Peizazhe të fjalës

ose natyra jo aq të qeta
E kaluara

E SHKUARA ËSHTË VENDI YNË (XIV)

Kur erdhi këtu familja ime, në fillim të viteve 1960, e gjeti mëhallën në një moment të rrallë stabiliteti, ku vendësit e shtëpive prej qerpiçi kishin gjetur një gjuhë bashkëjetese me qiraxhinjtë e shtëpive më të reja, disakatëshe, që ishin ngritur atje në vitet 1930 dhe që, me gjasë, kishin qenë të borgjezisë tiranase dhe klasës së profesioneve të lira, para se t’i merrte shteti në dorëzim dhe t’i jepte me qira. Shtëpitë tradicionale të mëhallës unë i njihja relativisht mirë, sepse shkoja për të luajtur me kalamajtë që jetonin atje; ndryshe nga imja, ato komunikonin më lirisht me botën përreth, ishin gjithnjë gjysmë të hapura, me amvisat që mësonin artin e të jetuarit në një botë me ujë të rrjedhshëm, energji elektrike, lavapjata dhe dyqane. Përkundrazi, shtëpitë e tjera mbeteshin për mua më misterioze, mbase për shkak të masës jo shumë organike të qiraxhinjve që jetonin atje; por edhe për shkak të një errësire të mykur, që të mbyste në hapësirat e shkallëve.

Banesa të tilla, që nuk ishin as pallate, as shtëpi qerpiçi të rrugicave, as vila të hijshme të ish-borgjezisë, tashmë të sekuestruara dhe të përdorura për kushedi çfarë, i gjeje kudo në Tiranë, të paktën në lagjet afër qendrës. Kur isha ende fëmijë, e kisha të vështirë t’i klasifikoja në kategoritë që njihja; ishin të vjetra, por njëherazi edhe të bukura, ndryshe nga ndërtimet e reja “socialiste” (për të mos folur për ato brutaliste); aty banonin me qira ndonjëherë familje të varfra, që mezi e mbyllnin muajin – përfshi edhe kushërinj të mitë; të cilat vendosnin me hapësirën brenda disa marrëdhënie gjeometrikisht të pakuptueshme, p.sh. duke e pasur banjën në anën tjetër të ndërtesës (por jo përjashta, si shumë shtëpi në mëhallat e rrugicave). Kjo ishte një Tiranë që ende nuk i përkiste tërësisht regjimit, por që kish ulur kokën, përballë forcës verbuese të detyrimit.

Kur hyja në ndonjë ndërtesë të tillë, dhe ngjisja shkallët prej druri duke dëgjuar muzikën konkrete të kërcitjes së tyre aq të brishtë, druhesha se me këtë lloj Tirane – që i ngjante edhe interiereve të shtëpive në filmat dhe në televizion – nuk do të vendosja dot kurrë lidhje. Më dukej sikur në shtëpi të tilla banonin të përmbysurit, të rrëzuarit, të deklasuarit, ata që e kalonin ditën gjysmë të fshehur dhe pastaj dilnin të vepronin vetëm natën; por edhe ata dinin italisht dhe jepnin mësime private në gjuhët perëndimore dhe kishin në biblioteka libra të mahnitshëm, që unë do të doja t’i lexoja, sikur të mundja. I shoqëroja këto mjedise me një kuzhinë sa të varfruar, aq edhe të rafinuar, që përdorte erëza për mua të panjohura, dhe ku mund të gjeje ëmbëlsira me shije të çuditshme; siç i shoqëroja edhe me tapiceri të komplikuara dhe karrige me këmbë të harkuara dhe bufe me xham dhe me perde tyli dhe komplete porcelani aq fine sa mund të të shpërbëheshin në dorë. Në shtëpi të tilla ishte gjithnjë pak errët dhe mund të gjeje edhe katalogë mode fije-fije, të viteve të shkuara, me gra të veshura bukur, si të dalë nga ekrane filmash bardhezi; dhe kur nëna jote jepte e merrte me të zonjën e shtëpisë rrobaqepëse private part time, gjithnjë pak konspiraciste dhe që fliste me zë të ulët me bërrylat të mbështetur te makina qepëse, radioja rrinte rregullisht e ndezur në sfond, e sintonizuar te RAI. Në këto shtëpi qarkullonte një kulturë e vjetër dhe fluturonin, nga një dhomë në tjetrën, emra artistësh, këngëtarësh dhe aktorësh të huaj për mua të panjohur.

