nga Ajkuna Dakli
Ndërsa shoh në ekran pamje nga lufta më e fundit, e cila, me befasinë dhe brutalitetin e saj ka trandur gjithë botën perëndimore dhe ka përmbytur mediat dhe rrjetet sociale me diskutime të ethshme për shkaqet, pritshmërinë, gabimet politike e reagimet e njërës apo tjetrës palë, me vjen ndërmend tregimi “Plaku tek ura” nga E. Hemingway.
Një urë e shkatërruar nga bombat, një varg civilësh, gra, fëmijë, të moshuar që mundohen ti ikin luftës. Gjithçka duket si dekor dhe personazhe apokaliptike.
Është një apokalips i përsëritur, na kujton letërsia: Tetëdhjetë e tre vite më parë, jo shumë larg vendit ku sot bëhet luftë, në Spanjë, diku mbi deltën e lumit Ebro, në një urë të ngjashme të shkatërruar nga lufta, një varg civilësh gra fëmijë e pleq, i ikin luftës.
Pasi paraqet me disa penelata të shkurtra peizazhin e zymtë, autori ndalet në një element njerëzor. Ushtarit që mbikëqyrte urën për të vrojtuar lëvizjen e armikut, i bie në sy një plak që:
[M]e një palë syze me skelet metalik e rroba gjithë pluhur, po rrinte ulur në buzë të rrugës. Ishte aq i lodhur sa nuk shkonte dot më tej.
– Nga vjen? – e pyeta.
– Nga San Carlos-i – më tha dhe buzëqeshi. Ishte kjo vendlindja e tij, ndaj edhe vuri buzën në gaz, se ndjente kënaqësi kur ia përmendte emrin.
– Kujdesesha për kafshët – shpjegoi.
– Ashtu? – thashë, pa marrë vesh mirë se ç’donte të thoshte.
– Po – tha ai – Ndenja që të kujdesesha për kafshët. Unë isha i fundit që ika nga San Carlos-i.
Tregimi vijon me një dialog. Është një dialog i zakonshëm midis dy të panjohurve që takohen rastësisht, një shkëmbim njerëzor me gjithë rrethanat dhe tensionin e ngjarjeve.
– Ç’kafshë ishin?
– Lloj-lloj kafshësh – tha ai dhe tundi kokën – M’u desh ti lë.
Unë po vështroja urën dhe peizazhin e deltës së Ebros që të dukej sikur qe në Afrikë, duke vrarë mëndjen sa kohë do të duhej gjersa të shihnim armikun dhe ndërkaq mbaja vesh të dëgjoja zhurmat e para që do të paraljamëronin atë çast gjithnjë të mistershëm që quhet kontakt, ndërsa plaku vazhdonte të rrinte ulur aty.
– Ç’kafshë ishin? – e pyeta.
– Gjithë-gjithë ishin tri lloj kafshësh – më shpjegoi ai – Dy dhi, një mace e katër çifte përllumbash.
– Po familje s’ke? – e pyeta.
– Jo – tha ai – Vetëm ato kafshët që të thashë.
Për një të qindtën e sekondës, lexuesi e harron tensionin e luftës dhe sheh para tij vetëm dy qënie njerëzore që flasin për të përditshmen e tyre duke harruar edhe ata luftën. Po lufta është gjithnjë e pranishme.
– Ç’bindje politike ke?
– Nuk kam bindje politike – tha ai. – Jam shtatëdhjetë e gjashtë vjeç, kam bërë dymbëdhjetë kilometra dhe tani nuk shkoj dot më tej.
Ushtari përpiqet ta ndihmojë si të mundet dhe plaku përpiqet të ndajë me të, dhimbjen që e mundonte. Nuk ka frikë për jetën e tij. Ka merakun se çdo të bëhej me krijesat që kishte lënë pas.
– Macja ia del mbanë jam i sigurt. Për macen nuk bëhem fare merak. Po kafshët e tjera? Ti si thua çdo të ndodhë me të tjerat?
– Ndoshta edhe ato ia dalin mbanë.
– Ashtu beson?
– E pse jo? – i thashë duke vështruar bregun matanë ku tani nuk kishte mbetur asnjë karro.
– Pëllumbave ua le kafazin hapur?
– Po.
– Atëherë kanë për të fluturuar.
– Po, me siguri që kanë për të fluturuar. Po të tjerat? E di. Më mirë të mos e çoj mendjen fare te të tjerat – tha ai.
– Të isha unë në vendin tënd, po qe se je çlodhur tani do të nisesha – e nxita. – Tani dhe përpiqu të ecësh… Po qe se arrin gjer aty ky kryqëzohet kjo rrugë me rrugën që të çon në Tortozë, do gjesh ndonjë kamion që të të marrë.
