Të gjithë e pranojmë që fotografia mund të jetë art, edhe pse nuk është e lehtë të përcaktohet çfarë e bën art pikërisht një fotografi, përtej synimit artistik të autorit dhe kontekstit (p.sh. një fotografi e ekspozuar në një galeri, ose edhe thjesht e vënë në kornizë).

Gjithsesi, një pjesë e këtyre fotove artistike shquhen për inskenimin e mundimshëm nga ana e fotografit regjisor, në kundërshtim me shkrepjet e çastit ose kapjet fatlume. Inskenimi i afron këto fotografi artistike me fotot e zakonshme në studio, veçanërisht të periudhës së artë të fotografisë portret (Marubi).

Çfarë nuk e pranojmë zakonisht, është që fotografia, artistike ose edhe e zakonshme, të paraqitë diçka të imagjinuar ose të trilltë (fiksionale); p.sh. fare mirë pranojmë ta shohim Skënderbeun në pikturë dhe skulpturë; si protagonist filmash, pjesësh teatrale ose operash; ose si personazh të një romani, një poeme epike ose një baleti; por një fotografi e sendërtuar në mënyrë të tillë, që të paraqitë Skënderbeun, për shembull duke u përshëndoshur me Papën, do të na dukej menjëherë qesharake.

Arsyet pse ndodh kjo do të kenë të bëjnë, besoj, me faktin që ne, si publik, jemi mësuar që fotografinë ta lidhim gjithnjë me të vërtetën konkrete; duke e pranuar imazhin fotografik si riprodhim të një pamjeje reale jo vetëm në dukje, por edhe në thelb.

Prandaj Sali Shijaku mund ta pikturonte Vojo Kushin të hipur mbi tank, ose Mic Sokolin që ia kish vënë gjoksin topit; por një fotograf do të bëhej gazi i botës, sikur të paraqiste diçka të ngjashme në fotografi, duke përdorur aktorë, rekuizitë dhe teknika të tjera, për të rrëfyer të njëjtat momente.

Ne jemi mësuar, si të thuash, që ta pranojmë fotografinë me kusht që fotografi të ketë qenë atje jo vetëm kur është shkrepur fotografia, por edhe kur ka ndodhur ngjarja e rrëfyer; pra duam ta ruajmë lidhjen ose vijueshmërinë midis ngjarjes dhe kamerës.

Për këtë arsye, do të pranonim menjëherë një foto të nxjerrë nga filmi Skënderbeu; madje edhe sikur kjo të përdorej për të ilustruar një tekst të historisë. Ndodh rëndom, në romanizimet e filmave në Perëndim, që në kopertinë të vendoset një foto nga filmi – edhe në ato raste kur filmi trajton një ngjarje ose personazh historik a gjysmë-legjendar, p.sh. Aleksandrin e Madh, ose Beowulf-in.

Ky është, gjithsesi, vetëm një konvencion i kulturës sonë ose i kulturës perëndimore në përgjithësi; sikurse janë konvencione të gjitha ato kompromise që bëjmë me arsyen, kur i pranojmë pa problem fotot e kompozuara me kujdes, madje të fotoshopuara haptazi, të reklamës; në një kohë që do të zmbrapseshim plot zemëratë, para një fotoje që të tregonte, bie fjala, çastet e fundit të Vasil Laçit, para ekzekutimit; sikur të ish ekspozuar në një galeri arti, por edhe sikur të ish ekspozuar në një muze historik.

Do ta konsideronim këtë, pa u menduar dy herë, jo si trillim (fiction), por si gënjeshtër; dhe kjo veç e konfirmon raportin e pandarë që duam të ruajmë midis fotografisë dhe së vërtetës (atë raport që i bën mjekët t’u zënë besë, bie fjala, radiografive dhe detektivët shenjave të gishtërinjve më shumë se rrëfimeve të vetë pacientit ose dëshmitarëve të një krimi); madje edhe në rrethanat teknologjike moderne, kur dallimi mes kopjes dhe origjinalit po konvencionalizohet.

Në kultura të tjera, s’është e thënë që të ndodhë kështu.

Në librin Ombres Chinoises (që unë e kam lexuar në përkthimin anglisht, Chinese Shadows, Viking Penguin, 1977) sinologu belg Simon Leys, që vizitoi Kinën në fillim të viteve 1970, rrëfen – ndër të tjera – për një përdorim kurioz të “artit” fotografik nga propagandistët e kuq të Maos, duke iu referuar ikonografisë së ngritur rreth Lei Fenit.

Për ata që nuk e dinë, po shtoj se Lei Feni besohet të ketë qenë njeri real, një rekrut në ushtrinë kineze, që u vra aksidentalisht. Pas vdekjes, u zbulua që i riu kinez paskësh qenë një nxënës i devotshëm i Maos; ideali i tij ishte të bëhej një ingranazh i vogël në makinë, duke punuar për Partinë dhe për Maon ose në vetëmohim sublim.

Biografia zyrtare e Lei Fenit u përgatit nga shkrimtarët e sektorit të Propagandës në vitin 1964; dhe paskëtaj filloi të popullarizohej figura e tij, ndër të tjera, duke afishuar në “Ekspozitat e Lei Fenit” që u hapën në një numër të madh qytetesh kineze, fotografi që tregonin, bie fjala, Lei Fenin duke ndihmuar një grua plakë që të kapërcente rrugën; Lei Fenin duke u larë fshehurazi rrobat shokëve të vet; Lei Feni duke ia dhënë racionin e vet të drekës një kolegu që e kish harruar ta merrte me vete, etj.

Në përgjithësi, publikut nuk i bënte përshtypje që këto fotografi ishin objektivisht të pamundshme, përveçse si trillime, ose inskenime; meqë kur Lei Feni kish qenë gjallë, askush nuk do të vriste mendjen ta fotografonte këtë në momente të rastësishme.

Por ka edhe më. Leys vëren se këto “Ekspozita të Lei Fenit” afishonin, në të njëjtën kohë, jo vetëm fotografitë e pagjasa të heroit në gjestet e veta të përditshme – barasvlera kineze të jetëve të shenjtorëve të krishterë – por edhe kopje të njëjta të ditarit të tij, si të ishte fjala për dokumente autentike. (Ne shqiptarët i jemi afruar disi këtij përdorimi instrumental të muzeut si vepër arti me Muzeun e Krujës, në të cilin kufiri mes autentikes, kopjes dhe trillimit ndonjëherë nuk ekziston fare; por asgjë jona nuk konkurron dot me guximin e propagandistëve kinezë të viteve të Revolucionit Kulturor.)

Kështu, gjithnjë Leys, tregon sesi fshati Shaoshan, vendlindja e Maos, ishte kthyer në vend pelegrinazhi për miliona vizitorë nga gjithë Kina; të cilët vizitonin, ndër të tjera, shtëpinë ku kishte dalë në dritë udhëheqësi dhe Muzeun përbri. Për të përballuar më mirë influksin e vizitorëve, ishte vendosur që Muzeu të dyfishohej, duke ndërtuar ngjitur me të një kopje identike me origjinalin; identike në çdo aspekt, përfshi edhe të gjitha objektet “origjinale” të Maos, të cilat ruheshin në muze.

Kjo të kujton, njëfarësoj, çfarë ndodhte në Mesjetë me copat nga druri i Kryqit ku ishte kryqëzuar Jezui, të cilat ruheshin si relike dhe që, sipas një autori, ishin kaq të shumta anembanë Europës, saqë po t’i mblidhje bashkë do të mjaftonin për të rindërtuar Arkën e Noes.