1. Rruga del jashtë meje
Kur zysh Gjylja, në klasë të tretë a të katërt në Shkollën e Kuqe, na tha, që të kuptojmë tamam se sa është një kilometër si njësi për matje distance, duhet të kemi parasysh gjatësinë e rrugës Qemal Stafa prej Muzeut të Luftës Nacionalçlirimtare deri aty ku kjo pritet me një copë Unaze që ne e quanim Rruga Bardhyl, Rruga Qemal Stafa me gërmë të madhe mori një tjetër kuptim për mua. U bë për herë të parë në sytë e mi e dallueshme, e përcaktuar: një njësi e shtrirë drejt dhe thellësisht kalimtare në një rrjet rrugësh e rrugicash të Tiranës së vjetër. Dhe sidomos ishte tani e matshme dhe e matur, ishte orientuese në skemën e madhësive të përbotshme, dhe sidomos nisi të bëhet e ndjekshme dhe e kontrollueshme. Kështu, prej të qenit aq joekzistuese sa veza për zogun që rritet brenda saj, Rruga Qemal Stafa nisi të ravijëzohej jashtë meje ndërsa unë rritesha, si pjesë e urbanistikës së qytetit tim të vogël e cep më cep të arritshëm. Qyteti atëherë mbetej i ngjashëm me veten teksa vitet kalonin, dhe ndryshonte aq pak sa të mos fyente as njohjen time, as idenë time identitare, thellësisht të lidhur me të. Mungesa e befasimit prej qytetit tim në 25 vjetët e para të jetës, dhe sidomos vazhdimësia në formë dhe psikologji e rrugës që ishte mjedisi im më i afërt qytetas, siguronte njëfarësoj unitetin e qenies sime, që përndryshe pësonte trauma, si kushdo tjetër, lidhur me shkollën, familjen, politikën që ndiqte vendi im, dhe me njerëzit që njihja e rinjihja duke u rritur. Qyteti dhe Rruga më mbronin, ishin mjedis i njohur, dhe ndjesi familjare; ishin emocion ku ndryshonin dritat, aromat, temperaturat, por këto më takonin e u përkisja.

Para pak ditësh, bëja muhabet me një taksist që më shpjegoi se taksitë Lux nisin me një minimum 300 AL, por ky çmim nuk ndryshonte nëse distanca e kryer para ndalimit në destinacion, ishte më pak se 1.5 km. I thashë se një taksist më mori 400 AL nga Gastronomi tek Shkolla e Kuqe (m’u desh ta marr taksinë se isha ngarkuar me trasta në Pazar). Dhe, duke qenë se e gjithë rruga Qemal Stafa është vetëm 1.3 km, i binte që ai më kish marrë aq për gjysmë km rrugë. Taksisti me ironi prej superiori më tha: gjeometre në Bashki je ti? Qesha me zë, por pa iu përgjigjur. Por mungesa e profesionalizmit është diçka që më irriton dhe e fal vetëm po s’pata kohë. Edhe më fort kur paguaj. Desha t’ia shihja t’i thërmohej vetëkënaqësia mendjevogël, por pa e fyer direkt taksistin, që, nga gjuha, dallohej që s’kish aksent, as të vetin as të familjes, prej rretheve, dhe as rrethinave të Tiranës. Gjithsesi e pyeta: Nga Tirana je? Po, tha taksisti. -Po ti? -Edhe unë! Duke ia parë moshën, e pyeta rishtaz me besimin e plotë se, këtë muhabet, e di ku e si do përfundojë: Ty të duket më e gjatë se një km rruga Qemal Stafa, dmth, prej Artistikes Migjeni deri tek Unaza e Vogël? Ç’ne Artistikja Migjeni këtu?- tha taksisti, duke më kërkuar sytë në pasqyrë, si të donte të sigurohej që isha në rregull. Ah, u ngatërrova, thashë unë. Doja të thoja ‘Prokuroria e Përgjithshme’, vazhdova. Taksisti më kontrolloi rishtaz nëpërmjet pasqyrës, dhe që aty biseda jonë u pre. Taksisti me siguri mendonte: ku shkojnë e më bien kështu tipash mua?! Por, sakaq, qejfin tim e pata bërë, dhe mendjelehtësisë së tij ia pata gjetur vendin, edhe pse pa e përmirësuar dot botën. Vjetërsia ime dhe Tirana e dikurshme kishin fituar një luftë pa viktima dhe me fitimtarë bizarrë si puna e trurit tim që po e shijonte. Vetmuar. Me një ndjesi superioriteti sui generis.

Rruga Qemal Stafa është e panjohshme sot. Por jo për ata që e kanë jetuar dikur në njësim të plotë me copat e saj minimale, që ecnin a vraponin duke iu ruajtur disave prej mureve me barqe anash, që mund të binin sakaq mbi ty, të ndërgjegjshëm për hijet e pemëve të shtrembëta që s’duheshin shkelur por kapërcyer, duke shmangur krisat e asfaltit, gropat apo trotuaret e deformuar prej rrënjëve, duke vëzhguar ngultaz portat nga ku kish rrezik të dilte ndonjë qen i marrë.  Mes meje dhe Rrugës Qemal Stafa s’futen dot as shtresat e ndërtesave sado-kate-qofshin, as Kevinët, Liamët, dhe Sharlotat me zëra muzikalë e me fonetikë të ndryshme prej asaj sonës, ata që më kanë zëvendësuar gëzueshëm mua dhe kalamojt e tjerë të rrugicave që hapen ende njëlloj nëpër krahët e Rrugës. S’ka më kalamaj me emra Linda, Moza, Beni, Aida, Titi, Çimi, Teuta, Anila, Gëzim, ashtu si nuk ka më Kadrie, Qazim, Vasil e Ismail apo Marenglen, Zamira, Vladimir, Edlira, Çlirim, Fatos a Ilir, që për kohën tonë saturonin rrugicat, ose, së paku, nuk qenë edhe aq të rrallë sa mund të imagjinohet sot.

