Pas 1990-ës, dhe veçanërisht në vitet 2000, “lagjja” e Kont Uranit filloi të riprodhohej edhe nëpërmjet GABI-t – tregut të mallit së përdorur, që u instalua në të dy trotuaret e rrugës, mu përbri gërmadhave; madje duke i shfrytëzuar hapësirat e shtëpive të braktisura si magazina. GABI erdhi si pasojë e emigrimit ekonomik të shqiptarëve në Evropë, nga Greqia në Itali e në Gjermani e gjetiu; emigrim që mundësoi një farë ribalancimi të trysnisë së mallrave të konsumit, midis Europës opulente dhe skajeve më pak fatlume të kontinentit.

Askush nuk e di se nga vjen kjo GABI, fjalë që ndoshta ka të bëjë me gabel, term përçmues që përdorin për romët. E vërteta është se shumë romë – edhe në “Kont Urani” – i sheh të merren me këtë lloj tregtie, që nuk është pa fitim. Çmimet e lira i lejojnë edhe njerëzit me të ardhura të pakta të shijojnë rroba, këpucë e sandale të cilësisë, markave dhe modeleve që ndryshe nuk do t’i kishin përballuar dot.

Shqipja ka një fjalë idiomatike për llojin e mallit që shitet te GABI – e quan plaçkë. Përveçse emër gjenerik për çdo send dhe orendi që dikush ka në shtëpi ose merr me vete kur udhëton, plaçkë është edhe veshmbathja që një tregtar ka në magazinë ose që transporton poshtë e lart, duke shënjuar kështu pasurinë materiale të dikujt dhe duke iu afruar kuptimit të pasurisë së tundshme. Njëherazi, plaçkë shënjon edhe gjithçka që i merret dikujt me dhunë, përfshi edhe armët dhe sendet e tjera që i kapen armikut në luftë: në anglishte kjo do të ishte loot, në spanjishte botín, despojo, presa; khs edhe foljen plaçkit (angl. to loot). Që e njëjta fjalë, në shqipe, përdoret për të shënjuar edhe pasurinë, edhe diçka që i kapet a i rrëmbehet një armiku a një viktime, fton për reflektim; të paktën, mund të shohësh atje sugjerimin se pasuria që rrëmbehet me dhunë a dredhi, mund të hyjë në punë edhe për të filluar një aktivitet tregtar.[1]

Gjatë viteve të regjimit totalitar në Shqipëri, tregu i brendshëm në vend erdhi duke u varfëruar dhe dyqanet duke u zbrazur nga malli; aq sa vetë varfëria, si gjendje ekonomike e një personi a një familjeje, të perceptohej si mungesë e mallrave a e sendeve të ndryshme, jo e parave. Ngaqë në treg nuk gjeje dot asgjë, dhe ngaqë industria e lehtë tashmë në krizë nuk prodhonte veç pak artikuj të zbërdhylur që nuk i donte askush, të gjithë ata që kishin fatin të udhëtonin jashtë, zakonisht për punë ose me shërbim, i përdornin edhe qindarkat e fundit të dietave për të blerë sende të ndryshme, që do t’ua jepnin të afërmve të tyre në Tiranë – nga xhinset te çakmakët e stilolapsat, nga rrobat e banjës te sandalet e sapunët e tualetit. Kush kish më shumë mundësi, dhe kush guxonte të merrte me vete valutë ose florinj – duke shkelur ligjin dhe duke rrezikuar arrestimin në kufi – mund të sillte “nga jashtë” edhe pajisje të rënda elektroshtëpiake, si televizor me ngjyra, magnetofon ose impiant hi-fi, ose një motoçikletë.

Të gjitha këto sende, që hynin në Shqipëri nga bota dhe që lakmoheshin nga të gjithë, njiheshin si plaçkë – dhe shënjonin edhe statusin e lartë të kujt i kish sjellë dhe të kujt po i shijonte. Për të sjellë sa më shumë plaçkë nga qëndrimet e tyre “jashtë”, shqiptarët – përfshi këtu studentët dhe specializantët, por edhe sportistët dhe artistët, dhe më në fund personelin e ambasadave – vizitonin rregullisht tregjet e rrobave të përdorura në periferitë e metropoleve (të njohura edhe si pleshti, frëngjisht les puces), që u ngjanin panaireve gjigante të plaçkës, dhe ku mund të gjeje gjithçka lirë, nga mallrat në dukje firmato te rrobat dhe sendet me origjinë të dyshimtë. Një arsye për joshjen pas këtyre hapësirave të tregut, ishte edhe mungesa e valutës: leku, ose monedha shqiptare e atyre viteve, nuk kish asnjë vlerë jashtë kufijve të vendit dhe as mund të këmbehej gjëkundi në bankë, kundrejt dollarëve ose monedhave të tjera.