Ndjesi të ngjashme provoja edhe kur më qëllonte të kaloja ndonjëherë, në mëhallë, përbri ndonjë dritareje në rrugë, që e kishin lënë gabimisht të hapur; them “gabimisht”, sepse këto dritare hapeshin kaq pranë trotuarit, dhe dukeshin kaq të ekspozuara ndaj kureshtjes së kalimtarëve, sa banorët e atyre shtëpive detyroheshin t’i mbanin të mbyllura dhe të mbuluara me perde. Nga këto dritare, që zakonisht ishin të familjeve disi të skamura, vinin jo vetëm skenografi të parezistueshme të një teatri pa lidhje me tëndin, por edhe aroma të egra, cironkash dhe specash të fërguar, dhe më pas të vajgurit të djegur, këtij emëruesi të përbashkët i Tiranës socialiste. Voyeur-i i improvizuar tek unë shihte me afsh mindere të vogla me ndonjë gazetë të palosur sipër, jastëkë të rrasur me zor të madh në këllëfë të ngushtë, kërcinj të shkëputur nga trupi dhe të hedhur shkujdesur mbi dërrasat e shtrembra të dyshemesë, qilima pak të rrjepur të varur në muret, që tregonin drerët me hënën në brirë, buzë një nate liqeni bojë lapsi kopjativ; tryeza të ulëta asimetrike, të lyera me bojë vaji ushtarake, me një tas supë sipër, dhe tek-tuk ndonjë plakë me flokët të shtrënguar topuz, që thurte me shtiza çorape për beben, beben vetë që zvarritej në dysheme ende pa çorape, dhe ndonjë mace kobashe, gjysmë të eksituar nga mesazhet ndjellëse prej kuzhinës. E dija që po shihja diçka të ndaluar, që po futja hundët në një botë që nuk ishte imja; e megjithatë, kjo ishte jeta që më rrethonte. Për aq pak sekonda sa mund të kundroja, dita e mbyllur në ato dhoma më dukej e rregullt, e pastër, si e bërë gati për t’u shijuar nga përjashta; edhe pse në ato kohë nuk mund ta kuptoja se po shihja thjesht hijen simbolike të një amvise, të projektuar në hapësirën private të shtëpisë.

Shanse të tilla të jepeshin rrallë, shumë rrallë; dritaret buzë rrugës rrinin përndryshe rigorozisht të mbyllura dhe të mbuluara me perde. Natën mund të shihje dritë përmes tyre dhe të konfirmoje që kish njerëz në shtëpi; por edhe drita vinte si e verdhë, sa e dobët aq edhe e tymosur, e papërshtatshme për lexime serioze, dhe aq më pak për qëndistari dhe punë të tjera të imta. Në dimër ato dhoma i mbushte tymi që rridhte prej sobave difektoze, dhe syve të përlotur e të skuqur u shtohej edhe kolla e thatë e mushkërive të sfilitura të klasës punëtore; të cilën e shoqëronin, në kotrapunkt, kollët e tjera të astmatikëve, të duhanxhinjve kronikë dhe të fëmijëve të bërë shoshë nga radiografitë tek ambulanca e lagjes. Po ta gjeje dritaren qoftë edhe pak fare të hapur, do të ndieje edhe si derdhej prej saj, krahas duhmës së mbytur të blozës në mëngjes dhe të tavllave plot bishta cigaresh, edhe miasma e gulçimave të natës. Këto me dritare në rrugë ishin shtëpi tashmë të lodhura, me muret ndonjëherë të shtrembër dhe tavanët plot harta lagështire, që mund t’i përfytyroje edhe si të vendeve të largëta e fantastike; dhe nuk kishte gëlqere që t’i maskonte shenjat e pakthyeshme të amortizimit terminal, që ndoshta edhe ai kishte aromën e vet, të thellë dhe sëmbuese, si goditje thike e harruar.