E, prapëseprapë, një copë të rrugës sot nuk e kapërdij dot. S’e bëj dot timen. E shoh si një padrejtësi bërë Rrugës. Gjithnjë e kaloj me dëshirën që ta kapërcej sa më shpejt, sikur edhe me sy mbyllur! Dhe hundët mbyllur! Dhe veshët mbyllur! M’u sa kalon hyrjen për në Pazar, para Gastronomit (më mirë të them që tek Shkolla Fan Noli), duke u ngjitur me sy nga Mali i Dajtit, ky rreshtim për gati 200 metra objektesh me erë dhe pamje të trishtë të ndjek e të shtyp qenien. Janë biçikleta erë-vaj, dhe mobilje e orendi elektrike shtëpie, të gjitha tejet të vjetra e sidomos të shëmtuara. Si një varrezë e orendive të Tiranës së vërtetë të kujt nuk jeton në qendrën e kamufluar futur aty në mes si ndërprerje e beftë e fasadës; si një muze i hapur i Junk-Art që tradhton bukurinë dhe lëmimin e deriatyshëm, duke braktisur kalimtarin artdashës në rropulli të gjalla. Në fakt, shpesh besoj se arsyeja e vërtetë pse nuk dua të kaloj andej, është vetëgjykimi dhe skuqja prej pandjeshmërisë sime: si nuk kam sensin e duhur moral të mos ua analizoj as estetikën dhe as moshën këtyre orendive, që, tekefundit, dikujt i hyjnë në punë: aq e aq hallexhinjve që ka Tirana, sidomos të pjesës dërrmuese të rrethinave dhe të moshës së thyer. Si mund të injoroj faktin që, gjithë shitësit e këtij segmenti që rrinë ulur trotuareve e pragjeve pas të cilave hapen dyer mgazinash kabà, duke ngrënë fara apo me me sy të përhumbur metafizikë e gishta okupuar në thellësi të birave të hundës, si edhe hamejtë që ecin e shtyjnë me vrull karroca e dum-dumë ngarkuar me mobilje llustrafine me gërvishtje, lidhur në litarë të rrjepur fundeve që bëhen njësh me shprehje “Ah, të qifsha…” apo “Të dhjefsha…!”, kur del ndonjë pengesë a kalimtar, janë pa përjashtim pjesëtarë të një race historikisht të nënrenditur, e të nëpërkëmbur dhe diskriminuar në Tiranë. Edhe pse pjesë kapilare e qytetit dhe e pranishme herët në të, madje fshehur në disa xhepa edhe nëpër traversat e Rrugës Qemal Stafa, edhe pse gjithnjë paqësorë dhe punëtorë, ata – të pamartueshmit prej të bardhëve (dhe që, edhe kur martoheshin me njëri-tjetrin, u binte shi me diell) – edhe tani që unë shkruaj, po i lë pa emër. Sepse emri tradicional është i ngarkuar negativisht. Dhe emër tjetër të verifikuar si duhet shkencërisht, nuk ka. Sepse nuk janë popullsi e etnicitetit rom dhe nuk mund t’i klasifikosh pa teklif në të parin grup që të bie ndër mend. Një tjetër zgjatim stër-racist i mënyrës si trajtoheshin në Tiranë, përfshirë edhe Rrugën time, ishte edhe ndarja në dy nën-grupe të këtij komuniteti; aq absurde, si kërcu mbi samar: në J të bardhë e J të zinj. S’di ku mund të shkojë egoja njerëzore për të krijuar grupe e nëngrupe që shkallëzojnë shoqërinë në copëza ku gjithnjë do gjenden disa inferiorë ndaj teje e të tjerë më inferiorë se inferiorët!

Shpesh ankohem për atë copë të Rrugës që duket si ecje me pengesa dhe merr dy-fishin e kohës që duhet për të ecur në pjesët normale, që të ndërpret çfarëdo të kishe pasur në mend, dhe të thërret fort: Hej! Shiko nga unë, mbaj vesh, mbaj erërat e mia të përziera me varfëri dhe dert, mos bëj sikur nuk vë re! Veliaj, kur ndryshoi Pazarin – një ndër aktet e tij propagandistike, sepse pazari i fshatarëve që ishte dikur aty, sot është shkatërruar krejt, duke i lënë ata të mjerët galiç, me thasë e shporta trotuareve të Qemal Stafës – pra, kur Veliaj xhentrifikoi Pazarin e Ri dhe i dha atij një drejtim puro turistik, pata aq shpresë se do e ndryshonte edhe segmentin me hekra, dallapë me pasqyra t’thyme e t’përthyme e divane të grisme, para se të ikte atje ku vajti. Sa herë vinte vera dhe kthehesha në Rrugën time, një shpresë e vogël se s’do e gjeja këtë llum aty, flinte dridhur. Tani i mbush mendjen vetes se me ç’të drejtë dua t’ua kaloj këtë copë kolektiviteti komercial të rrangut të ulët, pjesëve më anësore të Tiranës. Unë, qemalstafsja e hershme, bëj dallime e kam pretendime klasore, në mos të ndonjë tipi edhe më shurdh ndaj përulësisë?! Moza, një shoqe e vjetër lagjeje, thotë: Na e lejnë at’ pisllik aty, qi mos me na e mor Rrugën m’sysh! Ndërsa ime më që qahet thuajse për gjithçka që ndodh në Shqipëri, e mirë apo e keqe, ka tjetër teori: “Kushedi cili socialist u thith gjakun jevgjve të shkretë që punojnë aty! Se, ata vetë, s’kanë këllqe të vendosin që ajo zgjyrë që është bërë gastronomi tani, të mbetet në mes të Tiranës! Ndryshe s’do bënin atë punë!”

