Kur është fjala për ta mishëruar historinë në personat protagonistë të saj, janë ngjarjet në jetët e këtyre që ankorohen pas vendeve të caktuara – shtëpia ku lindi, shkolla që ndoqi, shtëpia ku banoi, vendi ku punoi; të gjitha këto, si teknika simbolike, për ta mbajtur të shkuarën në vëmendje të së tashmes. Nuk kish asgjë te dyqani “Flora” (më pas libraria “Flora”) që t’i referohej logjikisht bëmave dhe karrierës së Enver Hoxhës në krye të partisë dhe të regjimit; por mbajtja në vëmendje e faktit që ai kish punuar aty, dhe rikthimi i dyqanit vetë në hartën e gjallë të Tiranës – aq më tepër si librari ku shiteshin veprat e liderit, ia shtonin praninë liderit edhe duke ia anuluar, njëfarësoj, vjetrimin e tij në kohë.

Mes vendeve që i bashkëlidhen njeriut, në trajektoren e jetës së tij, varri është më i veçanti, si banesa metaforikisht “e përhershme”, por edhe si portali që mundëson kalimin nga kohësia në përjetësi (amshim). Regjimi i Hoxhës u kujdes që në krye për ndërtimin dhe mirëmbajtjen e varrezave të “dëshmorëve”, si vende edhe ato sakrale, ose makina që riprodhonin shenjtërinë e së sotmes. Aty nuk ishte aq vdekja që sundonte mbi jetën, sa ç’ishte historia që sundonte mbi të përditshmen, duke i dhënë soliditetin e kërkuar.

Ky status simbolik i varrit shpjegon edhe pse, të gjitha ato herë kur një vend historikisht domethënës, në qytet, rrezikon të de-identifikohet ngaqë shtëpia që ishte aty do të prishet, ose një institucion i rëndësishëm do të ndërrojë vend, atëherë vetë vendi do të lajmërohet me një pllakë, mbishkrim a barelief ose përmendore të ndonjë lloji tjetër, me mbishkrime të tipit “te ky vend ka qenë…”; për ta lidhur të tashmen me të shkuarën edhe kur koordinatat hapësinore të zbrazen nga përmbajtja dhe ankorimi në hartë të përfundojë në diçka thjesht abstrakte. Folja “ka qenë”, në kohën e kryer, garanton edhe ajo praninë e së shkuarës në të tashmen; ose relevancën e historisë ndaj së sotmes.

Para ca kohësh u pat bërë zhurmë, në massmediat, për një pllakë përkujtimore që shënjonte “vendin” ku ish vrarë Qemal Stafa dhe që nuk po trajtohej me nderimet e duhura. Ishte fjala për Qemal Stafën, një nga emrat e përjetësuar nga Hoxha dhe të vetët; kryeshenjt i një kalendari politik, me të cilin lidhet edhe data kalendarike e 5 majit, që u kushtohet të rënëve të kombit.

Qemali ishte një lider i ri komunist, që ndiqej prej administratës fashiste mu për këtë arsye, dhe që e vranë kur po rrekej t’i ikte policisë. Indinjata që shoqëron përpjekjet për rivlerësimin e tij nuk ka të bëjë me atë çfarë dimë për atë vetë; vjen më tepër si indinjatë e një brezi të identifikuar prej dekadash me simbolin e Qemalit, që tani refuzon t’i shumëzojë me zero kontributet e veta për vendin.

Nëse Shqipëria sot dhe qytetarët e saj duhet të vazhdojnë t’i bëjnë nderime të zgjedhura një të riu komunist të vrarë gati 80 vjet më parë nga policia fashiste, ky diskutim nuk ka të bëjë aq me Qemalin dhe fatin e tij të hidhur, por me përdorimin – për mua edhe abuziv – që iu bë atij dhe vrasjes së tij, nga regjimi. Për gjysmë shekulli, qytetarët në Shqipëri dëgjuan për Qemal Stafën, lexuan për Qemal Stafën, panë filma për Qemal Stafën. I gjithë ky kult i shërbente diçkaje – dhe kjo diçka tashmë është shembur përdhé, duke lënë vetëm fantazmën e kultit ende në këmbë.

