nga Bardhyl Demiraj (LMU München/BRD)
„In principio erat Verbum
…“ (Jo 1 1)
- Spektri semantik dhe radiusi zanafillës i fe-së në gjuhën shqipe
Mungesa e shënjuesit specifik fe në Kodin Zakonor Shqiptar në bashkëlidhje me atë përdorim semantik që përsiatëm më lart: *“fjalë e prerë/ndarë/këputur” (për me çue shêjin = me shpallur fejesën) – qoftë kjo fjalë në përdorim më vete: fe, ose në togje të ngulitura, të tilla si: pres/lyp fenë ose ditën e fesë –, na lejon tash t’i kthehemi rishtas tekstit hullindjekës të KLD të mbledhur prej Àt Gjeçovit, duke përsiatur me dashamirësi, se mos ndoshta ai vetë është treguar tejet “i kujdesshëm” me tekstin e rrjedhshëm, që vjen me thënë – e pse jo! – i ndërgjegjshëm për të mos krijuar konfuzion te lexuesi sqimatar, e për rrjedhojë të ketë mënjanuar me vetëdije këso rasash përdorimin e fe-së në tekst, qoftë edhe për shkak të ngarkesës së lartë polisemike që bart kjo fjalë në KLD, sikurse gjithkund në arealin kulturor të Veriut.
Asgjëmangut, përsiatjen tonë që fe të jetë përdorur (dikur) në ligjërimin shqip edhe me këtë përdorim ndërkohë thuajse të rrëgjuar, e mbështet qartë dhe bindshëm prania e çerdhes leksikore të fjalës edhe në KLD, ku feksin formimet me prejardhje në fushën kuptimore: B. “Tradita e jetës zakonore shqiptare”: fe *”fjalë e dhënë/këputur” = fjala e kputme (KLD: varianti i Pukës – Meçi 1997) ⇒ fejoj (vajzën) fol. “pres fenë, këpus fjalën për të fejuar (vajzën)” (< {fe-}+{ó}+{j}; khs. punë f. ⇒ pun-o-j fol.) ⇒ fejesë f. (< {fej-o-}+{ésë}; khs. kërkoj fol. ⇒ kërkesë f.).
Që kjo fjalë me këtë kuptim erdhi e bori në rrjedhë të kohës gjithnjë e më shumë terren në gjuhën e folur, duke përjetuar vise-vise një lloj ngurtësimi që priret sot drejt rrëgjimit të plotë, kjo rrethanë do parë pas gjase si rrjedhë e natyrshme e një dukurie gjuhësore që u kushtëzua që në fillim prej rolit të humbësit në një konkurrencë binare: Kështu, vërejmë a) së pari brenda spektrit semantik të fjalës një distancim largvajtës deri në shkëputje të plotë të marrëdhënieve semantike zanafillëse ndaj kuptimeve ndërkohë kryesore: “1. virtyt hyjnor; 2. besim fetar”; dhe b) së dyti brenda çerdhes leksikore përkatëse në përplasje ballafaqe me formimin e ri prejfoljor, pas gjase më shprehës: (fejo-j ⇒) fejesë, fëjesë, fijesë[1].
Duke ecur në këtë hulli, kundrojmë si çështje të fundit, që lidhet ngushtë me historinë e brendshme që ka përjetuar kjo fjalë në gjuhën shqipe, moshën dhe përhapjen e fe-së në zanafillë në hapësirën kompakte shqipfolëse e diasporën historike shqiptare. Si pikënisje në këto shtjellime na duhet të konsultojmë rishtas për t’u orientuar sa dhe si duhet vetë kumtin e Çabejt. Prashtu, ndërsa për çerdhen leksikore të fjalës, sidomos për foljen fejoj së bashku me rrjedhojat e saj, ai këmbëngul me akribinë e tij të (pa)zakonshme, se kemi të bëjmë me një “fjalë dialektore (të gegërishtes) e përgjithësuar në gjuhë” (SE IV 156), për lemën fe bashkë me spektrin e saj semantik edhe në shkrimet e tij – sado rrallë e për mall (!) – rëndon ora e heshtjes. Andaj sekush lejohet të përcjellë paraprakisht në debat mëdyshjen, se mos ndoshta edhe fe si fjalë e parme nuk do të ketë qenë e përhapur dikur e gjithkund në gjuhë; përndryshe do të na duhet të pranojmë edhe në këtë rast një farë rrudhjeje largvajtëse të radiusit të saj zanafillës në arealin kulturor të Veriut (katolik) shqiptar, përkatësisht në veri të hapësirës kompakte shqipfolëse.