2. Të jetë a të mos jetë

Në tetor, 2025, pyes tim atë, Beqir Derhemin[i], 88-vjeçar (lindur më 1937). Një burrë që, ndryshe nga e bija, është i mbrujtur me një modesti pa cak dhe kujtesë të pazakontë.

-Babi, a i mban mend familjet e Rrugës Qemal Stafa në vitet e para pas Çlirimit?

-Besoj se po. Vetëm ato që shifshin ka rruga, apo ene rrugicat?

-Jo. Vetëm ato mbi rrugën Qemal Stafa.

-Po pra, se ndryshe, duhet të shkrujshe i libër!

-Po vilat që kanë pas qenë dikur, a i mban mend?

-Besoj se po. Vetëm ato që shifshin ka rruga, dmth në buzë të rrugës?

-Po. Vetëm ato. Se nëpër traversat ka pas shumë. Sidomos rrugicat përballë shtëpisë sonë!

-Po. Kjo përballë fare me ne, Hilë Mosi, osht ene sot plot me vila t’bukra. Po pri ktyne ke rrugica, ajo që ka Blendi ka met isoj si dikur. Të tjerat i kon ndryshu ka’j’çik. Ene shum pri atyne ke Shtjefën Gjeçovi dhe ke Riza Cerova kon njel gjallë. Sa t’i dali fati keq ene atyne.

-Po i kanë ende familjet që i kanë pas, apo janë shit?

-Shumica jon prish gjat komunizmit, e, mas 90-ës, shumë i kon bo pallate ose i kon ndryshu, si kon ndryshu Vila Vecchia ktu afër, që s’kuptohet mo si ka qenë dhe s’osht mo në buzë t’rrugës. E ma men aborrin e modh me lule qi ka pas? E kishte nji familje komuniste. Rusha, Rusha, ka qenë sekretar i Mehmet Shehut ai. Ti ke pas njoft të bijën. Mo përpara ka pas shumë aborre e kopshte që zbritshin deri te rruga, që tani s’jon mo. Gastronomi, qi ka qenë ndërtu pri Mulletve[ii] para Clirimit (masnej i shtun katin sipër mas Çlirimit), ene Shkolla Kuqe që e kon ndryshu nga përpara tani m’fun, s’kon lujt venit. Ka edhe ca vila t’vjetra t’bukra qi kon met, shumica jon kthy n’institucione. Se ndryshe s’kon pare familjet me i majt. Ca jon shit, si kjo e Shundve ne e Shalave përballë nesh. Edhe ajo ku ka pas nejt Sul Baholli, që rrite ke shpia e Berberollit. Masnej, Sulë Bahollin e prun ke kati dytë i Shundve, dhe çun Peshqeshin ke vila e Berberollit. Ke kati i parë i Shundve erdhi Çaushi. Kta ishin që kishim ne mo afër. Po vilat e mira të rrugës sonë janë përdor shpesh për familje të lidhme me pushtetin. Bishin nga fiku, i hiqshin. Bishin nji tjetër. Po ne i dishim të kujt kanë qenë shpiat!

-Po! Ti dhe nona gjithmonë keni thonë te vila e Shundve, pavarësisht kush jetonte atje.

-A kanë ngel gjithë pallatet me punë vullnetare të Rrugës?

-Po, po! Po katër-pesë pallate me apartamente ka pas gjith-gjith kjo rrugë! Ashtu, nga jashtë, për ibret jonë ene sot. Ka qenë pallati i Nardit, pallati sipër Servetes, pallati 3-katsh përballë Shkollës Kuqe, ene, knej, pallati 4-katsh përballë Jordankës. Ka vitet ’80 u bo pallati i Fabrikës këpucve, ku mori shpi ene Bujari i Klitonit, që ishte drejtori i fabrikës atëherë. E ma men besoj. Ai ka qenë pallat pesë-katsh e mo i modhi nga shtrirja. Ah, ka qenë edhe pallati i oficerve i Tan Dulakut, ke Ambasada Polake, ku ishte ene Ilir Meta për ca vjet, se harrova! Mami ndërhyn: prindët e Ilirit, nga vitet 90 dilshin shitshin mu aty para pallatit, të shkretët. Se s’kishte nis hala nga marifetet i biri! (Mami im është kolonjare, po, kur flet, lëviz mes tironcshes dhe kolonjarçes, se ka jetuar në këtë rrugë që në moshën 20 vjeçare)

-Po ajo vila e bukur ngjit me pallatin e Dulakve ku jetonte shulmajsteri me një tufë motrash të bukra të pamartume? E kujt ka qenë?

-Ajo ka qenë vilë e Pustinave, më duket. Aty mo përpara kanë pas jetu Aleksandër dhe Vasil Lalo. Pastaj erdhi kjo e këtij çunit të ri sakat me karrocë.

-Që herë thoshin ësht i dënum dhe ish i burgos, herë thoshin ësht fuks.

-Aty dëgjohej muzikë jugosllave me zë të lartë, gjithë ditën – shtoi mami.

