(SHKENCA DHE SHKENCIZMI II)
nga Fatos A. Kopliku
Kështu, natyrës i njihet merita që në të vërtetë na takon neve: trëndafilit për aromën, bilbilit për këngën, dhe diellit për shkëlqimin e tij. Poetët janë kryekëput gabim. Ata duhet t’i thurin vargje vetvetes, e t’i shndërrojnë ato në lirika vetë-përgëzimi të përsosmërisë së mendjes njerëzore. Natyra është çështje e shpëlarë, pa kumbim, pa aromë, pa ngjyrë; thjesht lëndë që shkon pareshtur turravrap, pa kuptim.[1]
Alfred North Whitehead
Universi duket se i ngjan më shumë një mendimi të madh sesa një makinerie të madhe.[2]
Sir James Jean
Para shumë vitesh në Londër pata dëgjuar një qasje interesante për të kaluar nga dehja në esëllí. Sipas autorit të kësaj metode mjaftonte që pija e fundit të ishte një birrë guinness. Me bindje të plotë ai ngulmonte se për nga vetë dendësia e saj kjo pije neutralizonte të tjerat në stomak, e bashkë me to edhe dehjen. Sipas tij, kjo ishte edhe arsyeja pse ai ishte i aftë të argëtohej nga lokali në lokal e pastaj t’i jepte makinës krejt qetë nëpër trafikun e Londrës për tu kthyer në shtëpinë e vet (disa ditë më pas rrëfimtari ynë u ndalua për drejtim automjeti nën ndikimin e alkolit dhe iu pezullua patenta).
Ky “shpjegim” m’u kujtua pasi ndesha paragrafin e mëposhtëm nga Richard N. Williams, profesor i psikologjisë:
Teknologjia është pragmatizmi përfundimtar, dhe në një botë të sunduar nga teknologjia, të dehur nga zgjidhjet teknologjike për çështje praktike, çdo gjë shihet si në “stol rezervë”, gati për tu përdorur ose për t’iu nënshtruar ndonjë lloj teknologjie apo procesi teknologjik. Çështjet njerëzore shihen sikur të ishin të ngjashme me ato teknologjike… Në një botë të tillë është pothuajse e parezistueshme prirja për të “ravijëzuar” ose përceptuar veten si subjekt çështjesh teknologjike, ose të presim për zgjidhje teknologjike për problemet tona apo përmirësime teknologjike të jetës tonë. Duket sikur teknologjia është shndërruar në metaforën rrokëse të epokës sonë.[3]
Një sërë problemesh nga më të ndryshmet – në rang personal, shoqëror, apo edhe ekologjik – janë pasoja e teknologjisë, aplikimit të shkencës moderne.[4] Ato mund të shquhen pa shumë vështirësi. Mirëpo ka një tjetër problem që jo rrallë anashkalohet dhe ky është ndikimi që teknologjia ka mbi vetë përceptimin tonë, se si e shohim veten, jetën, e përfundimisht edhe botën. Ky rrethim i plotë është edhe shqetësimi kryesor i Martin Heidegger-it shtjelluar në esenë e tij “Çështja e Teknologjisë” (1977).[5] Ai e quan atë “ravijëzim” (gestell) – term që Williams e huazon në paragrafin e mësipërm – dhe sipas Heidegger-it ky është kërcënim edhe më i madh se i pasojave të jashtme të teknologjisë, sepse me shumë gjasë ia dëmton, apo edhe ia pengon fare njeriut “lidhjen me veten e vet”.[6]
Pyetja shtrohet: nëse shumica e njerëzve do t’i përgjigjeshin me buzëgaz qesëndisës shpjegimit të rrëfimtarit tonë londinez për metodën e eleminimit të dehjes duke pirë, si është e mundur që zgjidhja e problemeve që ka sjellë e vazhdon të sjellë teknologjia kërkohet te zhvillimi i mëtejshëm i teknologjisë? A jemi dehur vërtet nga teknologjia, siç thotë Williams?
