Peizazhe të fjalës

ose natyra jo aq të qeta
E kaluara

E SHKUARA ËSHTË VENDI YNË (XV)

Sipas traditës urbane, që nga koha tashmë e largët e serenatave, dritarja ka qenë e femrës: e vajzës, e gruas; sepse aty ajo ndihet, njëlloj si dritarja vetë, më e mbrojtur, pse jo krejt jashtë, por as edhe krejt brenda; diku në hapësirën midis, ose e strehuar nga vetë ambiguiteti i statusit të saj. Natyrisht, zhargoni e kërkon femrën që të dalë në dritare; dhe këtu folja dal, me ngarkesë pak a shumë idiomatike, ka një kuptim të ngjashëm me atë që e gjejmë në përdorime të llojit dal në fotografi ose dal në televizor; ti mund të shfaqesh në dritare për të soditur botën dhe luajtur me yjet, ose thjesht për të kthjelluar vështrimin dhe mendjen, ose fundja edhe për t’iu larguar mjedisit brenda ose për t’u shkëputur që andej përkohësisht; por që nga momenti që je shfaqur atje, dritarja është korniza që të prezanton ndaj syrit anonim të rrugës.

Deri që nga kati i tretë – ndoshta – dritarja të lë të mbash gjallë bisedën me dikë poshtë në trotuar; më lart se aq, ndoshta veç mund të shkëmbesh shenja. Kjo ka pasur rëndësi kritike, në kohët kur telefoni, edhe ai i linjës tokësore, ishte luks; dhe një vajzë e re nuk mund të dilte lirisht nga shtëpia. I dashuri, miku, jarani ose edhe mëtonjësi do të priste, ndonjëherë me orë, me vështrim të ngulur te hapësira katërkëndëshe: herë e errët, herë e ndritshme; me perde herë të mbyllur herë të hapur; derisa të fillonte shfaqja.

Dritarja ka përmbushur, me aq sa mundej, edhe funksionin e një rrjeti televiziv lokal, me qark të mbyllur: mund të ndiqje, që andej, zhvillimet në lagje, madje edhe të ndërveproje, duke pyetur të tjerët poshtë; njëlloj siç ndërveprohet sot, duke i telefonuar stacionit. Nga dritarja të hidhnin lekët, kur duhet të bleje diçka urgjentisht; ose çelësat e biçikletës. Ishte një mënyrë komunikimi me shtrirje dhe kapacitet të kufizuar, por efikase: amvisat në Napoli deri edhe ushqimet i blejnë që nga dritarja, duke ulur që andej një shportë xunkthi, së bashku me listën e porosive dhe paratë, drejt një kamionçine që priste poshtë tek rruga.

Hapësirë komunikimi, valvulë e dritës dhe e vështrimit, vrimë për ajrim dhe normalizim të trysnisë atmosferike – por edhe kalim ndërmjetësues drejt vdekjes, për ata që e dëshironin; me kusht që lartësia të premtonte. U hodh nga dritarja – këtë thonë për dikë që kërkon të vrasë veten, duke shfrytëzuar gravitetin: por sa brutalisht i kundërvihet kjo fluturimit, si ëndërr elementare e të gjithëve dhe realizim i lirisë në imagjinatë! U hodh nga dritarja: shpesh nga e njëjta dritare, ku viktima – vajzë e lënë nga i dashuri, e mbetur shtatzënë, e kërcënuar nga prindët – kish dalë dikur për të shkëmbyer shenja dhe premtime me atë tjetrin Poshtë, dhe që tani përdoret për daljen tjetër, atë të mbramen. Hyrja dhe dalja, nga hapësira sakrale e shtëpisë, mund të kërkonin ndonjëherë sakrificat e tyre të dhimbshme.

Përndryshe, po ta vështrojmë shtëpinë si një hapësirë jo vetëm të mbyllur, por edhe të mbrojtur ndaj rreziqeve që vijnë së jashtmi, ose në marrëdhënie me prejardhjen e saj nga kulla, ndërtesa e fortifikuar ose fortesa feudale, atëherë dritarja nuk mund të jetë veçse një pikë e dobët, nga ku gjithçka e padëshiruar mund të depërtojë më lehtë brenda. Dhe kjo duke filluar që nga erërat e këqia, tymi, pluhuri, zhurma, uji i shiut dhe vështrimet e pamirëpritura nga rruga, dhe duke vazhduar pastaj me polenin, insektet (miza, grenxa, mushkonja) dhe agresorë të tjerë biologjikë; për të përfunduar me vetë hajdutët, që mund të hyjnë lehtë nga një dritare e hapur.