Që në vitet 1980 filloi të merrte kështu formë një lloj ideje, sado e mjegullt, se midis dëshirës së panginjur të shqiptarit për plaçkë dhe bollëkut të tregut në shoqërinë e konsumit, kudo në Evropë, kish një zonë të ndërmjetme, një zonë gri, ku dallimi mes mallit dhe mbeturinave, plehrave dhe mbetjeve të tjera, vinte dhe e humbte kuptimin; dhe ku nevojat materiale të individit në Shqipëri mund të përmbusheshin lirisht me artikuj dhe sende, të cilat e kishin mbyllur ciklin e dobisë gjetiu. Çfarë ishte hedhurinë (junk) për ata andej, do të vlente akoma si plaçkë për ne këtej, dhe ato pak kanale komunikimi mes Shqipërisë dhe botës do të shërbenin edhe për të transportuar, drejt Shqipërisë, gjëra që, në thelb, tregut dhe konsumatorit në Perëndim nuk i duheshin më.

Sa më shumë kontakt që kishte, mes shqiptarëve dhe Perëndimit në vitet 1980, aq më shumë shtohej numri i të gjithë atyre që botës – Europës, Perëndimit – ia lakmonin pasurinë dhe mirëqenien, por jo vetëm në trajtën e plaçkës që vinte që andej. Breza të tërë ishin rritur, në Shqipëri, me dëshirën për botë – një dëshirë që nuk e realizonin dot, sepse regjimi totalitar i mbante kufijtë të mbyllur dhe nuk lejonte askënd që t’i kapërcente pa autorizim zyrtar; dhe aq më pak që të emigronte. Kjo mbyllje totale, ky qarkim i territorit me gardh dhe tela me gjemba dhe ushtarë të armatosur, ky amputim i vijueshmërisë gjeografike mes Shqipërisë dhe vendeve me të cilat shqiptarët kishin komunikuar dikur lirisht, si Italia, Greqia, Turqia, Austria, Franca, Gjermania dhe të tjera, po kombinohej tani me frustrimin prej varfërisë dhe mungesave në treg, për të krijuar një mishelë eksplozive. Njerëzit donin të dilnin nga territori ku i mbante shteti forcërisht të mbyllur, dhe këtë dalje po e perceptonin si liri.

Mbase këto reminishenca do të ndihmojnë për të kuptuar pse GABI e shndërroi “Kont Uranin” në një interface të Tiranës me botën, edhe më fort se “rruga e ambasadave” 200 m më tutje, ose vendi midis Postës, Bankës së Shtetit dhe Teatrit të Kukullave, ku rrinin (dhe rrinë) zakonisht kambistët (e valutës së huaj). Se ç’arsye i shtyu tregtarët e plaçkës së përdorur t’i ngrinin tezgat te rruga “ime”, këtë nuk e them dot me siguri; ndoshta ka luajtur një rol afërsia me qendrën e një rruge përndryshe anonime, ose funksioni i saj i improvizuar, si fistulë mes rrugës së Kavajës dhe rrugës së Durrësit; ndoshta ka ndihmuar afërsia me rrënojat dhe, në përgjithësi, me një zonë të parregulluar të qytetit. Ky yni nuk ishte i vetmi GABI në Tiranë; dukurinë e ndeshje edhe gjetiu, edhe pse shpesh në zona liminale, ku qyteti bie në kontakt me jo-qytetin; çfarë të sugjeron një lloj gjeografie urbane karakteristike për romët. Dhe kur thua romë, ke sjellë në argument atë komunitet që, më shpejt e më fort se të tjerët, arriti të përfitojë nga hapja e kufijve dhe qarkullimi i lirë i njerëzve, për t’i vënë këto në shërbim të qarkullimit të mallit. Si valët e radios, edhe romët nuk i njohin kufijtë gjeografikë, ndonjëherë edhe nuk i perceptojnë fare – qenia e tyre ndjek rregulla të tjera hapësinore. E megjithatë, paradoksalisht, janë romët, me praninë e tyre aq stabël në rrugë, që i japin identitet lagjes. Te “Kont Urani” ka pasur gjithnjë egjiptianë (jevgj), edhe pse fare pak; por i mbaj mend mirë, nga fëmijëria; romët vetë, shumë më sipërmarrës dhe me komunitete të shtrira anembanë Europës, do të shfaqeshin më pas.

