Do të kem qenë besoj në klasë të katërt fillore, kur më kapi një pasion i tërbuar për shahun, dhe kur prindërit e mi e përmendën këtë, si kuriozitet, në bisedë e sipër me ca kushërinj që na kishin ardhur për vizitë, njëri prej tyre tha se do t’i kërkonte të kunatit që të më dhuronte një libër shahu. Në atë kohë libra shahu në shqip nuk kishte. Madje unë nuk kisha parë ndonjëherë libra shahu me sy. Ky që do të më dhuronte librin e shahut ishte pezzo grosso, shahist i njohur dhe në ato vite edhe kryetar i Komitetit Olimpik të Shahut – në pozitë për të marrë rregullisht literaturë të huaj të specialitetit. Dhe në Shqipëri gjithnjë hynin libra dhe revista të huaja, sidomos nga Bashkimi Sovjetik, që i shiste fare lirë.

U la të kuptohej se libri do të ishte rusisht. Unë, që rusisht nuk dija, e pranova këtë me një farë stoicizmi. Aq më tepër që, në klasë të katërt, dija vetëm fare pak italisht. Kaluan ca javë dhe për librin nuk u fol më, derisa më thanë që të shkoja ta merrja te gjyshja, ku ma kishin lënë. Ka qenë një nga ditët më të hareshme të jetës sime deri atëherë (dhe, guxoj të them, të mëpasme). Shahu jo vetëm më tërhiqte si lojë, por edhe më jepte një lloj emocioni abstrakt mahnitës, të ngjashëm me atë që provon njeriu kur vihet të zgjidhë një problem matematike nga ata “me yll” (ashtu i shënjonin problemet e vështira në librat e shkollës të aritmetikës e të algjebrës – me asterisk), ose kur kundron një trup gjeometrik të rregullt, për shembull një dodekahedron; ose një kristal të komplikuar, në muzeun e shkencave të natyrës; ose, tek e fundit, edhe një vizatim të Escher-it.

Libri, siç e thashë, ishte rusisht – siç ishin rusisht librat e shumtë të tim eti në bibliotekën familjare, kuti të rënda plot cirilica, si gozhdët e këpucarit. Unë rusishtes as alfabetin nuk ia dija. Titullin e kish Первая книга шахматиста (“Libri i parë i shahistit”), botim i vitit 1964, me autor mjeshtrin dhe gazetarin e shahut Vassili Panov. Të gjitha këto i verifikova tani që po shkruaj, falë Internetit (vetëm emrin e Panovit mbaja mend). Siç gjeta edhe kopertinën – kujtim i ëmbël; dhe siç e gjeta edhe librin vetë, të shkarkueshëm si PDF. Mbaj mend që mbante një erë të ngjashme me atë të librave të tjerë rusisht – që kishin gjithnjë diçka ushtarake, mbase për shkak të bezes së sertë të shpinores, ose edhe për faj të letrës së keqe. Nisa ta shfletoj: nuk kuptoja absolutisht asgjë, derisa arrita në faqen e parë me diagramet e njohura të pozicioneve. Do ta nisja që andej.

Ky libër ishte ai që më duhej – një hyrje në lojën e shahut, për fillestarët. Përshkruante rregullat e lojës dhe matet e thjeshta, pastaj kish kapituj të veçantë për hapjet, meslojën dhe finalen. Kapituj të tjerë u kushtoheshin problemeve të shahut, kombinacioneve gjatë meslojës dhe një historie të shkurtër të kampionëve të botës. Diagramet në krye i rindërtoja në një tabelë shahu, pastaj dora-dorës u mësova që t’i “lexoj” në faqe. Ashtu mësova edhe simbolet e lëvizjeve dhe alfabetin dhe, brenda pak muajsh, disa fjalë të nevojshme, për të kuptuar komentet që shoqëronin lëvizjet ose diagramet.

Libri ishte gjëja më e çmuar që kisha – dhe më e bukura. Tani që e shfletoj në PDF, më duket gati primitiv në rezolucionin e imazheve të diagrameve; por nuk e harroj dot sa magjike më dukeshin këto, atëbotë; si miniatura që kërkonin soditje gati metafizike, si dritare drejt një bote simbolesh abstrakte, shifrash të logjikës dhe të fuqisë së mendjes. Çuditërisht, nuk mendova kurrë se libri do të më mësonte si të fitoja në shah – nëse më magjepste, e bënte ngaqë e kundroja si thesar të dijes abstrakte, plot bukuri të fshehta. Kaloja me orë duke u përpjekur të zgjidh problemet dhe kombinacionet; jo të gjitha arrija t’i zgjidh, por kjo më ndodhte edhe me matematikën.