Nëpërmjet dritares mund të humbasë një kapital nga më të çmuarit, që lidhet me thelbin e shtëpisë vetë si hapësirë banimi: ngrohtësia; çka do të thotë edhe se hapja dhe mbyllja e dritareve është përdorur gjithnjë për të rregulluar temperaturën brenda, veçanërisht gjatë stinës së ftohtë. Nëse muret e jashtme e bllokojnë komunikimin e shtëpisë me mjedisin, duke krijuar mundësinë për një brendësi të qëndrueshme, dritaret janë një agjent kompromisi, meqë gjithnjë lejojnë komunikimin pikërisht me atë mjedis ndaj të cilit është kërkuar bllokimi dhe izolimi; dhe këtu s’bëhet fjalë vetëm për komunikim social, por edhe thjesht fizik, ose me elementet.

Pa folur pastaj për ngrohtësinë njerëzore, që duhet mbrojtur edhe ajo njëfarësoj, qoftë edhe thjesht prej syve zhbirues të Tjetrit nga rruga.

Një fqinj yni pat hapur dikur një dritare kështu, mu përballë portës së shtëpisë sonë; dritare që ndoshta e kam përdorur edhe unë, për të parë “brenda”, sepse ishte e vetmja gjë që mund të bëje me të. Deri sa nuk isha kthyer në Tiranë në vitin 2009 pas një largimi absurdisht të gjatë, e mbaja mend shumë turbullt, më shumë si shenjë të një pakti “afërsie” që kishim pasur mes familjeve tona. Dhe në fakt dritarja e tillë kishte mbijetuar e mbetur, nëse duam ta përkufizojmë si hapje në mur; mbijetuar e mbetur, në një kohë që hapësira rreth saj ishte riformuluar e tëra. Me gjasë, familja që jetonte aty ish ftuar të largohej nga pronari i truallit, por ky pastaj nuk kish arritur dot ndonjë marrëveshje se ç’të bënte me ndërtesën që kish marrë në dorë dhe që po i kthehej dita-ditës në rrënojë. Vit pas viti, dritares i humbën perdet dhe xhamat dhe bashkë me to edhe funksioni për të shërbyer si membranë midis “brenda” dhe “jashtë”, ose për të shënjuar kufijtë e hapësirës njerëzore; dhe kjo teksa edhe tavani i dhomës, me gjasë edhe i krejt shtëpisë, po i dorëzohej gravitetit. Kalimtarët e nuhatën që tashmë ajo hapësirë pa zot ishte “prishur”, dhe filluan ta përdorin për ta mbushur me plehra.

Aso kohe pata shkruar kështu për dritaren e përdhunuar, nga jashtë dhe nga brenda:

Ishte një herë një shtëpi. Në shtëpi jetonin njerëz.

Njerëzit rrinin në dhoma, dhomat kishin dritare.

Për ata që nuk e dinë, dritarja është një vrimë zakonisht katërkëndore në murin e një ndërtese, përmes së cilës hyjnë drita, ajri, mizat dhe, ndonjëherë, hajdutët.

Nga dritarja del edhe e keqja.

Banorët e shtëpisë shihnin nga dritarja dhe mendonin se ishte gjë e mirë për ta që dhoma kishte dritare, meqë mund edhe të mos kishte.

Shtëpia ishte autoktone tironse.

Dritarja shikonte nga rrugica. Në rrugicë kalonin njerëz dhe qen. Kur binte shi, rrugica zhvillonte pellgje të formave të ndryshme.

Njerëzit që kalonin aty pari, gjithnjë kthenin kokën dhe shikonin nga dritarja. Ditën, dritarja ishte e errët, natën e ndritshme, edhe pse jo shumë. Pak si e verdhë.

Nga dritarja vinin aroma shtëpie: qepë, vaj i djegur, speca, cironka të fërguara, sapun rrobash.

Kalimtari i vëmendshëm mund të nuhaste ndonjëherë trishtim ekzistencial, ose pikëllim të llojit “si mund të kish qenë.”

Shtëpia me dritare në rrugicë dukej e kapur si mushkonja jurasike në qelibar. Asgjë nuk ndodhte me të, edhe pse shumëçka ndodhte NË të.

Familja që banonte aty e kish marrë me qira. Nga një një familje tjetër, që paguante edhe ajo diku qira. Trualli ku ngrihej shtëpia i përkiste – me letra – një personi dikur të shpronësuar. Të gjitha këto do të merrnin rëndësi më vonë.

Pas 1990-ës u tha se shtëpisë “i doli pronari.”