Mendja apo trupi?
Për t’iu përgjigjur pyetjes më lart duhet të kthehemi pak prapa në kohë, në shekullin e XVII-të, dhe kujtojmë Dekartin (René Descartes), një matematicien dhe filozof tepër i rëndësishëm jo vetëm për atë shekull, por edhe ato në vijim e deri më sot.[7] Nëpërmjet dyshimit sistematik ai do të synonte hap pas hapi tek e vërteta. Pasi dyshon çdo gjë përfshirë ekzistencën e botës, ai e rizbulon pasi ka marrë si pikënisje faktin e padyshueshëm “mendoj, pra jam” (cogito ergo sum). Por ai e rizbulon botën të zhveshur nga çdo cilësi përveç asaj matematikore.[8] Dekarti, si me thikë, e ndau realitetin në dysh, mendje e materie, përkatësisht res cogitans dhe res extensa. Kjo ndarje njihet si bigëzim (bifurcation). Mirëpo, që në fillim ky bigëzim la një varg të gjatë çështjesh të pazgjidhura. Ndërkohë, kujtojmë se mendje-materie, mendje-trup ose mendje-tru është në thelb e njëjta gjë.
Nga ana filozofike e psikologjike edhe pas tre shekujsh duket se jemi në qorrsokak. Psh., çështja e ndërgjegjes, e njohur edhe si çështja e vështirë (the hard question), është adresuar herë pas here, duke filluar me vetë Dekartin. Ai shkruan se ndërsa “lehtësisht mund të përftyrojmë se si lëvizja e një trupi mund të shkaktohet nga ajo e një tjetri, në varësi të madhësisë, trajtës dhe vendosjes së pjesëve përbërëse, e kemi të pamundur të përfytyrojmë se si të njëjtat këto (madhësia, trajta dhe lëvizja) mund të prodhojnë diçka rrënjësisht të ndryshme nga ato si psh., … cilësitë thelbësore që sipas shumë filozofëve gjenden në trupa.”[9] Këto “cilësi thelbësore” i përkasin mendimit, ndjesive, përjetimeve; me një fjalë, ndërgjegjes. Në shekullin e XIX-të, Thomas Huxley, i njohur edhe si Bulldogu i Darwin-it për përkrahjen vendimtare të teorisë së evolucionit në qarqet e akademisë britanike të shkencave (Royal Society), shprehet: “Se çka është ndërgjegjia nuk e dimë; se si shfaqet diçka aq e veçantë sa një formë ndërgjegjeje nga ngacmimi i indeve nervore është po aq e pashpjegueshme sa shfaqja e xhindit kur Aladini fërkoi llambën e tij.”[10] Colin McGinn në librin e tij Flaka e Mistershme, botuar në fillim të këtij shekulli, thotë se “për zgjidhjen e problemit mendje-trup është parakusht një risi rrënjësore konceptuale… Duhen dy koncepte të reja, një për mendjen e një për trurin.”[11]
Me një fjalë nuk është e qartë se si mendja ndikon neuronet që urdhërojnë muskujt e gishtave tanë në tastierë, ose si na zgjohen ndjesitë kur shohim filmin Shtatë Samurai të Akira Kurosawa-s, bie fjala. Nëse sipas Dekartit, mendja dhe neuronet (materia), ose mendja dhe një film (botë e jashtme, pra materie) janë dy realitete rrënjësisht të ndryshme, atëherë si është e mundur që e ndikojnë njëra tjetrën? Ndërkaq, edhe sikur ta pohojmë, është vështirë të shpjegohet se pse një lëmsh indesh gri në kokat tona të na bëjë të ndihemi mirë ose keq, të frymëzuar ose të çinteresuar, të respektuar ose të përbuzur, ndërsa indet e veshkës apo mushkërisë s’e kanë këtë veti. Thomas Nagel i Universitetit të New York-ut e quan këtë gjendje misterianizëm (mysterianism), term ndoshta i pazakontë por jo i papërshtatshëm.[12]