Vështirësitë për të kërkuar e gjetur argumente pozitive deri diku të pranueshme me mëtuar të kundërtën i shton realiteti gjuhësor-historik në kulturën e shkrimit shqip, sikurse edhe indikatorët e përhapjes dialektore të fjalës në kohë e hapësirë. E ky realitet gjuhësor-historik na përcjell në fakt thuajse vetëm argumente negative, sa i përket përdorimit të fjalës në zanafillë edhe në Jug të hapësirës shqipfolëse, ku gjithkund e te gjithkush në shekujt e parë të kulturës së shkrimit shqip hasim natyrshëm vetëm gjegjësen anase besë f. edhe me kuptimet “fe, virtyt hyjnor; besim fetar”. Është pikërisht ky emër që e ndeshnim të vetëm deri vonë në toskërishte, madje edhe sot e gjithë ditën në diasporën arvanitase në Greqi, sikurse edhe në atë arbëreshe në Italinë e Jugut/Sicili.
Kështu besë-n e qëmtojmë qysh në përmendoren e parë të shkrimit shqip në këtë dialekt (Matranga 1592[2]) e në vazhdimësi në shekujt e mëvonshëm (shek. XVIII: Kostë Berati; Anonimi i Elbasanit; Kavalioti[3] etj.). Përkundrazi dëshmia e parë që kemi mundur të izolojmë gjatë krehjes së materialit gjuhësor në dialektin toskë për gjegjësen fe në kuptimin “besim fetar”, datohet jo më larg se shek. XVIII, madje bash në Divanin e Nezim Frakullës (dsh. i Sami Frashërit[4]), ku fe dhe besë na shfaqen nga një herë të vetme e në rrethana thuajse identike tekstuale-gjuhësore, si vijon:
[…] Mynafiku që s’mban fenë, […] Mynafiku është një qen,dërgoje prej teje qenë, as e një besë nuk’ e gjen,
u-tërboft’ e martë dhenë […] more shpirt zalim u ben […]
Rrethanat kulturore-historike që na përcjell kjo dëshmi e parë gjuhësore e fjalës sonë në dialektin toskë, d.m.th. përdorimi i saj në rrethe kulturore-fetare shqiptare me theks të fuqishëm oriental-fetar (mysliman) nuk mund të mos mbahen parasysh në hetimin e kronologjisë së fjalës në Jug të hapësirës kompakte shqipfolëse, ndër të tjera edhe për të shtyrë gjallesën e saj në një periudhë të mëparshme kohore.
Asgjëmangut, një gjykim sado pozitiv dhe optimist lidhur me praninë e njërës apo tjetrës dëshmi në truall të shqipes ose në diasporë, të çon vetiu e natyrshëm në përfundimin, sipas të cilit, edhe sikur fe (gjithsesi vetëm) në kuptimin “besim fetar” të ketë pasur në zanafillë një përdorim të gjithmbarshëm në gjuhë, ajo nuk do të ketë mundur të përballojë dot konkurrencën me gjegjësen anase besë në Jug të Shqipërisë, duke iu nënshtruar kështu, në vazhdimësi bjerrjes sidomos në Jug të hapësirës kompakte shqipfolëse. Bëjmë fjalë këtu çdo rast për një rrëgjim relativisht të hershëm, d.m.th. shumë më të hershëm se fillesat e kulturës së shkrimit shqip – siç e njohim deri sot –, përderisa kjo fjalë nuk gjëllin si anase as në diasporën historike shqiptare në Greqi dhe Italinë e Jugut/Sicili.
Përpos këtij faktori historik-gjuhësor do mbajtur parasysh këtu edhe faktori historik-kulturor, meqë ndoshta nuk është thjesht rastësi që shënjuesi konkurrent besë të ketë zënë rrënjë e hedhur shtat me kuptimin “fe; besim fetar” qoftë në kulturën ortodokse të shkrimit shqip (shih më lart) ashtu edhe në terminologjinë popullore fetare ortodokse, bash ashtu siç e dëshmojnë sot e gjithë ditën të folmet e diasporës arvanitase dhe arbëreshe ku vepron e dirigjon Kisha Ortodokse, përkatësisht ajo Uniade (katolike) e ritit bizantin[5].
