kritikët dhe krijuesit e artit nuk lejojnë në asnjë mënyrë t’u shpëtojë “misteri”. Pas velit të këtij misteri, teoricienët dhe kritikët lëvizin më lirshëm, më denjësisht, më shumë “së larti”, sepse lëvizin pa asnjë drejtim. Për fuqitë e padukshme nuk ka asnjë provë, përveç besimit, s’ka asnjë kontroll. Kurse krijuesit e artit mbrojnë “misterin” e tyre, sepse ky përkëdhel kotësinë e tyre, meqenëse në këtë jetë i paraqet si qenie sipërore, të privilegjuara dhe të pavarura, ndërsa ne të tjerët jemi të gjithë “të vdekshëm të zakontë”, “njerëz kope”, “profanum vulgus”. Dhe, realisht, jemi me fat që sot jetojmë përkrah poetësh, të cilët jo vetëm e besojnë thellë brenda tyre, por dhe e shpallin haptazi se janë perëndi!
Ky karakter shenjtërie që i japim frymëzimit, krijimtarisë dhe ndjenjës së të mirës: a) nuk lejon analizimin me këmbë në tokë të këtij “misteri” – çdo analizë është sakrilegj; b) nuk lejon biografizimin dhe përshkrimin objektiv të vetive shpirtërore të krijuesit – një gjë e tillë tregon mosrespekt. Admirimi estetik është ekstazë hyjnore aq sa ç’është dhe epilepsia “sëmundje hyjnore”. Përballë një kritike të padenjë për t’u quajtur e tillë, asnjë krijues i madh s’mund të ruajë madhështinë e tij.
Prej këtij koncepti doli dhe aksioma, e cila, dikur në fëmijërinë e kritikës (në të cilën ne ndodhemi ende), pati sukses të madh: “sipas njeriut, dhe vepra”. Nëse vepra është e madhe, edhe njeriu duhet të jetë i madh! Pra, jetëshkrimi i artistëve të mëdhenj duhet të jetë jetëshkrim heronjsh.
Në historinë e letërsisë së re greke, viktimat e para të kësaj aksiome antishkencore ishin nxënësit eptanisiotë të Dionisios Solomosit, jetëshkrues ose kritikë. Admirimi që ata kishin për Solomosin krijoi një mit rreth personalitetit dhe veprës së tij. Nëse këta, me qëllim, heshtën për çdo informacion nga jeta e poetit që do të zvogëlonte njeriun (dhe ky zvogëlim do të reflektohej në gjithë respektin e eptanisiotëve për poetin), himnizuesit pasardhës i blatuan “përsosmëri” kaq qesharake, saqë, në vend që të ndërtonin një monument për idhullin e tyre, i sajuan një karikaturë.
Veçojmë dy “tipa” të mëdhenj të krijimtarisë artistike. Artisti ose shpreh atë që ai realisht është, ose shpreh atë që do të donte të ishte (atë që i mungon). Në rastin e parë do të vlente aksioma “sipas njeriut, dhe vepra”. Por, edhe në këtë rast: a) artisti mund të mos e shprehë tërësisht veten e tij, por vetëm atë pjesë që është më e mira, pra, atë që vlen ose i intereson të shfaqet (p.sh. Mikelanxhelo mund të ketë futur në veprat e tij gjithë tronditjen e vet shpirtërore, por disa vese i mbajti larg); b) artisti mund të shfaqë veten e tij, jo ashtu siç është, por ashtu siç mendon se është; pra, të artikulojë idenë që ka për veten e tij. Nëse papritmas Ali Pashë Tepelena do të ulej për të shkruar poezi, do të himnonte hyjneshën e drejtësisë, sepse i ishte krijuar ideja se ishte njeri i drejtë. Në këtë rast, aksioma do të funksiononte ndryshe: “sipas idesë që ka njeriu për vetveten, ashtu është dhe vepra”. Pra, aksioma del jashtë përdorimit.