E lidhur edhe me çka u tha më lart, çështja e përceptimit të botës mbetet jo më pak problematike. Bota e matematizuar e Dekartit është e zhveshur nga cilësitë. Çështja qëndron te shpjegimi i këtyre cilësive që ne sidoqoftë i përceptojmë, bjen fjala ngjyrat. Prej nga vijnë ato? A u përkasin objekteve që ne shohim e prekim? Dekarti thotë se objektet nuk zotërojnë cilësi të tyret; ato ua mveshim ne në mendjen tonë. Kjo “zgjidhje” nuk përkon me përvojën njerëzore, dhe njëkohësisht ka sjellë “një çoroditje të plotë në mendimin shkencor, në kozmologjinë filozofike dhe në epistemologji,” siç shprehet matematikani dhe filozofi Alfred North Whitehead (v. 1947).[13] Ai tregon me gisht premisën karteziane si shkaktare të kësaj gjendjeje në fushat shkencore:
…shkenca s’mund të gjejë synim në natyrë, as krijimtari; ajo gjen vetëm rregulla renditjeje. Kjo qasje mohuese është veçori e shkencës natyrore, është e brendashkruar në metodologjinë e saj. Arsyeja për këtë verbëri të shkencës natyrore qëndron në faktin se një shkencë e tillë merret vetëm me gjysmën e dëshmisë që jep përvoja njerëzore. Përgjegjës për këtë është ndarja e gjëmshme e mendjes dhe trupit që i është lënë në derë nga Dekarti mendimit europian.[14]
Kjo është njëfarë çoroditjeje e vetimponuar, sepse filluam “të abstraktojmë nga ekzistenca e vërtetë, e përfunduam duke i atribuar vërtetësi abstraksionit”, siç e komenton këtë gjendje matematikani dhe fizikani Wolfgang Smith në kreun “Dilema Karteziane” të librit të tij Kosmosi dhe Tejskajshmëria.[15] Problemi qëndron, madje edhe thellohet, përderisa kjo qasje mbetet udhëzuesi i vetëm i kërkimit shkencor. Është “e pabesueshme” që jo vetëm “sundon, por është edhe pa rival,”[16] vëren Whitehead, duke shtuar se çdo alternativë tjetër këndvështrimi “sulmohet si e pakuptimtë.”[17] Për t’u çliruar nga ky ngërç intelektual, thotë Huston Smith, duhet një botëvështrim i ri – ose një paradigmë e re, nëse përdorim termin e Thomas Kuhn-it.[18]
Sidoqoftë, reduktimi i botës në sasi të kulluar matematike nga Dekarti mbetet prapavija filozofike e shkencave natyrore. Duke e parë botën thjesht si lëndë dhe tejzgjatje sasiore të saj ajo ka mundësuar zaptimin, nënshtrimin e shfrytëzimin e natyrës (por jo vetëm) në shkallë të paparë ndonjëherë në historinë e njerëzimit. Kjo do të thotë se ka interesa që preken nëse cenohet ky botëvështrim. Nga ana teorike, gjersa lëmi i kësaj shkence është materia dhe sasia e saj, natyra interpretohet vetëm në këto terma. Çdo qasje alternative s’mund të jetë veçse “e pakuptimtë” ose dytësore, në rastin më të mirë. Suksesi i jashtëzakonshëm nga shkenca që adoptoi matematizimin kartezian ndaj natyrës e përligji atë, në njëfarë mënyre, duke i dhënë imunitet nga hetimi i premisave të tij. Fizika matematike e Njutonit (Newton) duket sikur i dha vulën përfundimtare të vlefshmërisë matematizimit të botës nga Dekarti – jo vetëm natyra, por e tërë gjithësia mund të përftyrohej matematikisht sepse ajo ishte si një mekanizëm, si një zemberek sahati të stërmadh! Përderisa fizika matematike njutoniane funksiononte mirë teorikisht, shkencëtarët e lanë disi mënjanë këtë pyetje, ose ia deleguan shkencave shoqërore. Në njëfarë mënyre, kjo pyetje nuk shihej si e denjë sa duhet për shkencat natyrore sa t’i kushtonin vëmendje të veçantë. Pranohej se ndërgjegjia është diku në tru, pra në materie, por akoma s’i është rënë tamam në të. Sidoqoftë, lënda, materia është themeli i realitetit, i ekzistencës, dhe nëse çështja e ndërgjegjes, apo ndonjë tjetër çështje, s’është zgjidhur, ajo është thjesht çështje kohe – mjafton të mblidhen ca të dhëna më tepër dhe zgjidhja do vijë. Ky ishte dhe akoma mbetet një qëndrim i përhapur.