GABI, që thuhet se ka veshur Tiranën mbarë, duke u dhënë edhe atyre me më pak të ardhura një pamje më “europiane”, është krijim i tyre; si realitet, por edhe më fort si koncept. Mjafton edhe vështrimi më i shpenguar, te një tezgë me veshje a këpucë të përdorura, për t’u bindur për impaktin e hershëm të kësaj sipërmarrjeje, në tregun e etur për plaçkë, të Shqipërisë të fillimviteve 1990. Deri atëherë, regjimi e kish vdekur urie konsumatorin brenda vendit, duke i reduktuar dyqanet në pika të shpërndarjes të materialeve për mbijetesë – dhe as që bëhej fjalë për mallra konsumi të importuar. Nga ana tjetër, importet që filluan të hyjnë me hapjen e tregut ishin të papërballueshme nga blerësit në Shqipëri, për shkak të diferencës në çmim. Zgjidhja ishte ajo që shumë shqiptarë, që dikur kishin fatin të udhëtonin jashtë, e kishin gjetur me kohë: tregjet e mallrave të dorës së dytë, të përdorura, stok, të vjetruara, të hequra nga qarkullimi. Çfarë filloi të sillej në Shqipëri në atë kohë dhe vazhdon të sillet akoma, nga sipërmarrës të zellshëm dhe të palodhur, do parë si rezultat i një seleksioni natyror në artikujt e veshmbathjes në Perëndim, sa në qendrat tregtare dhe butikat, aq edhe në gardërobat private – sepse, në çdo rast, është fjala për sende që në origjinë nuk i kanë dashur më; pse i kanë parë si të dala mode, të kapërcyera, “të vdekura” për tregun e atjeshëm, ose edhe të papërdorshme. Ai vështrimi, sado i shpenguar, nuk mund të mos pikasë ekstravagancën e këtyre plaçkave, ngjyrat e tyre të ndezura, nga jeshilja fosforeshente te portokallija dhe roza; stilet e ekzagjeruara të çizmeve, të fustaneve, të xhaketave, si prej rekuizite të një teatri komik; dizajnet me vija, lule të mëdha tropikale, pafta çeliku dhe tunxhi, rripa meshini dhe kamoshi mbi tekstil, qelqe që duhet t’u ngjajnë xhevahirëve, dantella, tyl dhe lamé, rripa dhe tokëza dhe zava gjithfarësh, peliçe sintetike, këpucë lustrafine të vdekurish, t-shirte me emra dhe data fushatash të zgjedhjeve presidenciale amerikane dhe koncertesh rock-u të para 20 vjetëve, atlete me drita LED dhe të tjera të ngjashme; janë të gjithë artikuj që janë mbajtur ca kohë në paraburgimin e koshave të zbritjeve të thella në dyqanet, pastaj i kanë çuar në kafaze të tjera, të nëndheshme, siç mund të deduktohet nga era e athët prej bodrumi të dizinfektuar qe u vjen. Janë sende që mbase e ruajnë një farë vlere, por që duheshin mbajtur larg njëri-tjetrit; grumbullimi i tyre në pirgje i zhvlerëson edhe më. Përtej krahasimit me tregjet e llojit të pleshtit në Romë, mua më sjellin ndërmend dhurimet që ua bënë, shoqatat e bamirësisë në Napolin e vitit 1991, refugjatëve shqiptarë të mbledhur në kampin e Capua-s, afër Caserta-s; kamionë me pallto, pardësy dhe pelerina, që u shkarkuan në depot e kryqit të kuq lokal mu në fillim të pranverës. Gjëra që më duket se e kënaqin përkufizimin që i pat dhënë pisllëkut antropologia Mary Douglas, te Purity and Danger, si “matter out of place”; sepse nuk janë doemos të konsumuara, as të amortizuara, por thjesht të tilla që shoqëria që i ka prodhuar, tani nuk i dëshiron më, nuk ua gjen dot më një vend. Por çfarë ishte mbetje përtej Adriatikut, do të fitonte një jetë të dytë në Shqipëri.

