Ascolta, si fa sera, thoshte zëri pak si mallëngjyer i folësit, për të lajmëruar fillimin e rubrikës së përnatshme fetare në Radio Rai. Pesë minuta ka zgjatur, aq sa për të përcjellë një mësim të shkurtër, një parabolë, një histori, një exemplum; të nxjerrë nga tekstet e shenjta, nga letërsia, nga librat fetarë, nga jetëshkrimet e papëve, nga folklori. Nuk di si pata filluar ta dëgjoj: mbase në krye ngaqë vinte fill pas “Tutto il calcio minuto per minuto”, por më pas edhe ngaqë më pëlqente: ato që rrëfeheshin, por edhe toni i zërit, që mua më tingëllonte aq hipnotik: joshës por jo detyrues. Zakonisht ai që fliste ishte prift (më të rrallë rabin); dhe priftërinjtë në Shqipërinë e atyre viteve nuk i dëgjoje dot gjëkundi më, përveçse si personazhe negative në teatër dhe në filmin e Kinostudios. Nuk dija si do të tingëllonte prifti im shqip. Më pëlqente fjala e tij italisht. Meqë sa kisha dalë nga fëmijëria, mbase ngaqë më kujtonte njëfarësoj zërin e përrallëtarit. Nuk mbaj mend sa i kuptoja dhe si, ato që dëgjoja. Emisionin do të kem nisur ta dëgjoj dikur nga viti 1974; nuk është se e kërkoja, por sikur më dilte përpara. Ascolta, si fa sera. Katër fjalë që më thërrasin në mendje trishtimin e mbrëmjeve të vjeshtës në Tiranë. Kjo ishte sera për mua, e ndryshme nga mbrëmja në shqip, dhe aq më tepër nga evening e anglishtes; ftesë për të dëgjuar. Më shoqërohet edhe me një imazh tjetër, atë nga një poezi enigmatike e Salvatore Quasimodo-s:

Ognuno sta solo sul cuor della terra
trafitto da un raggio di sole:
ed è subito sera.

Ky ishte edhe momenti ku të dëgjuarit, ascoltare, do të vinte si ngushëllim: pak a shumë në të njëjtën orë transmetonte Tirana edhe radiopërrallën për fëmijë; mbase fëmija që kish mbetur tek unë, e kërkonte rrëfimin në mbrëmje. Nuk kam pasur përvoja mirëfilli religjioze, në atë kohë; por një farë misticizmi e ndieja dhe e ndiej, të nderur midis mbrëmjes (sera) dhe fjalës të shtrupëzuar të radios. Një fjalë që duhej dëgjuar – ascoltare – duke iu bashkuar edhe ti shtrupëzimit. Gati si një farë eksperience out-of-body; privilegj që ta sjell vetëm zëri.

Vitet 1970 ishin ende të zërit; imazhi mbetej i i përtejmë, i kushtueshëm, edhe kur nuk ishte intim, ekskluziv; shpesh bardhezi. Më pëlqente ta mendoja ditën si të syve, ndërsa natën si të veshëve: ditën për t’ia kushtuar të vështruarit, natën të dëgjuarit. Shtëpitë ende s’i kish marrë në dorëzim televizioni; kur kthehesha në darkë (darkat ishin të kthimit), shpesh më kapte melankolia e një radioje që më shoqëronte nga ndonjë dritare në rrugë. Nata u përkiste edhe valëve të shkurtra, që “zbarkonin” mbi radiot si parashuta diversantësh e desantësh: Zëri i Amerikës, Radio Europa Libera, Radio Vatikani, Radio Londra, Radio Moska… Qytetet radhë-radhë në “fasadat” e radiove tona shndërroheshin befas në stacione të largëta: ascolta, si fa sera.

Vitet 1970 ishin të totalitarizmit – dhe totalitarizmin asgjë nuk e mishëron më mirë se altoparlanti, që përcjell live fjalimin e “shefit” në një shesh me gungë. Lideri flet por nuk duket; flet gati për së brendshmi, si super-egoja. Në shqipe të dëgjosh do të thotë edhe të bindesh; pak a shumë si në anglishte: to listen. Italishtja udire dhe obbedire janë etimologjikisht të lidhura. Përkundrazi, ascoltare vjen nga latinishtja auscultare, folje denominale, nga ausis (auris) – vesh; të përdorësh veshin, pra, duke marrë pjesë ti vetë në dëgjim.