“Lëngëzimi” i lëndës dhe rënia nga froni i vëzhguesit objektiv
Gjatë gjysmës së dytë të shekullit të XIX-të mbizotëroi ideja se lënda është si një lloj argjile që mund të mbahet në dorë e t’i jepet trajtë. Kjo lëndë mund të studjohej, lëvizja e përbërja e saj mund të parashikohej falë ligjeve të fizikës njutoniane. Edhe pse akoma ky botëvështrim nuk është zëvendësuar, veçanërisht në tekste shkollore e diskurse publike, zhvillimet në fizikën nukleare në fund të shekullit të XIX-të dhe më vonë gjatë atij të XX-të e shpërbënë atë. Zbulimi i fushave elektromagnetike ose eksperimenti Michelson-Morley detyruan shkencëtarët të rishikonin, e më pas braktisnin teorinë e eterit në hapësirë, lënda në të cilën mendohej se lundronin trupat qiellorë. Zhbërja e kozmologjisë karteziane-njutoniane në rendin astronomik u shoqërua nga ajo në rendin atomik e subatomik. Veçanërisht në çerekun e parë të shekullit të XX-të pati disa zhvillime befasuese. Në vitin 1900, Max Planck-u (v. 1947) zbuloi se energjia ndeshet gjithmonë në shkallë të caktuara, në kuanta, diçka që u konfirmua në mënyrë të pavarur më vonë edhe nga Albert Ajnshtajni (Einstein). Bashkë me zbulimin e Niels Bohr-t (v. 1962) se distanca e elektroneve nga bërthama e atomeve shprehet vetëm në orbitë, në një shkallë të caktuar qarku energjik, lindi dhe fizika kuantike, ose fizika e gjendjeve me sasi të caktuar energjie. Thërrmijat subtomike “hidhen” ose “shfaqen” nga një shkallë energjie në tjetrën jo në mënyrë lineare, por në mënyrë të menjëhershme. Parimi themelor i kësaj fizike është ai i pavazhdimësisë (discontinuity), diametralisht i kundërt me atë të fizikës njutoniane ku matjet bëhen në vazhdimësi, në mënyrë lineare. Sikur kjo s’ishte e çuditshme sa duhet, parimit të pavazhdimësisë Werner Heisenberg-u i shtoi atë të papërcaktueshmërisë (uncertainty principle), sipas të cilit është e pamundur të dihen njëkohësisht vendndodhja dhe shpejtësia e një thërrmije subatomike.
Lënda, “materia pushoi së qeni ajo gjëja e thjeshtë, e prekshme, dhe e rëndë që mund ta gjurmosh në hapësirë, çdo thërrmijë të sajën, e t’i përcaktosh ligjet e përpikta që diktojnë lëvizjen e saj,” shkruan Erwin Schrödinger.[19] Jo vetëm që thërrmijat subatomike gjenden ose shfaqen në orbitale resh probabiliteti, por “jemi detyruar të braktisim idenë se një thërrmijë e tillë është një diçka që parimisht ruan ‘njëjtësinë’ përgjithmonë,” shton po aty Schrödinger-i. Gjurma që një thërrmijë subatomike si elektroni lë është përherë një “ngjarje e izoluar.” Kjo do të thotë se ndonëse e përjetojmë realitetin si vazhdimësi, ai është përherë i përbërë nga çaste të veçuara. “Postulati i vazhdimësisë është i pazbatueshëm!”, thekson ai. Në njëfarë mënyre mund të krahasohet me kinemanë. Kur shohim filma ne i përjetojmë ato në vazhdimësi të plotë, ndërsa në të vërtetë filmi është i përbërë nga një seri e gjatë fotografish të veçanta, apo “ngjarjesh të izoluara”.