Mirëpo, çdo njeri është një sintezë e temperamentit të tij dhe ambientit përreth; është një sintezë e subjektives dhe objektives, e unit dhe esit. Durkheim-i thotë se vetë individualiteti nuk është justifikim serioz i veprimeve individuale. Individualiteti shpreh, me një formë të vetën, përmbajtjen intelektuale dhe ndjesore të jetës në grup. Si rrjedhojë, do, s’do, qoftë në formë pohuese, qoftë mohuese, nëpërmjet veprës së tij artisti shpreh ndikimin shoqëror që vjen nga përreth. P. sh., nëse Solomosi nëpërmjet poezive të tij na del si himnues i dashurisë ideale, kjo s’do të thotë se thellë brenda tij ai kishte këtë prirje fiziologjike, por se idealizmi zinte vendin kryesor në të menduarit, në ndjenjat dhe elegancën e asaj kohe. Pra, Solomosi nuk himnoi një dashuri të bukur, thjesht sepse kështu e parapëlqente ai vetë, por duke iu nënshtruar modës filozofike dhe estetike të atëhershme.
Pra, kur njeriun e kuptojmë si të përbërë sipas kësaj mënyre, nuk mund të shprehim aksiomën që thamë, sepse individit s’i mbetet gjë tjetër, përveç aftësisë për të shprehur me elegancë realitetin e kohës së tij, duke i vënë veprës vulën e vet – pra duke krijuar një vepër vetjake. Atëherë aksioma duhet të formulohet kështu: “çdo vepër me talent është një vepër që nuk ngjan me të tjerat e kohës së saj”. Meqenëse asnjë njeri s’mund t’i shpëtojë ambientit në të cilën jeton, tifozët e origjinës mbi-racionale dhe mbinatyrore të artit besojnë se janë pikërisht krijuesit e mëdhenj ata që dalin nga ambienti i tyre, pra, nga bota utilitare, dhe, porsi helikopterë, hidhen në botën e lirisë absolute!
Ata që pranojnë teorinë e një përkimi mes njeriut dhe veprës, duan, mbi të gjitha, të mbështesin idenë se një vepër estetikisht e arrirë nuk mund të vijë nga një shpirt moralisht i papërsosur. Kështu, funksioni artistik qëndron në nivelin e aftësisë morale të njeriut. P. sh., vepra e Vinjonit nuk mund të jetë e madhe, sepse autori i saj ishte i hurit dhe i litarit; po ashtu, vepra e Verlenit nuk mund të ketë vlerë poetike, sepse krijuesi i saj ishte pijanec dhe pervers; e njëjta teori vlen dhe për veprën e Benvenuto Çelinit, e cila s’mund të qëndrojë brenda mureve të Qytetit të Artit, sepse autori i saj ishe kriminel!
Ndërkaq, s’duhet të jemi viktima të këtij racionalizmi tipik a priori. Duhet të dimë se krijimtaria artistike është një aftësi e veçantë e shpirtit, po aq sa dhe e syrit, e veshit dhe e dorës. Nuk vë aspak si kusht zhvillimin e barasvlershëm të aftësive të tjera shpirtërore apo trupore. Sigurisht, në çastin e krijimit, të gjitha hyjnë në funksion, por përfundimi i frytshëm ose jo nuk varet nga përsosmëria e tyre. Imoralët, të çmendurit, perversët mund të jenë artistë të mëdhenj (janë shumë ata që mendojnë se gjenialiteti është një lloj çmendurie), po ashtu siç më të ekuilibruarit, moralët dhe normalët mund të jenë artistë, shkencëtarë, politikanë apo strategë qesharakë. Në këto raste luan rol vetëm përfundimi. Gjithsesi, kur artisti krijon një vepër të mirë, e krijon me elementët e tij më të mirë. Në atë çast është i përsosur. Vetëm zuzari, i cili u shërben qëllimeve të poshtra, nuk ka për të krijuar kurrë art të moralshëm.
Përktheu: Sokol Çunga
Kostas Varnalis (Burgas, 1884 – Athinë, 1874) ishte poet, prozator dhe eseist grek. Autor i shumë veprave në poezi dhe prozë. I njohur në Shqipëri sidomos me përkthimin e dramave “Apologjia e vërtetë e Sokratit” dhe “Ditari i Penelopës”, si dhe përmes poezive a tregimeve përkthyer e botuar në organe periodike apo vëllime të natyrës antologjike.
[1] Marrë nga: Αισθητικά-Κριτικά, Athinë 1984. Botuar në gazetën “Drita”, 30 nëntor, 2003, fq. 4.