Ta përfytyrojmë tani pronarin si fytyrë të madhe, të rrumbullakët, me një shprehje pak përçmuese, që shfaqet njëkohësisht në të gjitha dritaret e mundshme të bllokut, edhe ato të banjave. Shikon brenda dhe thotë: “mos më kishit harruar?”

Banorët e dhomës me dritare ikën. Erdhën të tjerë, pastaj edhe ata ikën. Ishin vite kur njerëzit nuk jetonin gjatë në shtëpitë e tyre, por vetëm sa ndaleshin pak, si për të rregulluar frymëmarrjen.

Më pas akoma, të tjera gjëra ndodhën mes pronarit, qiraxhinjve dhe palëve të treta, që çuan në braktisjen e shtëpisë. Braktisja është ndryshe nga ikja: ai që braktis, e ndien se pas tij nuk do të vijë kush tjetër t’ia mbushë hapësirat e jetesës. E ndien se bashkë me të, shtëpisë po i hiqet edhe banueshmëria.

Ashtu u braktisën shumë shtëpi të tjera në atë bllok.

U tha se truallin e kish marrë një ndërtues, për “ta zhvilluar.” U përmendën metra katrorë, përqindje dhe kontrata. U përmend e ardhmja dhe Europa.

Mjediset e ndërtesave të braktisura ndërkaq u përdorën: (1) si strofka opiumi; (2) si salla bixhozi; (3) si magazina për shitësit e rrobave të përdorura në trotuarët që nuk kishin gojë të rrëfenin.

Erdhi pastaj dita kur një pemë fiku, budallaqe dhe sfiduese, mbiu mu në mes të gjithçkaje.

Duke pritur që fiku të lidhte kokrra, njerëz me instinktin e sipërmarrjes në gjak i zhveshën shtëpitë e braktisura nga gjithçka – përfshi edhe xhamat e dritareve, kornizat dhe parvazet.

Ashtu edhe dritarja e fotos erdhi dhe u kthye në statusin e saj primordial: një vrimë drejtkëndore në një mur.

Kjo ndodhi mu kur pronari ose ndoshta ndërtuesi filloi të paguajë një roje për t’i ruajtur rrënojat nga ndonjë banor i ardhshëm, improvizues, që t’ua cenonte statusin prej monumenti të kulturës post-tiranase.

Banorët e rrugicës, edhe ata të ndërruar tashmë, kalonin aty pari dhe vështronin zbrazëtinë brenda dhe vrisnin mendjen për t’i gjetur ndonjë përdorim të menjëhershëm kësaj të mire publike të papritur.

Dhe meqë vendi i caktuar për të hedhur plehrat shtëpiake ishte pak larg, njerëzit filluan t’i hedhin plehrat te dhoma, së cilës i përkiste (dhe i kish shërbyer) dritarja.

Gjesti i të hedhurit të plehrave kërkonte një farë precizioni akrobatik, si prej basketbolli rudimentar.

Lartësia mbi nivelin e detit e kodrës me qese rritej dita-ditës, teksa tavani i dhomës bënte bark por megjithatë mbante, qiell ende i mbarsur me stuhi, por me foshnjën tashmë të vdekur në bark.

Me fijet e varura të kashtës që cave u dukeshin si litarë të këputur të një shiu të trashë, ca të tjerëve si penj të këputur të një autopsie shkeleshko.

Por plehrat e rrugicës e kishin një strehë mbi kokë; banorët një zgjidhje më shumë dhe një problem më pak; dhe lagjja një instalacion të ri për turistët.

Kaluan muaj. Të gjithë banorët habiteshin me kapacitetin e asaj dhome, për të nxënë plehra. Një kalama shkolle e shpjegoi këtë mister kështu: në rrjedhë të javëve dhe të muajve, plehrat humbin në volum, zbuten dhe zgërlaqen, dhe ngjeshen nën peshën e tyre.

Sa më shumë plehra të hedhësh, tha ky kalama, aq më shumë vend do të krijohet dora-dorës.

Dhoma ishte tani gati edhe për arkeologët dhe studiuesit e mbetjeve urbane, të cilët të mësonin – duke studiuar shtresat e plehrave – si jetonin qytetarët e Tiranës në periudha të caktuara.

Gati për doktoratat e radhës. Gati për OJQ-të, financimet dhe konferencat.

Dhe kjo do të kish ndodhur, sikur të mos ish shpallur hapësira e dhomës në fjalë off-limits, për shkak të gazrave toksike që çliroheshin, radioaktivitetit spontan dhe kandrrave – viktima të gjithfarë mutacionesh – që shumoheshin mbi, në, dhe nën pirgun e mbeturinave.