Fig. 1: Kali në lëvizje, Biblioteka e Kongresit, 1878.
Nga ana tjetër, se “ajo çfarë është e përhershme në këto thërrmija apo grupe thërrmijash thelbësore është forma dhe organizimi,” shton Schrödinger-i.[20] Kjo do të thotë se ndërsa çdo trup – qoftë një mollë apo një mal – ruan formën e vet, ai është përherë i përbërë nga thërrmija atomike e subatomike që nuk janë asnjëherë të njëjta, por ndodhen në njëfarë rrjedhe, fluksi të përhershëm nga ekzistenca në jo-ekzistencë dhe anasjelltas. Ndoshta jo pa të drejtë fizikani dhe astronomi Sir James Jean (v. 1946) u pat shprehur se bota duket se “i ngjan më shumë një mendimi të madh se një makinerie të madhe”.
Lista e zbulimeve që solli fizika kuantike dhe zhbërja e botëvështrimit mekanistik njutonian solli edhe një risi tjetër – rënien nga froni të vëzhguesit objektiv. Në fizikën kuantike ka një “ndërveprim të pashmangshëm dhe të pakontrollueshëm mes vëzhguesit dhe objektit të vëzhguar fizik,” shpjegon Schrödinger-i.[21] Bëhet fjalë për ndërhyrjen që bëhet në botën atomike nga çdo matje e vëzhguesit, ndërhyrje që çdo herë, pa përjashtim, “megjithë rendin universal të kësaj bote, krijon një gjendje të re, unike dhe jo krejtësisht të parashikueshme,” thotë Robert Oppenheimer-i, një tjetër figurë qendrore e fizikës kuantike, veçanërisht i njohur edhe si drejtuesi i Projektit Manhattan për zhvillimin e bombës atomike gjatë Luftës së II-të Botërore. Pierre-Simon Laplace-i (v. 1827) pat shtruar argumentin se me njohjen e plotë të ligjeve të mekanikës, parimisht mund të parashikohej çdo gjëndje e së ardhmes së universit – kjo deklaratë e famshme doli një flluskë iluzioni.
Përshkrimi i eksperimenteve që e dëshmuan herë pas here këtë dukuri është diçka që do të na largonte nga tema, por mund të japim një analogji.[22] Le të imagjinojmë se po ecim në një kalldrëm të lashtë, por akoma në gjëndje shumë të mirë. Nëse duam të mësojmë diçka më shumë se çka e bën të mundur këtë, se çfarë shtresash zalli, rëre, apo ndonjë lëndë tjetër ustallarët kanë shtruar para se të vendosnin gurët e kalldrëmit, neve do të na duhej të zhvendosnim disa gurë kalldrëmi për të gërmuar e parë se çfarë ka nën to. Pra, edhe për të qenë vëzhgues neve do të na duhej të ndërhyjmë patjetër në këtë kalldrëm. Nëse kalldrëmi në këtë rast përfaqëson lëvozhgën e realitetit, për të mësuar diçka mbi natyrën e tij vëzhguesi nuk ka rrugë tjetër përveçse të jetë pjesëmarrës – çdo herë – në dukuritë që po vëzhgon.