- Çështje të burimit dhe kronologjisë së huazimit të fe-së në gjuhën shqipe
Është pikërisht hetimi dhe rindërtimi i këtij realiteti kulturor-gjuhësor që na lejon tash të rimarrim së fundi në vështrim çështje që kanë të bëjnë drejtpërsëdrejti ose tërthorazi me etimonin dhe kronologjinë e huazimit të kësaj fjale në gjuhën shqipe. Sigurisht që edhe në këtë rast kemi dhe duhet të kemi si pikë orientimi kumtin e Çabejt, i cili si rrallëkush në historinë e albanologjisë ofroi vjelje ballore në çështje të etimologjisë e të leksikut historik të shqipes deri në çastin kur iu shkëput përfundimisht penda nga dora, më saktë dora nga penda (më 13.08.1980). Kështu, në njërin ndër blenjtë postumë të veprës së tij monumentale “Studime etimologjike në fushë të shqipes” (IV 153v.) Çabej na mëson se ndër studiuesit e deriatëhershëm feks sidomos emri i Gustav Meyer-it, babait të albanologjisë moderne, i cili mëton një burim të fjalës prej formës it. fe si shkurtim poetik i it. fede gjithnjë me kuptimin “besim fetar, religjion”. Vetë Çabej i kundërvihet këtij mendimi me një argument gjuhësor sa të thjeshtë aq edhe bindës: tek autorët e vjetër të Veriut, sikurse edhe sot në Veri, kjo fjalë njërrokëshe del me zanore të gjatë, e cila ruhet edhe në ndërtimet e sotme të pathjeshta, khs.: (Buzuku, Budi, Bardhi etj.) <fee> fē, <i paafee> i pāfē, <i feescim> i fēshim etj. Andaj Çabej i kthehet mendimit të burimit latin të fjalës prej lat. fides (kall. fide-m), duke shtuar, se: “Me burimin latin pajton dhe zhdukja e mbylltoreve të zëshme në pozicion ndërzanor në fjalët e vjetra (trashëgime dhe huazime latine) të shqipes […] e në pikëpamje historike rrethana që terminologjia kishtare e shqipes në pjesën më të madhe është e gurrës latine.”[6]
Prashtu nuk mund të mos tumirim fillimisht argumentin gjuhësor të Çabejt, sipas të cilit bjerrja e një mbylltoreje ndërzanore */-d-/ (në trup të fjalës) është një dukuri e lashtë që ka rrokur kryesisht shtresën e fondit latin në gjuhën shqipe, e kjo, sipas nesh, ka ndodhur pas gjithë gjasash për shkaqe të natyrës fonotaktike, bash në një fazë zhvillimi të protoshqipes, kur ishte (bërë) i parealizueshëm nyjëtimi i mbylltores */-d-/ në trup të fjalës midis dy zanoreve, khs. gjygj (shq. vj. gjỡgj) < lat. iūdicium; mjek < lat. medicus, pyll (shq. vj. pỡll) < lat. (ballk.) *padūlem; va (shq. vj. vā) “vend i cekët në lumë” < lat. vadum etj.[7] Në të kundërtën, faktet gjuhësore nuk e njohin këtë dukuri në periudhën e ndikimit italian-venecian në shqipe, kur mbylltorja ndërzanore */-d-/ erdhi e iu nënshtrua dukurisë së frikatizimit në */-dh-/, khs. adhuroj < it. adorare; (+Buz.) xhudhí “jude, çifut” < it. vj. giudío; tradhëtor, tradhëtu(e/a)r m. < it. traditore etj.
Meqë nuk vërejmë tani kurrfarë motivi gjuhësor me vënë në dyshim burimin latin të fjalës sonë, nuk na mbetet gjë tjetër, veçse të hetojmë si çështje të fundit në shkrimin tonë pikërisht periudhën e depërtimit të kësaj fjale në gjuhën shqipe. Sigurisht që edhe në këtë pikë pikënisjen e kërkojmë dhe e gjejmë në kumtin e Çabejt, për të cilin lidhur me fjalën fe do mbajtur parasysh: “[…] në pikëpamje historike rrethana që terminologjia kishtare e shqipes në pjesën më të madhe është e gurrës latine.” (SE IV 154).