Për ne që jetonim në Shqipëri, e vetmja formulë mbijetese ishte të dëgjonim (ubbidire) gjatë ditës dhe pastaj të dëgjonim tjetërlloj (ascoltare) gjatë natës; me mbrëmjen (sera) që shënjonte kalimin nga një modus i ekzistencës në tjetrin. Që këtej: ascolta, si fa sera…

Mbrëmja të bën të ndihesh vetëm, në zemër të dheut (“ognuno sta solo sul cuor della terra”); vetmi që për mua i bashkohet pamjes blu pastaj mavi të Dajtit, nga ballkoni i shtëpisë; një pauzë, një hiatus, një kthim i faqes së qiellit, që njeriu mund edhe ta dëgjojë: por zhurmat dhe zërat duhet t’i vijnë të përtejme. Veshi yt e ka aftësinë për t’i rrokur të gjitha njëherësh, simfonikisht – mjaft të jesh gati.

Por frustrimi i ditës, në Tiranën e rinisë sime, nuk të linte shumë vend për dëshpërimin ekzistencial, frikën përballë universit, çastit magjik dhe të pakapshëm kur fillojnë të ndizen yjet. Atë çast e identifikoja me fjalën muzg, në anglishte dusk – por jo me italishten crepuscolo, që më lidhet me Nietzsche-n dhe me Götterdämmerung-un e Wagner-it. Veç dusk, anglishtja ka edhe twilight: ja një fjalë që do të doja ta kisha ditur, madje njohur, kur dëgjoja mbrëmjen asokohe.

Edhe pse në vitet 1970 Tirana ishte e elektrifikuar, madje e super-elektrifikuar deri në konvulsion, unë i mbaj mend njerëzit rreth meje që ta përjetonin ende mbrëmjen si aktin e fundit të ditës, ose lajmërim të uljes së perdes. Uleshim aso kohe të hanim darkë në tryeza përballë njëri-tjetrit, qoftë edhe pa folur; televizori ende nuk ish bërë “i shtëpisë”, edhe për ato shtëpi që e kishin. Pas darke, mund të dëgjoje pak radio – qoftë edhe në valët e shkurtra, një pandemonium zërash herë ndjellës herë kërcënues herë autoritarë herë dinakë (por prapë, krejt i ndryshëm nga ai i sotmi i bandës FM: valët e shkurtra ishin xhungla, në krahasim me zoo-n e tanishëm të stacioneve lokale). Vetë radioja e ndezur natën përcillte ndjesinë e një distance të pakapërcyeshme, gati kozmike, midis botës dhe teje. Ku çuditërisht nuk ishte bota, që të dukej e largët; por vetja.

Radios i shkonte gjuha e huaj – si për të kompensuar pamundësinë tonë, të dëgjuesve, për t’iu përgjigjur. Jepte një justifikim praktik për jetërsimin. Njëlloj si filmat, në kinematë ku shkonim për ta mbyllur ndonjëherë ditën: salla ishte shqip, por ekrani i madh fliste në gjuhë tjetër: epoka e filmit shqiptar me batuta katartike nuk ia kish behur ende.

Ascolta, si fa sera i shkonte tangent realitetit tonë të de-realizuar, ku zëri i shtrupëzuar i padronit (la voce del padrone) nga altoparlantët e shesheve, po ia merrte frymën zërit të brendshëm, po aq të shtrupëzuar, të monologut të subjektit; ose të asaj çfarë bëjmë, kur ia rrëfejmë e ia ri-rrëfejmë vetes, në heshtje e në vetmi, narrativën personale. Një tjetër thënie italishte, që e mbaj mend mirë nga ajo kohë: La notte porta consiglio, “nata të këshillon”. Sa herë më ka qëlluar ta përshëndes ikjen e ditës, mu për këtë arsye; sepse ditën mund të isha vërtet ushtar i shtetit, por natën kthehesha te vetja dhe mund të provoja të rebelohesha, duke ia ngritur volumin monologut të brendshëm.

Ja që ndodhte ndonjëherë, kur radioja – ky medium që e rithemeloi komunikimin publik në shekullin XX dhe i pasivizoi dëgjuesit deri në paralizë – të na mësonte edhe si të flisnim. Qoftë edhe duke dëgjuar tjetërlloj: ascoltare zërin që të vjen nga larg, duke depërtuar në sera: hapësirën e ngushtë mes ditës dhe natës.

© 2020, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet rreptësisht riprodhimi.