Përfundime
“Një e vërtetë e re shkencore nuk ngadhnjen duke bindur kundërshtarët e saj e duke i bërë ata të kuptojnë, por sepse kundërshtarët e saj dalëngadalë vdesin, dhe vjen një brez i ri që mësohet me të,” shkruante Planck-u në autobiografinë e tij.[23] Që në vitin 1935 Niels Bohr (v. 1962) pat theksuar se zhvillimet në fizikën kuantike e kishin bërë të domosdoshme braktisjen e plotë të idesë së shkakësisë së fizikës mekanike dhe një rishikim tërësor të teorive mbizotëruese mbi natyrën. Me një fjalë, duhej një paradigmë e re, siç e shpreh Huston Smith më lart. Të tjerë shkencëtarë e kanë përsëritur të njëjtën gjë në mënyra të ndryshme, por sidoqoftë status quo-ja nuk ka ndryshuar, për arsye të ndryshme, disa prej të cilave i kemi trajtuar.[24] Botëvështrimi mekanistik sundon dhe falë shkollimit e mediave ka depërtuar te masat ndoshta në mënyrë të pakthyeshme, pikërisht sepse brezit të ri nuk i jepet shansi të njihet me një botëvështrim tjetër. Bashkë me qasjen mekanistike sundon edhe shkencizmi, bindja se herët a vonë çdo gjë do të jetë e shpjegueshme shkencërisht, në rrafsh material, dhe si rrjedhojë me zhvillimin e mëtejshëm të teknologjisë vështirësive e vuejtjeve njerëzore do t’u vijë fundi. Nëse Bohr et al. kanë të drejtë, ngulmimi dhe shpresa jonë te teknologjia mekanistike mund t’i ngjajnë asaj të dikujt që kërkon të matë lartësinë e një lisi me termometër, dhe nëse matjet s’kanë dhënë rezultat, ai është i bindur se duhet thjesht një termometër më i avancuar teknologjikisht.
Është interesante se Gëte (Goethe), i cili ishte jo vetëm poet i rangut por edhe shkencëtar, e pat mohuar qasjen mekanistike njutoniane ndaj natyrës si të njëtrajtshme dhe tejet të kufizuar. Ai e shihte aplikimin e shkencës mekanistike, teknologjinë – “levat” e “vidhat” – si të paaftë për me hedhë dritë mbi natyrën e realitetit, dhe e shpreh këtë gjë me gojën e Faustit:
Mister i gjallë me dritë e diell, natyra âsht, s’lejon kush ta zbulojë,
me e detyrue s’ka levë as vidhë, t’ma hapë çka ajo don të ma mbulojë.[25]
Nëse teknologjia është e papërshtatshme për me hedhë dritë mbi çështjet dhe pyetjet themelore të njeriut mbi natyrën e realitetit apo ndërgjegjes, a nuk është e udhës të merret në konsideratë një tjetër qasje? Apo jemi ulur të gjithë në “stolin rezervë”? Koha do ta tregojë.
© 2024 Fatos A. Kopliku. Të gjitha të drejtat janë të autorit. Imazhi në kopertinë është krijuar me Midjourney.
[1] Alfred North Whitehead, Science and the Modern World (New York, Macmillan, 1953), f. 54.
[2] Sir James Jean, The Mysterious Universe (Cambridge University Press, 1930), f. 137.
[3] Richard N. Williams në Scientism: The New Orthodoxy, f. 3. “Stol rezervë” dhe “ravijëzim” janë terma që Williams i huazon nga Heidegger-i.
[4] Ka një dallim thelbësor mes teknologjisë në rangun e veglave, të cilat janë krejtësisht nën kontrollin e njeriut, dhe teknologjisë mekanike, mbi të cilën kontrolli është i kufizuar. Madje shpesh rolet ndërrohen dhe ritmi i jetës së njeriut diktohet nga teknologjia mekanike.
[5] Martin Heidegger, The Question Concerning Technology and other essays, trans. & intro. William Lovitt (New York: Garland Publishing, 1977).
[6] Po aty, f. 27.
[7] Mund të jetë me interes të ndajmë një hollësi që nuk lidhet drejtpërsëdrejti me temën – Dekarti ishte gjithashtu një shpatar mjaft i zoti dhe mori pjesë në disa beteja, diçka që zakonisht nuk ndeshet në rezymenë e matematicienëve e filozofëve.