-Po komunistë a kemi pas shumë në rrugë? – vazhdova unë.

-Jo. Kjo ishte rrugë tironasish denbabaden e jabonxhish të hershëm, sidomos me shumë dibronë e llaci-facë të mrekullushëm, po ene ca gollobords punëtorë, ca korçarë të urtë e të mençëm, krutonë të ardhë herët. Po ishin të gjithë si me qenë tironas. Ishim isoj! Ne kalamojt flitshim isoj! Tironcit rrallë shumë konë qenë komunista, ti e di! Shumica ishin familje t’prekme ka komunistat. Sa erdhën m’45-ën, i patën fut burgjeve e internu pa asi shkak. Vetëm se shifshin punën e vet e nuk përziheshin. Na patën morë tokat e shpiat! Ca bile, ene i ekzekutun. Ato qe i kishin lon rehat me jetu te kjo rrugë, rrishin urtë e s’niheshin, ke cepat e shpive t’veta ose me noj bina ngrit nëpër aborret e veta. Katet e para na i kishin morë të gjithve për dyqone apo i jepshin me qira. Kishim ca komunistë që rrishin ke vilat e bukra, si t’thosh mo para. Po ti i ma men vetë kta, se ke pas lujt me kalamojt e atyne. Kanë pasë i farë emri, po jo tamam të mdhoj blloku. Ishin njerëz pa bujë. Ndonji i rrallë ktu ke ne qëllojte kasap, dmth hetus apo sigurims nga ata të hunit e të litarit. Kemi pas edhe ca Ambasada a Legata, gjithmonë nëpër vila t’morme pri familjesh tironase.

-Pse Dërhemt nuk kishin vila, babi? S’ishin aq të pasur?

-Jo, babagjyshi në atë kohë kish flori sa të blinte sa vila të dojte. Ti e di që ka pas 3-4 shpi mu ktu rreth e rrotull, që i shiti. Ke Derhemt, çdo familje, në vitet 30-40, në momente të caktume të vitit kur shiteshin me shumicë prodhimet bujqsore, bonte pare sa me ble një vilë në javë. Por jetojshin mirë sipas kërkesave që kishin. S’kishin interesa për me bo vila me duk. Ishin të pashkollu, dhe nuk kishin dëshirë të investonin në tregti; as me italjont në vitet ’30, kur u pasuru shumica e tregtarëve, nuk u lidhën si disa tironas të tjerë. U interesonte bujqësia, qejfi, muzika, dhe dilshin m’punë edhe vetë në tokat që kishin jashtë Tironës së athershme, bashkë me katunarët dhe hyzmeqarët e vet. Kurse plot nga tokat dhe kopshtet e Rr. Qemal Stafa ua shitën jabonxhive. Vetëm ne ka Dërhemt patëm shpi dykatëshe me nevojtore mrena shpisë, edhe pse baba nuk e rregulloi kurrë tamom. Shpia gjithmonë e lonme mas dore ka qenë. Xhaviti e Beromi e bonë vilë shpinë e vet ke Kodra e Kuqe, se morën arkitekt e ndërtus për të qenë. Baba mori nji njeri pa shum shkoll t’ia ndërtonte shpinë, mo shumë me i bo nder se ishte hallexhi. Baba pare kishte plot, por shpinë e lejte mbas dore. Baba e Xhemolit e zbukuroi të vetën ene nga jashtë… po ajo s’dilte ke Rruga që do ti, se kishte dyqonet nga nahia e Qemol Stafës. Kurse Dërhemt e tjerë konë nejt në shpi njikatëshe me oborre të mdhoja, me gjithë vllazninë përreth. Jugorët që vishin ktu me familje që njifshin emigracionin, tregtarët, ose tironasit me shkollë bojshin vila t’bukra, ato që sot quhen vila italione.

-Çfarë mban mend në fillim fare nga Rruga Qemal Stafa?

-Kur po tërhiqeshin gjermonët. Kom qenë kalamo. Rruga ishte hala e pashtrume me asfalt. Ca autoblinda nalun mu mas shpisë së Turkeshve, para mejhones ke Zaje Kruja. Gjermont nxorën nji bukë shumë të zezë. Si ajo që tani shitet nëpër supermerkato e quhet bukë gjermone. Dhe e lynë me tlyn dhe po e hajshin. S’di a ishin ata pak gjermonë që ka pas gjithsej Tirona apo të tjerë. Po ne, si kalamoj, ju afrum rreth e qark. Njoni na dha të gjithve ka’j copë bukë me tlyn. Ne s’maheshim se po hajshim bukë gjermone. Kalamoj hesapi!

-Po tjetër?

-Lujshim gjithë ditën me top. Unë hiqsha kpucët që të lujsha rehat, ne i harrojsha. Shkojsha zbath m’shpi. Bërtiste baba. Nji herë më ka lidh ke bytha e monit të Dijes për nja dy orë, derisa erdhi nona e më zgidhi.

-Pse? Kishe humb prapë këpucët?

-Jo! Se shkojsha keq në shkollë. Nuk kom bo kurrë detyra e s’msojsha. Bashkë me Sufin e me Xhemolin rrishim tu lujt gjithë ditën!

-Tek Shkolla e Kuqe ke qenë?