Ashtu mund ta kuptoj më mirë një shenjë që lajmëron shtëpinë ku ishte rritur Qemali – se këtë pllakë, që tregon vendin ku ka rënë Qemali. Nuk shoh arsye pse duhet shënjuar dhe kujtuar ky vend publikisht. Nuk është se Qemali zgjodhi që të vdiste atje – dhe as që të luftonte pikërisht atje fashizmin. Ai që e vrau, mbase as që e dinte se kë vrau. Etj. Vrasja mund të kish ndodhur kudo gjetiu. Nëse duam të flasim për zgjedhje të vendit, këtë e bëri vrasësi, atje ku e pa të përshtatshme të shkrehte këmbëzën.

Argumentin po e mbështet edhe me një krahasim: a do ta pëlqenim një përmendore tek ai vend, skulpturë a barelief, me Qemal Stafën të shtrirë përdhé dhe vrasësin e tij – me gjasë, një karabinier shqiptar – duke iu hakërryer mbi kokë? Jo, nuk do ta pëlqenim; sepse një i vrarë mund dhe duhet respektuar, por jo edhe duke ia kremtuar vrasjen; dhe nuk më duket racionale që vendi, ku qëlloi që vranë një i ri komunist, t’i mbajë ende atributet e një prej varreve simbolike të Qemalit.

Çdo diskutim për pllaka dhe përmendore të tilla, është njëherazi diskutim për hapësirën publike të qytetit – qoftë ky edhe kryeqytet; hapësirë e cila u përket të gjithëve. Për shkak të një iluzioni tipik për vende me kulturë qytetare të mangët, shpesh gjykohet se kjo hapësirë e përbashkët i përket shtetit; edhe pse shteti, nëpërmjet autoritetit të vet qendror ose lokal, nuk ka veçse tagrin që ta administrojë këtë hapësirë, në përputhje me vullnetin e komunitetit.

Ndërrimi i regjimit, që ishte edhe ndërrim i frymëzimit dhe botëkuptimit politik, përftoi edhe sfida të tilla vetvetiu: ç’duhej bërë me simbolet e shumta që kish lënë trashëgim, në hapësirën publike, totalitarizmi? Si të veprohej me statujat, lapidarët, bustet, pllakat përkujtimore, emrat e rrugëve, emrat e institucioneve, emrat e fabrikave; ose të gjitha ato shenja që, nga përkujtime të një historie tashmë të vënë në diskutim, po funksiononin sakaq edhe si tatuazhe të një epoke të kapërcyer në fytyrat e së sotmes?

Sepse e tillë është edhe pllaka në foto: ajo përkujton një ngjarje relativisht të rastit (vrasjen e një militanti komunist nga policia fashiste), por në rrjedhë të viteve, përkujton dhe riprodhon atë version të historisë ku Qemal Stafa nderohet si hero; dhe atë ideologji sipas së cilës hapësira publike e qytetit vihet në shërbim të propagandës totalitare.

Pllaka sot funksionon si monument – sado diskret – i regjimit të shkuar.

Anembanë Shqipërisë, monumente të tilla, të mëdha dhe të vogla, qendrore dhe periferike, i kanë trajtuar si mbetje të një qytetërimi përndryshe të zhdukur – duke i shkatërruar disa prej tyre, të tjerat duke i zhvendosur, duke i lënë të rrëgjohen, duke i fshehur; ose duke i adoptuar si të denja edhe për periudhën post-komuniste. Një qëndrim më i drejtë do të ishte ripërmasimi i monumenteve, kthimi i tyre në normalitet, për ta çliruar kujtesën kolektive nga marifetet e propagandës totalitare.

Në kuptimin që qytetari i Tiranës sot nuk ka arsye pse të kujtohet, hap pas hapi, për gjithçka që ka ndodhur në Tiranën e para tetëdhjetë vjetëve, kur atje po lindte dhe forcohej lëvizja komuniste – për arsyen e thjeshtë se kjo lëvizje komuniste (që, të mos harrojmë, deri në fund të vitit 1948 kish mbetur sekrete), është drejtpërdrejt përgjegjëse edhe për instaurimin, në Shqipëri, të totalitarizmit.

Qemal Stafa vërtet nuk jetoi aq sa të duhej të bënte zgjedhje morale mes krimit politik dhe kundërshtimit. E vranë kur ende mund ta përligjte idealizmin e vet dhe ëndrrën për një Shqipëri jo vetëm të lirë, por edhe të ripërtërirë. Për këtë, meriton të kujtohet, por më tepër si viktimë ekscelente e asaj murtaje dhe katastrofe, që ishte Lufta II Botërore për Shqipërinë, Europën dhe gjithë botën; në atë kontekst ku edhe Tirana ka nevojë ta kujtojë komunizmin dhe regjimin totalitar, edhe e sidomos si të keqe kolektive.

