“Pas meje, kiameti!” thotë shprehja e njohur franceze e kohës së Luigjit të XV-të. Mirëpo pushtetarëve shqiptarë u ka munguar durimi. Kështu që edhe kiametin e kanë prurë me vete: “Bashkë me mua, fadromat!” Administrimi i kryeqytetit, për shembull, dhe sidomos ideja e ndryshimit në politikë-bërje, prej kohësh përjetohet si një koncert prishjesh.

Kujtoni tërë ato plane urbanistike për Tiranën, të bëra pirg diku në ndonjë bodrum të bashkisë, të cilat do të mjaftonin për të veshur muret e zyrave të dhjetë kryebashkiakëve qejflinj.

Edhe vizionet urbanistike franceze, edhe endërrimet belge, edhe fantazmagoritë me piramida dhe liqene shëtitëse në sheshin ‘Skënderbej”, edhe e ardhmja jeshile e Tiranës-kopësht zoologjik, na janë shfaqur edhe si premtime për prishje sistematike. Mirëpo prishjet vazhdojnë të bëhen ad hoc, duke krijuar alibi të tjera në të ardhmen.

Stadiumi “Qemal Stafa” qe viktima më e fundit në një histori të hershme prishjesh zyrtare e gjysmë-zyrtare, që janë bërë pa teklif, për popullin, në emër të popullit.

Edhe këtë herë, si zakonisht, debati u përqëndrua tek çështje të estetikës, në vend që t’i mëshohej çështjeve të financave, administrimit të publikes, po dhe goditjes që i bëhet kulturës materiale të së shkuarës nën gjethen e fikut të ekspozitave ministrore, bunkerëve-muze, dhe ritualeve të shpurës së Kryeministrisë. (Nuk bindin as arsyetimet se do të ruhet fasada a stadiumit, a thua se Bosio dhe projektuesit e tjerë italianë krijonin fasada, dhe jo një ansambël urbanistik të mirëfilltë.)

Ndërtimi i stadiumit në kryeqytet, 14 maj 1940

Pushtetit i pëlqen të diskutojë për estetikën. Pushteti ushqen kontakte me galeritë perëndimore më në zë, me arkitektët e gatshëm për të eksperimentuar në vendin-laborator ballkanik, me artistët-kontraktore të vendeve nordike.

Ndryshe nga pushteti i djeshëm i të djathtës, që mbahej në këmbë me treçerek-analfabetë të trashur nga lufta imagjinare me komunizmin, ky i sotmi flirton me post-modernen. Flet rrjedhshëm gjuhën e rrjeteve sociale.

Ngaqë debati zhvendoset ritualisht drejt estetikës, të krijohet përshtypja sikur publiku, që s’pyetet për pothuajse asgjë me rëndësi, ka shansin të japë demokratikisht mendimin e vet.

Diskutimi përftohet si një farë ankandi popullor shijesh. Të pëlqen super-arena kuq-e-zi? E do fasadën me shqiponjë të vogël apo me shqiponjë të madhe? Sa të lartë ta bëjmë kullën? (As pushtetarët komunistë, që qytetin e shihnin si shtojcë të planeve pesëvjeçare, nuk ishin kaq të fiksuar me kullat.)

Tirana = kulla + shqiponja.

Publiku online klikon imazhet futuriste të prodhuara me kompjuter nga ndonjë stazhier në Milano. Në terren: #punavazhdon me fadromat.

Do të ishte më e kollajshme të diskutohej seriozisht për të ardhmen e Tiranës sikur mos të të krijohej ndjesia se vazhdon të xhirohet i njëjti film prej shumë vitesh. Para ca kohësh, iu turrën mozaikut të Muzeut Historik Kombëtar (ca administratorëve të djathtë u dukej shumë komunist). Piramidën e lanë të rrënohej. Pastaj donin ta prishnin, ngaqë ishte e rrënuar, sipas të njëjtës logjikë — qark i mbyllur — që përdorte PPSH-ja me kishat në fillim të viteve ‘60. Hotel Dajti: histori e ngjashme. Shtëpitë e viteve të para-luftës: zhdukur një nga një.

Perëndon kujtesa historike e Tiranës, e kaluara e të cilës që tani po shkruhet me kartolina në internet dhe me “më ka thënë gjyshja tironse.” Nostalgjia për Tiranën “e vjetër” është në proporcion të zhdrejtë me gjurmët e ruajtura.

Më tej, zhvendosja e debatit për publiken nën kornizën e estetikës është edhe një lloj arratisjeje nga e tashmja e mërzitshme deri në agoni me gjyqësor të kapur, me korrupsion si mënyrë jetese, dhe me krimin e ulur në sallën e parlamentit.

Ndërtimet, prishjet, rindërtimet, riprishjet, kushtojnë miliona. Por ja vlen çdo qindarkë, sepse prishjet kanë qenë edhe beteja politike (kujtoni kacafytjen e dikurshme për Zogun e Zi). Prishjet kanë patur edhe sfond politiko-klanor (prishja e pallatit të vjehrrit të ministrit-figurinë në Vlorë).

Prishjet janë përjetuar edhe si një lloj hakmarrjeje popullore, ngaqë pushtetarët kanë bërë kërdinë me territorin, me ndërtimet me dhe pa leje, dhe me hapësirën publike të bastisur, të tkurrur, të zvetënuar. Aq shumë u është marrë fryma qytetarëve prej vitesh (sidomos atyre që s’kanë mundur të zhvasin ndonjë copë), sa prishja përjetohet edhe si një mundësi për të marrë përkohësisht frymë.

Prishin kollaj, së fundmi, edhe sepse nuk kanë mësur kurrë ta shohin veten si të përkohshëm. U duken të tyret: rrugët, sheshet, zyrat, ndërtesat e italianëve, pallatet e sovjetikëve, armët e kinezëve, stadiumet, galeritë e diktaturës, liqenet, deti, kështjellat, parqet, fushat, malet, ajri.

Mirëpo, nëse historia e planifikimit dhe e çmontimit të Tiranës rrëfen diçka, është pikërisht fakti se prishjet (bashkia e vjetër, pazari, kinematë, kafenetë) lënë gjurmë. Çfarëdo lloj kullash t’i zëvendësojnë, sado shqiponja të majmura nga trafiqet të mballosin mbi fasada, sado arkitektë-turistë të vijnë e të shkojnë: zhvatjet lënë gjurmë.

Në Tiranë, shpesh, çfarë është ngulur me forcë, si pasqyrim i vullnet të njëshit të padiskutueshëm, është prishur prapë. Dhe kur qyteti imagjinohet si një koncert prishjesh, ka të ngjarë të kthehet edhe në një fole fantazmash.