-Klasën e parë, tek shkolla Ismail Qemali, që ka qenë një shkollë fillore tek Rruga e Pishës (Tefta Tashko, sot). Se këto ishin dy rrugët kryesore: Qemal Stafa që ka pas qenë Sulejman Pasha, dhe Rr. E Pishës. S’ka pas rrugë Hoxha Tahsin. Mo vonë u zgjeru edhe ajo. M’u përballë shkollës time ishte edhe shkolla tjetër fillore Jani Vreto. Ene kjo ke Rruga e Pishës. Pastaj shkova ke shkolla e Kuqe, në klasë të dytë. Por kom qenë dyshanjos. Nuk kom pas hap kurrë libra. Po shokët e klasës i kom pas të mirë shumë. Më caktojshin gjithmonë në patronazh nëpër shpit e tyne. Mbetëm shokë me të gjithë këta.

-Më thuaj ndonjë emër nga këta ku shkoje për të mësu, që të kishin në patronazh?

-Kryesorët me të cilët msojsha konë qenë Apollon Baçe, Gëzim Struga dhe Rinush Idrizi. Ishin të zot të gjithë! Njerëz flori, dhe familje të pazakonta për Tironën e atëhershme. Mbaj mend që me Apollonin rrishim kur isha në klasë të pestë. Hutohesha kur shkojsha ke shpia e Apollonit, se ne bojshim sikur msojshim, kurse e oma e Apollonit i binte pianos. Dhe pastaj na qeraste me ca reçelna që unë s’i kisha provu kurrë. Bebi Kristidhin e kom pas në një klasë në klasë të parë. Po mësuesi më i paharrum që kam pas ka qenë Daniel Ndreka, shkodran, në klasë të dytë fillore tek shkolla e Kuqe.

-Është ai që ju shkulte flokët e favorites kur silleshit keq?

-Po. Por ishte edhe mësues i jashtëzakonshëm dhe njeri zotni. Se ngrejti kurrë zonin. E shifshim si pereni!

3. Venalit sipas tim eti

Ja më poshtë lista e familjeve dhe vilave të Rrugës Qemal Stafa, sipas kujtesës së babit. Por gjithnjë, ndërsa bisedonim, diskutonte me mamin për disa prej mbiemrave. Mami u ka dhënë rusisht gjithë fëmijëve të familjeve të asaj rruge, ndaj s’ka mbiemër që nuk e di. Duhet edhe të përmend dhe dëshmoj merakun e babit se mos harronte ndonjë emër a vilë. Por ish i ndërgjegjshëm që mund edhe të ketë harruar. U kërkoj falje atyre që s’ua përmend emrin, nëse ka. Për disa më thotë që s’e di e kujt ishte vila. P.sh., e pyeta e kujt ishte ajo vila e bukur ku për ca kohë rrinte ajo mësuesja, shoqe e mamit, që quhej Dëshira? Babi tha që nuk e mbante mend se e kujt ka pas qenë. Pastaj më telefonoi më vonë dhe më tha se pyeti një tjetër mëhallelie dhe kjo i kallëzoi se ajo vilë paskësh qenë e një prifti katolik që komunistët e pushkatuan herët. Kështu biseda për familjet dhe vilat e Rrugës Qemal Stafa kalonte midis hareje për kujtime të bukura e çapkënllëqe qesharake, dhe trishtimi për shtëpi të zëna pa të drejtë e njerëz të marrë më qafë pa asnjë arsye. Por ajo që më bën përshtypje për njerëzit e kësaj Tirane të vjetër është si kanë kaluar, dekadë pas dekade në këto 100 vjetët e fundit, duke e humbur pak nga pak gjithë pasurinë e tokat që patën. Disa prej tyre madje kanë dalë nëpër cepa Tirane pa mundur të rrinë këtu në bash të vendit ku duhej të ishin po të kishin pasur qejf. Ndoshta kjo është historia e shumicës së tiranasve të vjetër që, ndryshe nga ata që u bënë tiranas vonë, s’kanë lakmuar të rrisin kamjen ose s’kanë ditur. Ndoshta erdhi ngaqë procesi u ndërpre kur pas 1945-s u morën sa kishin. Ndoshta ai instinkt e kulturë nuk u zhvillua dot në këto familje që jetonin pak a shumë mirë. Por ajo që më vret më shumë sot, është pamundësia për t’u shkolluar e fëmijëve të familjeve tiranase të kësaj rruge që u deklasuan ose u panë shtrembët nga sistemi komunist. Kishin gjithë mjetet në duar, pasuri bërë me punë e djersë, kish nisur një qytetërim i bazuar, po dilnin në Europë dhe po ndërtonin besim dhe ëndrra tek pinjojtë e rinj të familjeve. Kur e gjitha u ndërpre si një film që pritet.  I shoh ca prej tyre kur ecin rrugës sot. Nga kamja, i detyruan  të futen nëpër skuta dhe u ndaluan arsimimin e lartë. Disa kanë marrë prona mbrapsh. Disa jo. Ajo që hoqën dhe pamundësia për shkollim u ka lënë gjurmë. Kjo ndihet. Por së paku ende jetojnë në këtë pjesë Tirane. Dikur nuk ua dija historinë si sot. Mirë që u morën gjithçka, mirë që u vranë etër e gjyshër, po pastaj u mohuan edhe shkollimin! Një dënim preçiz e i përllogaritur që rreh drejt ndëshkimit shekullor. Të shuajnë derën, farën dhe emrin, edhe kur të lenë gjallë! Komunizmi ynë me bojna! Më ravijëzohet gjithashtu qartë sa e shkurtër ka qenë vija kohore kur Tirana nga një strukturë katundi të madh me tradita të mira komunitare, u shndërrua në qytet, proces që nisi që në kohën e Zogut. Një kohë që e gjykoj tepër të shkurtër e të pamjaftë për kulturë urbane dhe civike. Pastaj, fakti që shtresa intelektuale dhe qytetare e Tiranës tashmë e përzierë me plot jo-tironas si bazë e një elite intelektuale kombëtare, që qe profilizuar mirë para 1944-s, u masakrua, copëtua dhe frikësua nga diktatura e re që s’kish të mbaruar, e dërmoi bazën e re të kulturës urbane dhe civike.