Dritarja është nga ato elemente të shtëpisë që zënë vend në hapësirën ku e brendshmja me të jashtmen mbivendosen; ose që sigurojnë komunikimin, midis dy botëve që shtëpia i kërkon të mbeten rigorozisht të ndara. Nga dritarja hyn drita, hyn dielli, hyn ajri i pastër, hyjnë zhurmat e rrugës dhe pluhuri dhe aromat e mbrëmjes; më rrallë na shkon mendja te çfarë del nga dritarja, edhe pse këto ndërprerje të vijueshmërisë së mureve gjithnjë kanë për funksion qarkullimin e dyanshëm.

Janë edhe perdet, që e shoqërojnë gjithnjë: të thonë se janë atje për të ofruar një mbrojtje të mëtejshme, më të sigurt se tejdukshmëria e xhamit; por perdet të sjellin ndërmend sa cipën e syrit, aq edhe teatrin, në kuptimin që një perde e mbyllur nesër mund edhe të hapet, njëlloj sikurse një perde e ulur nesër mund edhe të ngrihet. Mjafton pak durim, dhe voyeur-i brenda teje do të ketë rast të shijojë momentin e depërtimit.

Normat e bashkëjetesës dhe të mirësjelljes kërkojnë që dritarja të funksionojë si valvulë a diodë e vështrimit: të lejojë vetëm atë nga brenda jashtë, ndërsa ta ndalojë a ta shkurajojë atë në kah të kundërt. Këtu kanë një detyrë për të kryer edhe grilat, ndonjëherë edhe gazetat me tituj surrealë të një bote që tashmë ka ndodhur; dhe në rastet më ekstreme, errësira. Përndryshe, një dritare që i fton të hyjnë vështrimet nga rruga, rrezikon të katandiset në vitrinë.

Përndryshe, dritarja është vendi për të vrojtuar botën – që nga rruga, me kalimtarët dhe ngjarjet dhe incidentet e vogla, zhurmat dhe meloditë dhe ngjyrat; dhe pastaj dritaret e pallatit përballë, me konfiguracionet dhe personazhet tashmë të njohura – me këta të fundit madje edhe për të shkëmbyer një përshëndetje të rastit; dhe më në fund horizontin përtej, malin e Dajtit nëse dritarja ka fatin të jetë e kthyer nga Lindja; dhe natyrisht qiellin, me retë dhe yjet dhe gjithçka tjetër midis; pa folur pastaj për verifikimin e motit.

Çfarë është skenë dhe çfarë sallë?

© 2025 Ardian Vehbiu. Të gjitha të drejtat janë të autorit.

Ky shkrim është pjesë e një cikli shkrimesh nga Ardian Vehbiu që synon të ilustrojë si identiteti personal dhe kolektiv, kujtesa dhe trashëgimia e së shkuarës totalitare të Shqipërisë ndërthuren dhe ndikojnë mbi të tashmen dhe të ardhmen e shoqërisë shqiptare. Seria e shkrimeve do të botohet si kolanë speciale e revistës Peizazhe të Fjalës.

Mbështetur nga Fondi Kulturor Zviceran, një projekt i Agjencisë Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), zbatuar nga Qendra për Biznes, Teknologji dhe Lidership (CBTL). Pikëpamjet e shprehura në këtë artikull janë vetëm të autorit dhe në asnjë rast, nuk pasqyrojnë opinionin zyrtar të asnjë prej palëve mbështetëse.

1 Koment

Bëhuni pjesë e diskutimit

Zbuloni më tepër nga Peizazhe të fjalës

Pajtohuni tani, që të vazhdoni të lexoni dhe të përfitoni hyrjen te arkivi i plotë.

Vazhdoni leximin