Koha ndërkaq nuk ndalet, sepse nuk di të ndalet. Trualli e ka pronarin e vet, ndërtuesi e ka planin e vet të miratuar, banorët e rrugicës e kanë vendin ku t’i hedhin plehrat e përditshme. Nga një zgjidhje për gjithsecilin.

Një shtëpi mu në zemër të Tiranës smart city, dy hapa larg lavdisë së Sheshit Skënderbej, po i provon botës një mënyrë ekologjike dhe praktike, në mos ekonomike, për të zgjidhur problemin e mbetjeve. Një mënyrë ndryshe.

Tirana e vjetër e rishpik kështu vetveten, si kontenitor të entropisë, në zbatim të parullës, “plehra të të gjitha llojeve, bashkohuni!”, e cila kohët e fundit ka gjetur jehonë edhe në politikë, edhe në rrjetet sociale.

Tani dritarja, dhoma me tavanin e rrëgjuar, flora dhe fauna endemike dhe plehrat po presin për poetin që t’u këndojë.

Vite më pas rrënimi nuk është ndalur, por veç ka gjetur mënyra për t’u treguar edhe më krijues; teksa asnjë poet nuk është afruar që të ligjërojë. Por unë, fotograf nga halli, nxora dy foto. Tek e para duket se tavani tashmë është rrëzuar i gjithi për të përftuar një zgavër a baxhë aksidentale, mes së cilës mund të duket vetëm sythi a maja, e një pallati që po ngrihet i freskët në distancë. Tek e dyta, e marrë nga një kënd tjetër, shquhet një lloj tjetër shkatërrimi, ku plehrat dhe inertet dhe kalbësirat kombinohen mes tyre dhe shkëmbejnë kaos. Një triko e verdhë veze, e varur gati me delikatesë mbi një prej listelave, më sugjeron se atje herë pas here mund edhe të jetojë dikush; sipër saj një copë plastmasi mbase tradhton ndonjë përpjekje për të ndalur shiun që pikon; në një kohë që porta majtas e fton syrin drejt një errësire të pashkelshme – në kuptimin që atje unë as do të dija si të hyja. Gati-gati mendoj se as në Çernobyl nuk gjen dot njeriu rrëgjime kaq dëshpërimtare, të cilat mua m’i ofron këtu falas një dritare, e zhveshur tashmë nga profesioni dhe misioni i saj fillestar.

Tirana ime e atëhershme dhe ndoshta edhe kjo që ka mbetur prej saj sot mbetej e dalë nga Lufta; dhe në përpjekje për të marrë formë si kryeqytet i një shteti me ambicie të mëdha; planëzuesit urbanë të Zogut i kishin lënë regjimit të Hoxhës rrugë të gjera, gjelbërim dhe trotuare; kudo mund të luaje futboll. Tani mendoj edhe se një pjesë e madhe e banorëve të Tiranës ose kishin ardhur rishtas nga fshati, ku ishin mësuar të jetonin në shtëpitë e tyre të vogla e të mëdha a në kullat; ndërsa një pjesë tjetër, ajo e identifikuar si “autoktone”, në thelb vazhdonte të jetonte si në fshat. Kalimin nga shtëpitë e banimit si njësi individuale, te pallatet disakatëshe, me shtëpitë e sistemuara njëra mbi tjetrën dhe të arritshme duke ngjitur shkallë, banorët e rinj të kryeqytetit do ta kenë përjetuar si traumë. Disa pallate ishin ngritur tashmë në Tiranë, që para Luftës; por komplekset me pallate banimi, të tilla si Shallvaret dhe të tjera të ngjashme, filluan të ndërtohen seriozisht vetëm pas vitit 1945. Edhe pse kryeqyteti i Shqipërisë nuk e përjetoi kurrë krizën e strehimit që pat kapluar qytetet e mëdha sovjetike si Moska dhe Leningradi (dikur Petrograd, më herët akoma Sankt Petersburg) dhe ku familjet u detyruan të jetonin rëndom në apartamente komunale, me kuzhinë dhe banjë kolektive, në pallatet e periudhës cariste, sërish braktisja e lirisë që të jep jeta në fshat, dhe zëvendësimi i mjedisit natyror me një botë kafazesh të vegjël prej tullash dhe betoni do të ketë lënë gjurmë në psikologjinë e të ardhurve masivë në Tiranë, në vitet 1940-1960.