Unë i kujtoj mirë kur u ndërtuan pallatet e pakëta me punë vullnetare në Rrugën Qemal Stafa, e kujtoj si luanim me llaç e tulla jashtë dhe ekakusheka ose kokamçeftas nëpër kthinat me një erë që s’harrohet, brenda ndërtesave ende të pasuvatuara, por s’kujtoj çfarë u shemb aty që të ngriheshin këto të rejat. Familjet dhe vilat më poshtë janë vetëm ato që bien tamam mbi Rrugën Qemal Stafa; jo ato të rreshtit të dytë mbrapa apo të traversave. Gjithashtu shumë shtëpi dykatëshe dhe banesa relativisht të mëdha që nuk kanë pasur një bukuri të veçantë për t’u quajtur vila, si edhe disa të tjera të ndërtuara më vonë, nuk i kam përmendur. Sa radhis më poshtë janë një gjendje e Tiranës kur im atë ishte fëmijë. Familjet dhe vilat radhiten sipas rendit, duke nisur nga Rruga e Barrikadave e duke u ngjitur drejt Rrugës Bardhyl ose Unazës së Vogël. Për familjet kam ruajtur shqiptimin tironas të emrave, si i thoshte im atë.

Familjet

Majtas:

Turdit, Fagt, Vorpsit, Toskët, Saraçt, Jazexhit, Moçt, Shehët, Bibat, Shtishët, Kosovrastët, Dakot, Shundët, Shalat, Berberollt, Shatkët, Kuçukt, Ketat, Frashrit, Pilkët, Gordont. (Turdiu, Fagu, Vorpsi, Toska, Saraçi, Jazexhiu, Maçi, Shehri, Biba, Shtishi, Kosovrasti, Dako, Shundi, Shala, Berberolli[iii], Shatku, Kuçuku, Keta, Frashëri, Pilku, Gordoni)

Djathtas:

Qorrallit, Stërmast, Mulletët, Ndroqt, Laskat, Gurazit, Kusakt, Kust, Pustint, Keçt, Delit, Tugt, Toskt, Maçt, Ndroqt, Tufjellt, Gurrat, Dërhemt, Turkesht, Bylykt, Zaje Kruja, disa gollobordas, Çokt, Shehët, Dyqoni Shabazes. (Qorralliu, Stërmasi, Mulleti, Ndroqi, Laska, Guraziu, Kusaku, Kusi, Pustina, Keçi, Deliu, Tugu, Toska, Maçi, Ndroqi, Tufjella, Gurra, Dërhemi, Turkeshi, Bylyku, Kruja, Çoku, Shehu)

Vilat

Majtas:

Shpitë e Turdive, vila e Çakmaxhonve (poshtë shisnin kafe të pjekme), vilë sh e vjetër e 1910-20 (?), vila e Saraçëve, një vilë e një prifti katolik që e pushkatuan, vila e Kosovrastve, e Dakove, vila Shundi, vila Shala, vila Berberolli, vila Shatku, vila e Turkeshve, vila Frashëri, vila Pilku, vila Avdiu (sapo kaloje Jordankën), vila Gordoni.

Djathtas:

Vila e Qorrallijve (Muzeu i Luftës N-Ç), vilat e Stërmasve, vila e Mulletve, vila Guraziu (Qendra Linkoln sot), vila e Kusve, vila e Keçve, vila e Delive, Vila Kostë Çekrezi[iv], vila e parë e Tugve (për ca kohë në fëmijërinë time: Ambasada Vjetnameze), vila e Ndroqve, tjetër vilë e Tugve, vilat e Turkeshve, vila e Takove, vila e Zaje Krujës (jo e bukur por e suvatume, dy-katëshe).

4. Rruga dhe gjuha e njerëzve

Nuk më bezdis fare emri i Rrugës sime. Qemalin e kam pasur gjithnjë dobësi. Dhe e mora edhe më shumë qejf herët në gjimnaz kur shoqja ime Rabjana me të cilën “flisnim kundër”, më tha se thuhet që atë e spiunoi Enveri që ta hiqte qafe, se Qemali ishte më i zoti dhe më i mbështetur se Enveri në Tiranë e Shqipëri. Rruga “Sulejman Pasha” më tingëllon e huaj sot. Por as kjo s’më jep asnjë bezdi.