Sot mendoj se tërheqja pas atij libri vinte edhe ngaqë teksti mbetej i mbyllur për mua – aq më tepër pse i shkruar me një alfabet kriptik. Duke parë përpjekjet e mia, im atë përfitoi nga rasti për të më këshilluar se duhej të mësoja rusishten, një gjuhë që sipas tij kish ende të ardhme. Nuk ia vura veshin, sepse rusishtja nuk më interesonte – por alfabetin mësova ta lexoj, duke e deshifruar njëlloj si kodin me të cilin jepeshin lëvizjet.

Deri atëherë kisha luajtur shah furishëm me shokët e mi, dhe lojën vetë nuk e ndaja dot as nga kompeticioni, as nga materialiteti i gurëve dhe i tabelës, madje as nga zhurma që bënin gurët kur përplaseshin. Edhe pse shahu është lojë e mendjes, loja jonë gjithnjë konsumohej në botën reale, dhe lëvizjet përktheheshin në zhvendosje objektesh materiale, të cilat i preknim me majat e gishtave. Përkundrazi, libri i shahut që kisha në duar ma sillte lojën në një përmasë më eterike, më abstrakte, të riprodhuar në dy përmasa, dhe – çfarë ishte edhe më e çuditshme – të ngrirë. Simbolet e gurëve në diagrame ishin të palëvizshme, si në fotografi.

Njëlloj kur më qëllonte të shihja, spektator, një lojë shahu të ngadalshme diku në lagje ose në plazh: konfigurimi i gurëve në tabelë ftonte, madje ulërinte për këtë apo atë lëvizje, por unë spektatori lëvizjen nuk e bëja dot, prandaj nuk më mbetej veçse të përfytyroja çfarë mund të ndodhte, derisa një prej lojtarëve të vendoste. E megjithatë, diagramet e librit më mësuan edhe t’i shoh pozicionet si fotografi, t’i vlerësoja në “ngrirjen” e tyre pa kthim, madje edhe t’i shijoj si një farë gjeometrie statike, plot vektorë dhe fusha force që nuk ndryshonin. Çfarë vlente edhe si ftesë për t’i bërë lëvizjet me mendje, siç vepron – në analizë të fundit – çdo shahist, kur mendohet para një pozicioni.

Edhe pse lexuesi – dhe përdoruesi – i një libri të tillë rrallëherë e shkojnë nëpër mendje, çdo diagram është mundësi e një rrëfimi, sa kohë që pozicioni i paraqitur është rezultat i një serie lëvizjesh të rindërtueshme. Në shah këtë lloj rindërtimi të historisë së pozicionit e quajnë analizë retrograde – punë prej detektivi, që ecën së prapthi për të kuptuar se çfarë solli në të tashmen. Kjo dije nuk është ekzakte, aq më tepër kur është fjala për pozicione të ndërtuara ad hoc, si problemet e shahut, të cilat nuk i ka përftuar asnjë lojë reale. Diçka e ngjashme me çfarë ndodh me fotografinë, e cila njëlloj mund të analizohet, për të marrë me mend çfarë i ka paraprirë, në kërkim – ndonjëherë të pashpresë – të gjurmëve të së shkuarës tek e tashmja.

Disa nga lojërat e riprodhuara në libër ishin të vjetra, të një shekulli më parë, në mos edhe më të hershme. Mrekullohesha unë, fëmija, nga mundësia për ta parë dhe riprodhuar një lojë shahu të shekullit XIX, kur shahu luhej ndryshe – me kohë do të njihesha me disa prej “veprave të artit” të asaj kohe, shahut romantik, plot sakrifica dhe mate rokamboleske; ngaqë tekstin nuk e lexoja dot, e plotësoja me mendje, madje me zërin e një radiokronisti: si do të tingëllonte, në fakt, radiokronika e një loje shahu, në krahasim me atë të një ndeshjeje futbolli?