Vilat ndonjëherë disakatëshe, që hijeshonin rrugën time dhe të tjera në afërsi, nuk pajtoheshin lehtë me kontekstin urban të kohës. Atje ndonjëherë gjeje banorë të lidhur me jetën qytetare para 1944-ës; që kishin qenë tiranas, madje kryeqytetas, ndryshe nga vendalinjtë e qerpiçit; siç gjeje të ardhur nga gjithë Shqipëria, me dialektet e tyre dhe aromat tjetërlloj të gjellëve. Ngadalë, edhe në mëhallën tonë merrte formë një Shqipëri miniaturë, me të njëjtat sfida e vështirësi komunikimi dhe bashkëjetese, si Shqipëria mbarë në ato vite, e sfilitur sa nga skamja, aq edhe nga plagët e luftës së klasave.

Me sa mbaj mend, me përjashtim të një trualli përbri sheshit Bukureshti, që mbeti djerrë për dekada me radhë, në mëhallë nuk kishte më hapësira të lira ndërtimi. Fqinjët e mi tirons, që jetonin në tokat e tyre, bënin herë pas here modifikime modeste për të përmirësuar kushtet e banimit dhe për t’ua përshtatur këto rrethanave të reja – siç ndodhte kur martohej ndonjë nga djemtë e familjes. Ngjitur me ta jetonin qiraxhinj, në struktura ndonjëherë të improvizuara dhe sakaq të amortizuara; synimi i këtyre shpesh ishte të largoheshin që andej dhe të barteshin gjetiu, për t’u sistemuar më mirë. Por qyteti kish ende vend gjetiu për ndërtime të reja, edhe masive, prandaj në mëhallë nuk ndodhte që të prishej diçka, qoftë edhe ndonjë shtëpi fare e vjetër, për të ngritur një strukturë të re. Kur qëllonte që një institucion, si Radio Tirana, të zhvendosej në një seli të re, ndërtesa vetë thjesht përshtatej për nevoja të tjera – duke sjellë një institucion tjetër, ose edhe duke u ndarë mes familjeje që ta banonin me qira. Ashtu një pjesë e Radio Tiranës u zgjua një ditë si “Instituti i Folklorit” (më pas “Instituti i Kulturës Popullore”), ndërsa pjesa tjetër u bë pallat banimi. Çuditërisht, emri ish-Radio Tirana mbijetoi vetëm për ndërtesën e parë, jo për të dytën; mbase ngaqë kjo ishte më anonime nga pamja, mbase edhe ngaqë më pas nuk shërbeu si seli institucionale. Mëhalla rreth Kont Uranit kishte edhe orientues të tjerë, me përdorim lokal, që banorët i përdornin rëndom mes tyre, por të vetëdijshëm se nuk do të vlenin, jashtë kufijve të mëhallës vetë: nga “Pastrimi kimik” te “kopshti pa drekë”, “kopshti me drekë”, dhe “Pastërtia” dhe “biçikletaxhiu” dhe kështu me radhë; pas 1990-ës këto u zëvendësuan nga të tjera. Për njëfarë kohe, rruga filloi të njihej falë një kafeje të re, “Chagall-i”, të ngritur në një nga vilat; por sot këtë kafe nuk e mban më njeri mend, megjithë lidhjen e saj organike me tregun e GABI-t dhe shkëmbime të tjera të rrugës. Unë “Chagall-in” e mbaj mend, sepse m’u prezantua si fytyra e re e loisir-it urban, në Tiranën që po e zbuloja rishtas pas shumë vitesh mërgimi të vetimponuar; por për të tjerët ai emër u harrua shpejt aq sa të mos e dallojnë edhe kur (ende) ua tregon pamja e rrugës në Google Maps; dhe nuk flas për ata që nuk e kishin dëgjuar ndonjëherë Chagall-in vetë.

© 2025 Ardian Vehbiu. Të gjitha të drejtat janë të autorit.

Ky shkrim është pjesë e një cikli shkrimesh nga Ardian Vehbiu synon të ilustrojë si identiteti personal dhe kolektiv, kujtesa dhe trashëgimia e së shkuarës totalitare të Shqipërisë ndërthuren dhe ndikojnë mbi të tashmen dhe të ardhmen e shoqërisë shqiptare. Seria e shkrimeve do të botohet si kolanë speciale e revistës Peizazhe të Fjalës.

Mbështetur nga Fondi Kulturor Zviceran, një projekt i Agjencisë Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), zbatuar nga Qendra për Biznes, Teknologji dhe Lidership (CBTL). Pikëpamjet e shprehura në këtë artikull janë vetëm të autorit dhe në asnjë rast, nuk pasqyrojnë opinionin zyrtar të asnjë prej palëve mbështetëse.

Bëhuni pjesë e diskutimit

Zbuloni më tepër nga Peizazhe të fjalës

Pajtohuni tani, që të vazhdoni të lexoni dhe të përfitoni hyrjen te arkivi i plotë.

Vazhdoni leximin