Ata që cepat e Rrugës sonë, në rrënjë, i identifikojnë me Muzeun e Luftës në njërin skaj dhe Shabazen në tjetrin, që ende kujtojnë qartë mënyrën e ecjes, mimikën dhe zërin e Shabonit ose Servetes, Sanies dhe Qemol Avdisë, apo të Allamonit paqësor e muhabetçi, janë më afër zemrës sime. Lidhja jonë, thellë, në atë pikën që s’dihet ku e ka lokusin e vet, sfidon mosdakordësitë dhe zhvillimet tona shpesh të kithëta në këta 35 vjet që unë jam (në një kuptim) larg asaj rruge. Ka pasur një farë njëtrajtshmërie dhe stabiliteti ajo rrugë që të jepte sigurinë e atij që çapitet në oborrin e vet. Pas ndryshimeve të hershme, për mua si fëmijë apo vajzë e re, Ambulanca e Madhe dhe Artistikja Migjeni përkundruall (më pas edhe 9-katëshet) eliminoheshin vetiu prej trurit që, institucionet, nuk i bënte pjesë të rrugës në kuptimin intim e privat të saj. Pastaj, ngadalë, zinin vendin e vet, se nuk ishin shumë. Bënin këtu përjashtim dy shkollat e njohura kryeqytetase, Fan Noli afër nismës së rrugës, dhe E Kuqja në zemër të saj. Të dyja ishin qendra që banorët e rrugës i adhuronin, duke nisur nga respekti për drejtorët shekullorë të shkollave dhe mësuesit që nderoheshin thellësisht, deri tek kujdesi për çdo fëmijë që ecte për në shkollë apo kthehej prej saj. Po ashtu edhe dyqanet dhe furrat shpërndarë rregullisht përgjatë rrugës, ishin nyja komunitare me rëndësi të vecantë dhe shërbenin edhe si dhoma ndenjeje dhe pritjeje për grupmoshat e interesuara nw gjithëfarë thashethemesh të shëndetshme. Gastronomi ish veçanërisht i rëndësishëm gjatë rritjes sime, edhe për lidhjen direkte në hapësirë e funksione, mes tij dhe Pazarit. Por, këtu, dua të mbetem në mënyrë strikte tek Rruga Qemal Stafa. Në atë çfarë ka ngelur prej saj. Rruga ka ndryshuar shumë. Bliret e bëjnë të mrekullueshme në Maj-Qershor. Ende kanë mbetur disa vila të vjetra anash saj: disa nusërojnë pas operacioneve plastike mbi fasadat e ribëra, ndonjë lëngon para se të çrrënjoset krejt që t’i lerë vendin ndonjë goxille shumëkatëshe tipike për Tiranën pas 2010-s. Por shumica, shumica janë shkatërruar sakaq, pa gjurmë, shpesh pa foto apo histori të shkruar, bashkë me manat, kumbullat, fiqtë e hurmat  që u bënin hije dhe trëndafilat erëmirë që u vareshin avllive e kangjellave rrethuese.

Rruga ime ka ndryshuar gjithnjë nga pak. Më shumë se duhet, por më pak se pre e një zhvillimi asgjësues. Shoh një reportazh nga viti 2003 kur Qemal Stafa qenkësh rikonstruktuar prej themeli dhe Edi Ramën[v], atëherë kryetar bashkie i Tiranës, që jep lajmin e përfundimit të procesit. Mbaj mend që gjatë dhjetëvjeçarit të parë të 2000-s, mami thoshte: “sa herë që duan të vjedhin këta të Bashkisë, na e hapin rrugën mespërmes!” Të them të drejtën, nuk e njoh atë rrugë të shkretuar që shfaqet në film. Asnjë ndërtesë të saj nuk identifikoj dot. Ndoshta, se qe në rindërtim e sipër. Atë ndjesi të keqe e kam marrë dikur, kur, pas 10 vjetësh pa u kthyer në Shqipëri, shkova të shihja këtë lagje të re Tirane që quhej Astir. Ishte 2001-shi. Po të më lësh mua tek Astiri, edhe sot (që duket si qytet më vete i sapondërtuar),[vi] në një ditë me re, nuk di nga është Lindja apo Jugu. Nuk di nga ç’anë bie Tirana. Duhet të gjej Dajtin (po u gjet) që ta kuptoj. Një ndjesi kjo që s’e kam pasur kurrë në Rrugën time. Gjithnjë e di ku jam e ku është gjithçkaja përreth, me sy mbyllur. Në mendjen time Rruga ka një vazhdimësi kohore, edhe pse me shumë ndërprerje. Por është më e njohshme se shumica e rrugëve tiranase. I ruan disa gurë historikë të dallueshëm për ata që përkasin aty.

Kur vij në Tiranë, natën e parë që fle në shtëpinë e prindërve, zgjohem gjithnjë me buzëqeshje në buzë. Dhoma e gjumit bie nga ana e rrugës, dhe, që sapo gdhin, nisin e flasin ata që hyjnë e dalin nëpër kafenetë poshtë shtëpisë. Pa dyshim, shumica janë venali; kanë të paktën tre breza që jetojnë në atë rrugë, edhe pse shumica e banuesve të asaj pjese të rrugës janë në atë vend që prej shumë më shumë brezash[vii]. Është gjuha e ëmbël e asaj rruge të Tironës së Vjetër, një tingull i butë  dhe i rrumbullakosur, krejt pa hundorësi, që sot s’është më e lehtë ta gjesh në këtë gjendje parësore nëpër Tiranë. Tirana e folësve të rinj po zhvillon dialektin e vet të përzier, siç është e natyrshme. Ajo që vë re tek të rinjtë e qendrës së Tiranës sot (edhe ata që shkojnë në Shkollën e Kuqe, mu në zemër të Rrugës për të cilën shkruaj!) është një “trashje[viii]” e gjuhës. Në Rrugën time, presioni i shumicës (moshave mbi 30 vjeç) lindur e rritur aty, e mban ende gjuhën stabël. Edhe përmbajtja e muhabeteve që të kap veshi këtu, është ndryshe. Si më normale dhe më pak e ashpër më duket, edhe pse kjo mund të jetë një përzgjedhje pa dashje e imja apo anësi që mbaj pandërgjegjshëm. Ja p.sh. tri biseda riprodhuar në mënyrë strikte, kapur rrugëve të Tiranës më 15 tetor.

-Tek Qemal Stafa, dy djem në moshë gjimnazi:

“Do shkojshin në kinemo. Ia kishte dhonë lekët Sandri. S’di ça do shifshin.”