Në një punim të mëparshëm i jemi përkushtuar kësaj teme në këndvështrimin etnolinguistik, duke thelluar me argumente gjuhësore mendimin se kristianizimi i bashkësisë etnike-gjuhësore (proto)shqipe do parë e vështruar mirëfilli: a) si një proces kulturor-historik i përfunduar në periudhën midis shek. IV-VI; në çdo rast para dyndjeve sllave në Ballkan, përkatësisht para kontakteve të saja intensive me fiset sllave-jugore, b) një proces ky që mori formë e hodhi shtat falë misionimit largvajtës e në vazhdimësi të Kishës Perëndimore (Romë/Vatikan) edhe në ato treva ku flitej e flitet sot shqip; e se ky ndikim i drejtpërdrejtë përjetoi tronditjet e para shi aty nga fillimet e shek. VIII (v. 726), kur perandori bizantin Leon III, ndaloi me rreptësi përdorimin e latinishtes si gjuhë zyrtare-administrative (sidomos në ushtri) e bashkë me të edhe primatin e Kishës Perëndimore në infrastrukturën kishtare dhe objektet e kultit në të gjithë hapësirën ballkanike, duke ligjëruar për to krahas survejimit edhe mbarështimin shpirtëror kristian nga ana e Kishës Lindore (Bizantine/ Kostandinopojës)[8].
A disponojmë dhe a mund ta shfrytëzojmë ndonjë argument gjuhësor, që lejon të syzojmë një depërtim të fjalës latine – në rastin tonë – mesjetare-kishtare në shqipe bash në këtë periudhë të mesjetës së hershme, që vjen me thënë në një fazë, kur të paktën në jug të hapësirës së sotme shqipfolëse ndikimi i Kishës Lindore (= Bizantine) po bëhej gjithnjë e më i pranishëm në jetën kulturore-zakonore edhe të etnosit shqiptar?[9]
Përsiatjen tonë që kjo fjalë të ketë depërtuar në shqipe gjatë periudhës së mesjetës së hershme (shek. IV-VI) jemi në gjendje ta mbështesim pa kurrfarë sforcimi me interpretimin fonologjik të procesit të huazimit të disa latinizmave të tjerë në shqipe, të cilët edhe pse përcjellin një strukturë fonologjike të ngjashme, dëshmojnë ndryshime të karakterit strukturor-tipologjik, që nuk mund të kuptohen ndryshe, veçse si rrjedhojë e kronologjisë së huazimit të tyre në shqipe. Pa dashur të çorodisim lexuesin e thjeshtë me analiza të rindërtimit gjuhësor-historik – çka thjesht dhe vetëm do ta nxisë atë të fillojë me folë me vete –, po mjaftohemi të ilustrojmë këtë përsiatje vetëm me ndonjë shembull që ka thuajse të njëjtën strukturë fonologjike burimore, khs.
- (shq. vj./geg.) fē < */fé.e-/ < lat.vulg./protorom. */fé.de-/ < lat. fide-, khs. it. fede
- meshë < lat.vulg./protorom. */mé.sa/ < lat. missa, khs. it. messa
kundrejt
- (shq. vj./geg.) mjēk < */mjé.ek-/ < lat.vulg./protorom. */ˈmédek-/ < medicu-
Dy shembujt e parë të marrë për krahasim dëshmojnë qartë se që të dyja njësitë themelore në terminologjinë (popullore) kristiane: fe dhe meshë, ndryshe nga shembulli i tretë: mjek, (shq.vj.) mjēk nuk dëshmojnë diftongimin e zakonshëm lat. e > shq. je. Dhe arsyeja është sa e thjeshtë aq edhe bindëse: Në periudhën kur në latinishten vulgare, përkatësisht në romanitetin gjuhësor lindor, një zanore i e shkurtër erdhi e u zhvillua në e (të mbyllur) në protoshqipe, shi në një periudhë të mëvonshme, kur nuk vepronte më diftongimi i zanores latine e në je.[10]
- Fjalë përmbyllëse
Do të ishim sigurisht të paplotë, nëse do t’i anashkalonim në interpretimin tonë gjuhësor diakronik realies kulturore-historike në motin e huazimit, përkatësisht të shndërrimeve që përjetoi në gjuhën shqipe paleta kuptimore e fjalës përgjatë mesjetës, kur lat. mesj. fides (= lat. vulg./rom. */ˈfẹ.de-/), përpos konsolidimit në përdorimin e saj të specializuar në terminologjinë kishtare si “virtut hyjnor; bindje pa vrasamendje ndaj fjalës së Zotit”, vazhdon të gjëllijë edhe me kuptime (më) të përgjithshme në diskursin (juridik-)zakonor, si p.sh. “(mirë)besim” e sidomos “dorëzani me fjalëdhënie, premtim i mirëqenë”[11], që vjen me thashunë shqip: fjalë e ndarë/prerë/këputur ~ geg. fjalë e dame/preme/kputme (me dikë për dicka).