Një Shqipëri alternative, ku njerëz si Qemali të ishin bërë mësues, artistë, gazetarë, klerikë dhe qytetarë të mirë; madje, pse jo, edhe politikanë të përkushtuar brenda një sistemi pluralist dhe demokratik, do të kish qenë pa dyshim e preferueshme, ndaj asaj që doli nga Lufta. Dhe nëse është kështu, atëherë autoritetet sot kanë detyrimin moral, ndaj të rënëve të djeshëm, që t’ua ripërmasojnë monumentet, sa për t’i çliruar nga shfrytëzimi që u bëri regjimi dje, aq edhe për t’i mbrojtur nga reagimet e shpërpjesëtuara të së gjithë atyre që regjimin e djeshëm e përçmojnë. Kjo reformë, në mënyrën si shkruhet historia në qytet, do të realizohet, para së gjithash, në hapësirën publike – dhe duke u kërkuar autoriteteve përkatëse, lokale dhe qendrore, që të mos e përdorin më këtë hapësirë për të projektuar selfie-t përkatëse.

Pllaka si kjo, krahas barelieveve, lapidarëve, busteve dhe përmendoreve të tjera ndihmuan për ta ngulitur (mapuar) historinë në gjeografi, ose për t’i lidhur ngjarjet e ndryshme të konsideruara si historikisht relevante – atentatet, betejat, pritat, masakrat, themelimet, etj. – me vendet ku këto kishin ndodhur; në mënyrë që edhe këto ngjarje të fitonin një natyrë po aq “të përhershme” sa edhe gjeografia.[1]

Megjithatë, përtej elementeve ikonike dhe indeksikale, funksionin e normalizimit e mundësonte teksti i bashkëlidhur – që jo rrallë përmendte shkurtimisht ngjarjen dhe të jepte një vlerësim për të, në trajtë pohimesh me natyrë historiografike, të cilat jo vetëm thjesht rrëfejnë, por edhe sanksionojnë një version të caktuar të historisë; i cili mund të kish qenë disi fluid deri atëherë, por që tash e tutje do të normalizohej dhe nuk do të mund të ndryshohej më, ose të paktën nuk do të mund të ndryshohej më lehtë.

Pra nuk kemi të bëjmë thjesht me rrëfim, ose një version të ngjarjeve, por me një akt që është njëkohësisht edhe rrëfim, edhe sanksionim; një akt pra edhe performativ, të cilin nuk mund ta kryejë kushdo, në kuptimin që jo kushdo mund të shkojë dhe të vendosë një pllakë në një vend publik dhe të shkruajë atje versionin e vet për një ngjarje historike, e cila pllakë të funksionojë pastaj si rikujtesë.

Performativiteti do të thotë se simbole të tilla i kumtojnë publikut dy lloj mesazhesh: i pari, që ka të bëjë me narrativën dhe ankorimin e saj në kalendar dhe në hapësirë dhe në emra të përveçëm (“në këtë vend, në këtë datë, ndodhi kjo dhe ajo”) dhe i dyti i llojit “kjo që thuhet këtu certifikohet si e vërtetë”, ose garancia e vërtetësisë, të cilën mund ta japë vetëm një autoritet certifikues.

Me fjalë të tjera, teksti e merr fuqinë e vet performative, ose arrin të kryejë funksionin e vet rrëfyes nëpërmjet autoritetit të atij që shprehet – dhe që, në rastin tonë, nuk mund të jetë veçse shteti totalitar, si historiograf i vetvetes. Është ky autoritet që e lejon pllakën të luajë rol normalizues në historiografi dhe të shërbejë pastaj si vend për rituale kolektive të përkujtimit – në raste festash ose përvjetorësh ose datash jubilare.

Natyrisht, edhe sikur të gjitha ngjarjet e stabilizuara nga lapidarët, pllakat dhe mbishkrimet përkatëse t’i përgjigjen së vërtetës historike, kjo nuk ia sanksionon gjë vërtetësinë praktikës së përkujtimit të historisë në totalitarizëm; sepse gjithnjë duhet të kemi parasysh edhe çfarë është lënë jashtë nga përkujtesat; meqë thjesht përjashtimi ose përzgjedhshmëria mjaftojnë për ta falsifikuar seriozisht versionin zyrtar të historisë së Luftës Na-Çl.