-Para Maternitetit të Vjetër tek Bulevardi në parcelën qendrore që ndan dy anët e makinave, një grup 5-6 vetësh – gjimnazistë:

“Nuk dojte me lujt, o kar! Unë e qiva m’byth e mezi kaloi po t’them!”

-Mu aty ku dikur ka qenë Kinema 17 Nëntori, një djalë rreth 20 vjeçar në tel.:

“Përshëndetje, zoti Beshiri! Me cilat putana po shoqëroheni sot?”

E di që jam me fat që kam rrugën time. S’e ndryshoj me asgjë tjetër në Romë, Paris apo New York. Edhe pse jo gjithçka që kam kaluar aty ka qenë gjylaç, e, në jetë, s’kam pasur kurrë një paese dei balocchi[ix]. Ka plot njerëz që s’dinë tamam ku janë rritur, sepse kanë lëvizur pa pushim. Jo për fajin e tyre, por jeta na vjen nga jashtë e nuk e zgjedhim. Mund të jenë të suksesshëm, po besoj nuk kanë një dimension mbrojtës të shpirtit, që, edhe kur nuk je e ndërgjegjshme që e ke, të mban ngrohtë dhe ëmbël si natën edhe ditën. Tinguj familjarë, aroma të njohura, copa të peizazhit të cilave ua di historinë dhe ku ke kujtime që të tokësojnë e japin siguri. Të çojnë në më magjiken periudhë të jetës, fëmijërinë. Aty ku rri si në të parën e herës fare-fare, brenda lëngut amniotik të mirëqenies bazale fillestare.

© 2025 Eda Derhemi. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Fotot janë të autores.

---

[i] Babi ka lindur pikërisht aty ku edhe jeton ende që prej 88 vjetësh. Gjuha e tij është ajo e tironasve të vjetër që për shumë breza qysh kur s’mahet men, kanë jetuar në Tiranë, pra venalive. Në dialog, gjuhën e tij e kam lënë në mënyrë të lirshme në dialektin e Tironës së tim eti.

[ii] Emrat e familjeve, edhe kur i përdor për familjarët, i kam ruajtur në gërmë të madhe.

[iii] Babi këtë emër e shqiptoi disa herë si Berberholli. Nuk jam e sigurt për variantin e saktë.

[iv] Të jetë ky i shquari Kostë Çekrezi i Harvardit dhe Columbias, mik i Nolit dhe agjent kryesor i njohjes së Shqipërisë prej presidentit Wilson dhe Amerikës?! Besoj se po. Këtë informacion e gjeta nëpërmjet një ish-shoqeje klase në fillore (A.B.) që ka jetuar aty gjithë fëmijërinë e saj. Ja një foto e kësaj vile sot. Me sa duket, i ka ardhë dita të zëvendësohet me goxillën e radhës.

[v] https://www.youtube.com/watch?v=A12bSK-Btmk

[vi] Mbaj mend se nuk kish asfalt. Kishte vetëm llucë argjile, se as baltë s’qe. Njëra nga këpucët ngjiti aq keq e thellë në baltë, sa më doli nga këmba. Shtëpi të larta të shëmtuara me oborre gjigante rrethuar me tela, por brenda të zhveshura. Njerëz të varfër nëpër rrugë dhe dukshëm fshatarë zonash të thella. Një pamje e rrënuar jete të rëndë. Nuk qe as fshat e as qytet. ‘Slums’ është e vetmja fjalë që më vjen ndër mend për ta përshkruar.

[vii] Dhjetë vjetët e fundit, rruga ka edhe plot të huaj që flasin anglisht, familjarë ose të rinj, që duken si përfaqësues organizmash ndërkombëtarë që këtu me siguri kanë gjetur një rrugë paqësore dhe shumë afër qendrës. Dhe në pesë vjetët e fundit ndesh shpesh e më shpesh në këtë rrugë familje italiane dyshe, në moshë të mesme a të thyer, që me sa duket kanë gjetur banesa për të kaluar këtu vitet e pensionit. Rreth 3500 italianë të moshuar thonë janë vendosur nëpër Shqipëri. Normalisht, këta të Rrugës sime, kanë dialekte jugore dhe kanë një status ekonomik dhe arsimor të mesëm ose më të ulët se aq.

[viii] Ky nuk është një term gjuhësor, por një ndjesi e përftuar në kontakt me realitetet fonetike të gjuhës së çlirët, prodhuar prej folësve të rinj lindur ose rritur në Tiranë në 10-15 vjetët e fundit. Është i qëndrueshëm skeleti fonetik i të folmes së Tiranës që vazhdon të mbetet modeli ‘cool’ i të rinjve, por me ndryshime të shumta fonetike jo vetëm në karakteristika suprasegmentale, por edhe në natyrën e vetë tingujve. Një hamendësim i imi që sa vjen e forcohet, është se modeli i ri i shqiptimit ‘cool’ të slangut në shkollat 9-vjeçare dhe të mesme në qendër të Tiranës këto dy dekada, nuk është ndikuar nga përzierjet me të folmet e toskërishtes prej të ardhurve nga zonat jugore, por sidomos me ato të gegërishtes së Shqipërisë qendrore e sidomos të folmeve malore rretheqark Tiranës. Kjo hipotezë do një studim fonetik që të mbështetet ose hidhet poshtë, që unë s’e kam kryer, dhe as di të ekzistojë.

[ix] Vend imagjinar i idealizuar që del tek Aventurat e Pinokut, ku kalamajtë bënin vetëm qejf.