Është pikërisht ky përdorim leksikor që e ndeshim qysh në gurrën latine mesjetare të vetë fjalës, e cila mundi të përballojë motet në Kanun, duke i dhëne formë e kuptim edhe këtij shkrimi modest, një shkrim ky që rreket të dëshmojë vetiu e natyrshëm atë vlerë të pallogaritshme që bartin fshehur në vetvete shumë e shumë njësi të atij fondi leksikor që sendërton në gjuhë matriksin e kulturës etnike të popullit shqiptar. Parë nga kjo perspektivë, puna dhe vepra fanmirë e Àt Shtjefën Gjeçovit ruan dhe fiton në kohën tonë gjithnjë e më shumë kuptim.
- Epilog
Në një shkrim të paradoditshëm në PTF me titull “Beja, besa dhe feja” (21.09.2021) e që mban firmën e studiuesit ndërkohë më se të njohur ne rrethet intelektuale shqiptare e gjetkë: akad. prof. dr. Albert Doja (ASHSH, Uni. Lille) – një shkrim të cilin ai fillimisht e vetëpagëzon si “…kontribut thelbësor për njohjen e vlerave morale dhe fetare të kulturës shqiptare, për thellimin e njohurive kumulative mbi benë, besën dhe fenë, si dhe për diskutimin rreth përsiatjeve paralele mbi këto nocione, që janë përcjellë herë pas here te Peizazhe të Fjalës.” –, të bie në sy së pari kthesa 180-gradëshe e pozicionimit të antropologut tonë do muaj më parë në këtë revistë ndaj albanologjisë, përkatësisht gjuhësisë historike shqiptare, duke rrokur në atë shkrim “dëmet” sidomos të prurjeve të Eqrem Çabejt, krahas fjalorëve leksikorë të shqipes e në plan krahasues indoeuropian edhe ndonjë ndër veprat e gjuhëtarit Émile Benveniste (bl. 1-2 , Paris 1969), paçka se për të qysh në fillim të shkrimit të fundit:
“Gjuhësia indoeuropiane, me anë të relativizimit diskriminues të kuptimit të disa termave dhe fjalëve që lidhen me dukuritë sociale, fetare dhe juridike, i ka vendosur ato në kontekstin e tyre evolutiv dhe historik, duke përfituar edhe nga ndriçimet e ndërsjella që kuptimet e tyre të ndryshme marrin duke u ballafaquar me njëri-tjetrin….”[12]
A kemi të bëjmë vërtet në këtë shkrim me një risi në pozicionimin e zotit Doja –, i cili s’le rast e shkas pa i mësuar lexuesit se ç’është antropologjia dhe objekti e qëllimet e saj të studimit – ndaj gjuhësisë, sidomos ndaj asaj historiko-krahasuese dhe përgjithësisht ndaj empiri(ci)mit në studimet gjuhësore-filologjike shqiptare, ku deri sot të madhin Çabej e vendos në Këndin e Bodecit? Episode të tilla konvertimi që janë më se të njohura në histori e gjithherë të mirëseardhura mes nesh, lejohemi t’i rrokim ungji në motivin biblik po aq të mirënjohur: “nga Sauli tek Pauli” (it. da Saulo a Paulo). Veçse në rastin tonë proporcionet në kohë jetin ndryshe, meqë këtë shkrim antropologu ynë e ka botuar frengjisht/ shqip plot 10/9 vjet më parë në dy revista. E një rikonvertim i tipit “nga Sauli tek Pauli e rishtas te Sauli” jet e mbetet pa dyshim një unikat në jetën e në shkencën bashkëkohore e të cilin e motivon vetëm narcizmi në vetvete.