Perëndimi, që më parë kish behur në Shqipëri nëpërmjet valëve televizive dhe produkteve kulturore të RAI-t, gjithsesi të adresuara te një publik krejt tjetër, dhe tek-tuk nëpërmjet ndonjë artifakti konsumi që arrinte të depërtonte barrierat doganore dhe sidomos ideologjike, deri te përdoruesi i thjeshtë, tani po mbërrinte sërish nëpërmjet mallrave të konsumit të dorës së dytë, edhe këto të fabrikuara dhe të hedhura në treg për një përdorues tjetërlloj. Në vitet 1990, por edhe më pas, ashtu do të ndodhte edhe me automjetet – që nga veturat e vjetruara, që u lejuan të kalojnë kufirin dhe të vijnë të vdesin në truallin shqiptar, tek autobusët tejet të amortizuar të rrjeteve urbane të metropoleve të Perëndimit. Më kujtohet të kem parë, aq vonë sa viti 2016, autobusë urbanë të Tiranës që bartnin akoma në trup shenjat, tatuazhet, lajmërimet, cikatricet dhe reklamat e qyteteve të tjera, poshtë e lart Europës, në Francë, në Gjermani, në Itali. Të mbërritur këtu pasi i kishin nxjerrë në pension gjetiu, gjithnjë më janë dukur si kafshë barre, të lodhura e të rënduara ndonëse ende në shëndet të mirë; të cilave ua kanë ndërruar habitatin pa i pyetur; thundrakë gjysmë të egër, të transferuar nga një kopsht zoologjik në tjetrin. Të mësuar me ushqim ndryshe, peizazh tjetër dhe komanda në gjuhë të tjera, tani detyruar ta kalojnë pleqërinë në një vend të huaj, ku ndoshta nuk kuptojnë më asgjë. Gjithsesi, u ofrojnë, të ngeshmëve, një lloj zhvendosjeje hapësinore ose ndjesi të së qenit në dy vende të ndryshme, thjesht duke udhëtuar me to; ngaqë brenda i flasin udhëtarit një gjuhë tjetër dhe u referohen gjeografive të tjera urbane, duke ndërmjetësuar një mbivendosje performative, mbi Tiranë, të imazhit dhe topografisë së qyteteve të tjera nga Europa. Midis dy kotjeve nga një stacion në tjetrin, këtij udhëtari me siguri i qëllon të lexojë, në përgjumje, mbishkrime komanda dhe urdhëresa që e porositin, me gjuhë të tjera, të mos i flasë shoferit, të mos pijë duhan, të largohet nga dyert, t’u lirojë vendin të moshuarve dhe grave shtatzëna, të mbahet pas parmakëve; të cilat i ofrojnë surrogaton e një eksperience, sado të shkurtër, të një udhëtimi me urban në Bruksel a në Barcelonë. Ndonjëherë madje më ka rastisur të shoh, në autobusë, edhe njoftime e joshje për pika turistike ose harta me itinerarin e dikurshëm të autobusit vetë, në rrugë tashmë të panjohura, me emra stacionesh që nuk i shqipton dot, në qytete që kushedi udhëtarët e tanishëm as munden t’i identifikojnë. Dhe kështu ndodh që të gjesh duke qarkulluar në Tiranë, si të ishin reklama të lëvizshme të një parku atraksionesh me temë kontinentale, copëza të Bremen-it, të Graz-it, të Bordeaux-së, të Mantova-s, të Gjenevës, të Rotterdam-it; turistë të një lloji të veçantë, që kanë ardhur të shërbejnë, jo të shërbehen. Shumëçka humbet në shkëmbime të tilla, por çfarë shtohet është gjithnjë domethënëse, për të ardhmen jo vetëm tonën, por edhe të vetë Europës.

[1] “Prona është vjedhje (La propriété c’est le vol!)” thoshte edhe filozofi anarkist frëng Pierre-Joseph Proudhon, në titullin e një libri që pat botuar në 1840; edhe pse ai e kish fjalën për pasuritë e patundshme; Marksi e pat kritikuar këtë formulë, si vetë-kundërshtuese: meqë vjedhja, si akt, e parakupton ekzistencën e pronës.

© 2024 Ardian Vehbiu. Të gjitha të drejtat janë të autorit.

Ky shkrim është pjesë e një cikli shkrimesh nga Ardian Vehbiu synon të ilustrojë si identiteti personal dhe kolektiv, kujtesa dhe trashëgimia e së shkuarës totalitare të Shqipërisë ndërthuren dhe ndikojnë mbi të tashmen dhe të ardhmen e shoqërisë shqiptare. Seria e shkrimeve do të botohet si kolanë speciale e revistës Peizazhe të Fjalës.

Mbështetur nga Fondi Kulturor Zviceran, një projekt i Agjencisë Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), zbatuar nga Qendra për Biznes, Teknologji dhe Lidership (CBTL). Pikëpamjet e shprehura në këtë artikull janë vetëm të autorit dhe në asnjë rast, nuk pasqyrojnë opinionin zyrtar të asnjë prej palëve mbështetëse.