Gjithsesi, pas 1990-ës, me rënien e shtetit totalitar, ky funksion normalizues i historisë, që luanin kësi shenjash anembanë Shqipërisë, u trondit; sepse “përdoruesit” nuk e gjenin më autoritar tekstin në monument. Teksti mund të mos kish ndryshuar, madje as ngjarja historike e referuar mund të mos ish vënë në dyshim – tek e fundit, dëshmorët gjithnjë do të nderohen – por autoriteti historiografik ka pushuar së vepruari.

Shenjat tani funksionojnë si gërmadha ose rrënoja të një qytetërimi tjetër, të cilit nuk i del më kush zot.

Madje sa më shumë që i largohemi Luftës Na-Çl dhe sa më shumë vjen e dobësohet madje kotësohet roli i asaj periudhe si legjitimuese e pushtetit që pasoi, aq më fort do të perceptohen, këto shenja monumentale, si referenca jo ndaj Luftës Na-Çl, por ndaj vetë periudhës totalitare; në kuptimin që tani edhe vetë pllakat, lapidarët dhe përkujtimoret e tjera kanë historinë e tyre, relativisht të pavarur nga çfarë i solli në ekzistencë.

Madje ato po vijnë duke e humbur funksionin si shenja të historisë në gjeografi; për t’iu afruar një funksioni tjetër, të paparashikuar – atë të monumenteve ose shenjave simbolike, të trashëguara nga periudha totalitare, që do të funksionojnë si shenja ose gjurmë të performativitetit të djeshëm (autoritetit totalitar), pa fituar ndonjë performativitet të ri.

Dukuria nuk është tipologjikisht e re; për shembull, kur vizitojmë Romën, kolonën e Trajanit e shohim si një monument të Romës klasike dhe të perandorëve; por nuk është se interesohemi veçanërisht për luftrat e Trajanit në Daki, të cilat i nderon kjo kolonë; ose, për t’iu afruar historisë sonë, Pllaka e ashtuquajtur e Sulejmanit në Kalanë e Lezhës vjen e shënjon pushtimin turk në sytë e publikut, edhe pse ata që e ngjitën në mur të kalasë kishin ndërmend të sanksiononin datën dhe autorin e një (ri)ndërtimi. Në raste të tilla, paradoksi ka të bëjë drejtpërdrejt me rrëgjimin e performativit, ose pamundësinë për të identifikuar menjëherë autoritetin që “flet”.

Çfarë habit, në rastin tonë, është shpejtësia e rrëgjimit historik; ose, njëlloj, shpejtësia me të cilën shenjat përkujtimore dhe sanksionuese të historisë përfunduan ato vetë në dëshmi historike.

[1] Një përshkrim të arsyetuar të shenjave të tilla të shpërndara në hapësirat gjeografike dhe urbane të Shqipërisë lexuesi do ta gjejë te vëllimi Lapidari, Brooklyn, NY: punctum books, 2015. 284 pages, illus., i aksesueshëm falas online, i edituar nga Vincent W.J. van Gerven Oei, me kontribute nga Julian Bejko, Matthias Bickert, Kujtim Buza, Kleanth Dedi, Kosta Giakoumis, Vincent W.J. van Gerven Oei, Raino Isto, Christopher Lockwood, Gëzim Qëndro, Ardian Vehbiu.

© 2025 Ardian Vehbiu. Të gjitha të drejtat janë të autorit.

Ky shkrim është pjesë e një cikli shkrimesh nga Ardian Vehbiu që synon të ilustrojë si identiteti personal dhe kolektiv, kujtesa dhe trashëgimia e së shkuarës totalitare të Shqipërisë ndërthuren dhe ndikojnë mbi të tashmen dhe të ardhmen e shoqërisë shqiptare. Seria e shkrimeve do të botohet si kolanë speciale e revistës Peizazhe të Fjalës.

Mbështetur nga Fondi Kulturor Zviceran, një projekt i Agjencisë Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), zbatuar nga Qendra për Biznes, Teknologji dhe Lidership (CBTL). Pikëpamjet e shprehura në këtë artikull janë vetëm të autorit dhe në asnjë rast, nuk pasqyrojnë opinionin zyrtar të asnjë prej palëve mbështetëse.