– Do të pres një copë herë – tha ai. – Pastaj do të shkoj. Po kamionët ku shkojnë?
– Në drejtim të Barcelonës.
– Në atë anë unë s’njoh njeri – tha ai. – Po sidoqoftë falemnderit shumë. Edhe njëherë shumë të falemnderit.
Tregimi është i shkurtër. Lufta nuk le kohë për rrëfime të gjata, çaste sentimentale e zgjidhje të lumtura. Lufta sjell shkatërrim dhe vdekje. Plaku përpiqet të ecë po nuk ia del dot.
Filli i tregimit këputet në një pikë të trishtë. Me artilerinë armike që afrohet, plakun që mbetet buzë urës, me brengën e pafuqisë për të ndryshuar as fatin e tij dhe as fatin e krijesave që kishte për zemër dhe ushtarin, që pret armikun, i pafuqishëm ta ndihmojë.
S’mund të bëja asgjë më për të. Ishte e diela e pashkëve dhe fashistët po përparonin drejt Ebros. Ishte një e dielë e vrenjtur, e hirtë me tavanin e reve të ulur poshtë prandaj edhe s’kishte avionë. Kjo, po t’i shtojmë edhe faktin që macet dinë t’ia dalin mbanë për veten e vet, ishte gjithë fatmbarësia që mund të kishte si plak.
Në të gjithë tregimin, panorama shfaqet pa zbukurime, e zymtë, e ashpër, e dhimbshme, me penelata pragmatiste, të hidhura. Në pamje të parë duket se, duke përshkruar mizoritë e luftës dhe mënyrën brutale si ajo i këput jetët e njerëzve në çdo aspekt, autori e paraqit atë si një fatalitet të cilin jemi të pafuqishëm për ta ndryshuar.
Por nën shtresat e tymit, pluhurit dhe dhimbjes për pafuqinë për të ndryshuar situatën, një lexues i vëmendshëm, nuk mund të mos e verë re humanizmin e thellë të të dy protagonistëve, të cilin lufta, nuk e ka ndryshuar dot.
Është kjo arsyeja që një dialog për fatin e një maceje, dy dhive dhe tetë pëllumbave, nuk duket aspak absurd në një dekor të tillë.
Po përse duhet kjo? A ka vlerë të shkruash për një bisedë të tillë për mace e pëllumba kur fati i luftës e madje edhe i protagonistëve dihet?
Kjo pyetje më sjell prapë mbrapsht në ditët e sotme. Çdokush e di se lufta ndodh për shkaqe që varen nga lojtarë të fuqishëm, në vendimet e të cilëve, opinioni i qytetarëve të zakonshëm nuk ka peshë. Prapëseprapë secili nga ne mban qëndrimin e vet, njerëzit protestojnë në rrugë, shpërndajë lajme, marrin pjesë në diskutime, ose e shprehin kundërshtinë e tyre me anë të simboleve.
Pse shkruhet një vepër mbi luftën, ç’sjell një tregim për një plak te ura, qoftë ky edhe i shkruar mjeshtërisht, kur njerëzimi e ka kujtesën të shkurtër dhe përsërit të njëjtat gabime, kur luftërat kanë ndodhur e do ndodhin?
Letërsia nuk ka mbase forcë të ndryshojë ngjarjet në skenën politike edhe pse me karakterin e saj deskriptiv e ngacmon kujtesën njerëzore. Janë të shumta veprat letrare, të shkruara mjeshtërisht, që, duke i mbijetuar kohës kanë sjellë të gjallë te lexuesi atë çka ndodhte pas llogoreve të luftërave që nga koha e lashtësisë.
Ndërsa arsyet politike, shkaqet dhe pasojat e çdo lufte do ti mbeten historisë, letërsia, hulumton metamorfozën e shpirtit njerëzor një situatë të tillë, kur përmasat e realitetit janë të sforcuara përtej kufijve të së zakonshmes.
Në thelb ky është edhe misioni i letërsisë. Të përçojë thelbin njerëzor, indin që mbetet i butë edhe nën koracën e çeliktë të luftës.
Dhe megjithëse njerëzimi e ka kujtesën të shkurtër, luftërat kanë ndodhur dhe vazhdojnë të ndodhin dhe shpesh, duken pothuaj si një fatalitet i pashmangshëm, përmes armëve, shkatërrimit e vdekjes, letërsia nxjerr në pah një përmasë tjetër, njerëzoren, ajo çka jemi në thelb dhe që, me gjithë tmerret e vdekjen mbetet e pandryshuar. Përndryshe çdo luftë do ishte një apokalips.
(c) 2022 Ajkuna Dakli. Të gjitha të drejtat janë të autores.