– finis –
(c) 2021 Bardhyl Demiraj. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
[1] Shih për hollësi më lart shën. 8. Gjithashtu vërejmë se në kumtin e tij për fejoj si “Fjalë dialektore (e gegërishtes) e përgjithësuar në gjuhë” Çabej (SE IV 156v.) ecën pas gjase në gjurmët e Kristoforidhit (1903 101), i cili edhe format fëjoj e fijoj i izolon si variante të mbledhura (vetëm) në Shkodër, ndërsa ndërtimin prejfoljor fejesë nuk e regjistron fare si zë leksikor.
[2] Khs.: Matranga (dsh. 1 10v: virtytet): /quatro cioè fede speranza charità et buone opere = katër: besë, pandohī të dashurë e të bḱ:me të mira/.
[3] Khs.: Kostë Berati: /[…] pamë dritënë e vërtetë | e muarmë frymë; nga qiellja gjetmë besë |të vërtetë/ (f. 211); Anonimi i Elbasanit (1761): /[…] mos u ban i pabesë | po me besë. u përgjeq Tho|mai e tha: o ZT im e perëndi|a im. tha atij Jisusi […]/ (19 1-4 – Gjoni 20: 27): Kavalioti (1770): /besë = πίστις/ (nr. 776)
[4] Shih Abazi-Egro 2005.
[5] Për fjalorin e Kupitorit shih Jochalas 2006: Ύδρα II 725; Jochalas 2011 562; Figlia (dsh. – shek. XVIII) 1995 247; Chetta (dsh. 1763) 2008 116; Giordano (1963) 2000 29 etj.
[6] Gurrës latine të fjalës shqipe (Miklosich AF II 26) i përmbahen pak a shumë të gjithë studiuesit e shumtë të kohës sonë, përpos ndonjë lajthitjeje të patëkeqe e të rastit (Bonnet 1998 170).
[7] Demiraj 2003 171vv. Kjo dukuri – sipas shkruesit të këtyre radhëve – nuk e ka rrokur aspak leksikun e fondit autokton të shqipes, ku në këtë periudhë mbylltorja e zëshme */-d-/ ndërzanore i ishte nënshtruar me kohë procesit të frikatizimit në /-dh-/ = [ð]. Shih më hollësisht Demiraj 2001 57vv.
[8] “Kjo fazë përkon pak a shumë në kohë me periudhën e mirënjohur në historinë bizantine si “Lufta e ikonave” (shek. VIII – IX), pikërisht kur perandori bizantin Leo III vulosi de jure juridiksionin e Kishës së Lindjes mbi gjithë Ballkanin (viti 726).” Demiraj 2001/2 29vv.; 2011 63v.
[9] Për ndikimin në rritje të Kishës Bizantine në shek. VIII në zonat e Jugut, përkatësisht për gjurmët gjuhësore të famshmes Luftë e Ikonave në periudhën e Perandorit bizantin Leon III, shih së fundi Demiraj 2001/2 29vv.; 34; 2011 63v.: khs. (shek. VII-VIII) dial. tosk. korë < gr. mes. (εἰ)κόνα “ikonë” krahas formës së vonë tosk./geg. (Budi) ikonë.
[10] Për hollësi të mëtejshme lidhur me zhvillime tingullore të kësaj natyre, shih: Demiraj: „Fe dhe të premt e fesë në Kanunin e Lekë Dukagjinit”, në: “Studime” 22 [2015] 79-111, Prishtinë.
[11] Khs. fides publica “dorëzani për pacënueshmëri/levizje të lirë” (Georges I 2750); shih edhe Habel/ Gröbel 20083 152.
[12] Shkruesi i këtyre radhëve vë bast nëse është dikush që arrin të përcjellë kuptimin dhe synimin e kësaj fjalie të përbërë, me të cilin antropologu ynë shpalos studimin në fjalë. [– B.D.]