[8] Filozofi francez Etienne Gilson (v. 1978) e pat quajtur këtë qasje të Dekartit “matematizim” të botës.
[9] Descartes, Principles, Part I, Principle 68 cit. nga Edwin A. Burtt, The Metaphysical Foundations of Modern Science (Dover, 1932), f. 120.
[10] Thomas Huxley, Jay Youmans, The Elements of Physiology and Hygiene: A Text-book for Educational Institutions (Appleton, 1869), f. 178.
[11] Colin McGinn, The Mysterious Flame: Conscious Minds in a Material World (Basic Books, 2000).
[12] Thomas Nagel, “What Is It Like to Be a Bat?”, The Philosophical Review (1974), 83 (4): 435–450. Ky term u popullarizua më vonë nga Nagel, McGinn, Steven Pinker e të tjerë.
[13] Alfred North Whitehead, Nature and Life (New York: Greenwood, 1968), f.6.
[14] Whitehead, Nature and Life, f. 30.
[15] Wolfgang Smith, Cosmos and Transcendence: Breaking through the barrier of scientistic belief (CA: Sophia Perennis, 2008[1984]), f. 33.
[16] Whitehead, Science and the Modern World, ff. 54.
[17] Whitehead, Nature and Life, f. 6.
[18] Shih Huston Smith, Why Religion Matters: The fate of human spirit in an age of disbelief (HarperOne, 2000), f. 186.
[19] Erwin Schrödinger, Science and Humanism, f. 117.
[20] Vlen të përmendet se ideja filozofike e formës daton të paktën që nga Aristoteli, ku ajo kuptohet si një lloj vule që lë gjurmë në materie. Megjithatë, duhet të shtojmë se për Aristotelin, e traditat filozofike paramoderne në përgjithësi, këto terma nuk kanë kuptimin që u japim ne sot. Shih “Quality and Quantity” dhe “Materia Signata Quantitate” në René Guénon, The Reign of Quantity and the Sign of Times, trans. Lord Northbourne (London: Luzac & Co., 1953).
[21] Schrödinger, op. cit., f. 167.
[22] Giulio Boraku sjell një panoramë të një sërë zhvillimesh në fizikën kuantike duke u përqendruar te domethënia e tyre për kozmologjinë e filozofinë; shih ‘Nga Asgjëja në Kozmos: Kozmologjia Kuantike dhe Filozofia, Peisazhe të Fjalës, qershor, 2024. Vepra si Fritjof Capra, The Tao of Physics (1975) ose Gary Zukav, The Dancing Wu-Li Masters: an overview of the new physics (1979) shpjegojnë me një gjuhë të kuptueshme për publikun e gjerë eksperimentet e fizikës kuantike, si edhe pyetjet e sfidat i kanë bërë botëkuptimit mekanistik njutonian të natyrës. Ata që kanë një përgatitje më të avancuar në shkencë mund të përfitojnë nga veprat e Wolfgang Smit-it (v. 2024) si psh., The Quantum Enigma: Finding the Hidden Key (Angelico Press, 1995) ose Ancient Wisdom and Modern Misconceptions: A Critique Contemporary Scientism (Philosophia Initiative Foundation: 2023).
[23] Max K. Planck, Scientific Autobiography, trans. Frank Gaynor (New York: Philosophical Library, 1950), f. 33.
[24] Shih Fatos A. Kopliku, ‘Shkenca Moderne si Shprehje Kulturore I-IV’, Peisazhe të Fjalës, 2024.
[25] Goethe, Fausti, shqip. Pashk Gjeçi (Tiranë: Çabej, 2008), pjesa e I-rë. Gëte ishte tepër i interesuar në shkencat natyrore, veçanërisht në botanikë. Sidoqoftë, vepra më e rëndësishme e tij konsiderohet Teorija e Ngjyrave (Zur Farbenlehre, 1810), ndikimi i së cilës ndihet akoma në art, filozofi dhe në shkencë.