Edhe pse tabela ime e shahut, si shumë të tjera, i kish kutitë kafe dhe të verdha; edhe pse gurët i kisha njëlloj versione të bezhës dhe të kafes së errët, sërish shahun isha mësuar ta shihja si objekt kompleks të një bote bardhezi. Emra të tillë si “i bardhi” dhe “i ziu”, për dy lojtarët, më intrigonin edhe në vetvete – aq më tepër që lojën tjetër do të këmbeheshin, duke u bërë i bardhi i zi dhe anasjellas. Edhe motivi bardhezi i tabelës së shahut, që shfaqet edhe në kode të tjera, ndonjëherë të mistershme e mistike, nuk është veçse riprodhim i kësaj kundërvënieje primordiale, mes dy ngjyrave që në fakt nuk janë ngjyra, por më shumë shprehje njëra e dritës dhe tjetra e errësirës. Me kohë, do të vija re se vetë natyra e lojës me gurët e bardhë ndryshonte ndonjëherë në mënyrë dramatike nga ajo e lojës me gurët e zinj – si dy qasje filozofikisht të kundërta ndaj realitetit. Edhe pse këtë e përcaktonte thjesht radha e lëvizjes së parë…

Kjo strukturë e thellë bardhezi e shahut, që përthyhet edhe në dinamikën e lëvizjes së filave (një shahist do të më kuptojë po të them se fakti që i njëjti fil i që shkon në b5 gjatë hapjes spanjolle mund edhe të përdoret për fianketin në g2, është thelbësor, për të rrokur filozofinë e shahut); kjo, sepse fili asnjëherë nuk mund ta ndërrojë ngjyrën e kutive. Ndryshe për shembull nga kali, i cili gjithnjë e ndryshon ngjyrën e kutisë, kur lëviz. Prandaj edhe duket njëlloj e logjikshme, që diagramet e një libri shahu të riprodhohen në bardhezi.

Ngaqë e kam mësuar shahun aq herët, sa të mos e kujtoj dot çfarë mendoja për lojën kur nuk e njihja, nuk di çfarë përshtypjeje u bën atyre që nuk e luajnë pamja e një diagrami çfarëdo – si i lexojnë simbolet e kuajve, të kurorave dhe të kullave me bedena. Ndoshta kjo ka diçka të bëjë edhe me tabelat e shahut me pozicione të gatshme, që i sheh ndonjëherë në filma; ato tabela lënë të kuptohet diçka, edhe pse për mua nuk janë veçse mundësi të ngrira për një lëvizje çfarëdo.[1]

Gjithsesi, për mua fëmijën, përballë një libri shahu rusisht, diagramet ushtronin një ndikim prej shkrimi magjik – vektorët e forcës kalonin nga faqja tek unë dhe pastaj përftonin një vetëdije gati metafizike. Çfarë mund të bëjë ai që di shah, përballë një imazhi si ky, përveçse të imagjinojë se çfarë mund të ketë ndodhur, në botën abstrakte të një loje të mbetur përgjysmë, dikur diku? Dhe nuk po flas dot, për atë që shahun nuk e di.

Vetëm dy vjet më pas do të zhvillohej matçi për titullin kampion bote, mes sovjetikut Spaski dhe amerikanit Fischer; dhe Zef Ashta do të dilte në ekranin e RTSH-së, për ta riprodhuar lojën në një tabelë prej dërrase, jo të pangjashme me diagramet e librit tim “sekret”. Por dy vjet do të mjaftonin edhe për ta bërë atë libër fije fije, me penjtë që do t’i vareshin prej shpinës së çjerrë, si qimet e mjekrës të një filozofi kinez. Mbase do të jetë libri me të cilin kam kaluar më shumë orë në jetën time, edhe pse nuk e lexova dot kurrë për së mbari. Nuk di ku ka përfunduar – por mund edhe thjesht të jetë shpërbërë, nga mosha e shtyrë, siç shpërbëhen librat që e plotësojnë misionin e tyre. Efekti i tij kumulativ tashmë vazhdon i shkruar në mua, në formën e pasionit gati estetik për shahun. Asnjë libër tjetër nuk ka arritur dot aq thellë.

(c) 2023 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

[1] Herën e fundit që isha te dentisti, pashë që kishin vendosur një tabelë shahu, me gurë ornamentalë tejet barokë, te tryeza në sallën e pritjes. Instinktivisht u vura t’i rendis gurët në pozicionin fillestar – mbase ngaqë pa dashur mendova se një fushë shahu kaotike, me gurët kuturu, nuk i bën mirë rendit të sendeve. Ndërhyri recepsionistja për të më thënë se me ata gurë luanin kalamajtë – duke i trajtuar si lodra: kalin si kalë të vogël, filin si harkëtar, mbretin si mbret. Në fakt, nuk ka asnjë arsye që të mos luajë njeriu me gurë të tillë, pak a shumë ikonikë, pa luajtur shah.