E SHKUARA ËSHTË VENDI YNË (X)

Jam rritur në një Tiranë ku çdo centimetër katror i qytetit merrte vlerë – shpesh sublime – duke hyrë në lidhje me një të kaluar zakonisht të afërt, nëpërmjet referimit ndaj kësaj apo ngjarjeje politikisht të rëndësishme a kuptimplotë, që kish ndodhur pikërisht atje. Vendndodhja shërbente si kanali që lidhte të tashmen me të djeshmen dhe themelonte qenien tonë duke e shenjtëruar. Diku një pllakë përkujtimore buzë rrugës a të hyrja e ndonjë shtëpie, diku tjetër një lapidar a një bust, që sillnin në vëmendje të kalimtarit e të qytetarit shtëpi baza të luftës, dhoma ku ishin strehuar revolucionarë, ilegalë e guerilas të rëndësishëm, dhoma të tjera ku ishin mbajtur mbledhje historike dhe ishin marrë vendime edhe më historike, vende ku ishin vrarë dëshmorët për të cilët kishim mësuar në shkollë, vende ku ishin vrarë dëshmorët emrat e të cilëve i mbanin shkollat ku shkonim, rrugë me emra të panjohur, për të cilët pyesnim dhe ashtu mësonim se çfarë kishin bërë këta gjatë Luftës, e kështu me radhë. Kish deri edhe një shkollë, “20 vjetori” te Shallvaret, e cila përkujtonte jo ndonjë ngjarje në vetvete, por përvjetorin e saj – dhe pikërisht, 20-vjetorin e çlirimit të atdheut, i cili u dashkësh përkujtuar veçan nga ngjarja që përkujtonte. Në një kuptim, realiteti i përditshëm i Tiranës, sidomos i mëhallëve, i shërbente i tëri mbajtjes gjallë të një realiteti tjetër, tashmë të imagjinuar dhe, me shumë gjasë, imagjinar.

Vitet e shkollës ishin edhe vite të indoktrinimit tonë me gjithfarë rrëfimesh historike për të kaluarën, ngjarjet e Luftës II Botërore, heroizmin partizan – nëpërmjet orës së historisë, por edhe të veprimtarive të ndryshme edukative, ekskursioneve, takimeve me veteranët, librave që lexonim, qoftë fiction qoftë non-fiction, filmave, teatrit, pikturës dhe skulpturës dhe kontaktit të përditshëm me vende ku kishin ndodhur ngjarjet e rrëfyera. Asnjëherë nuk e kam kuptuar nevojën për ta lidhur këtë apo atë ngjarje me një vend të caktuar, thjesht ngaqë kish ndodhur atje. Vasil Laçi kish zgjedhur të qëllonte mbi perandorin Vittorio Emanuele II nga trotuari në rrugën e Durrësit thjesht ngaqë makina me perandorin do të kalonte që andej; po të kish kaluar në rrugën e Kavajës, atentati do të kish ndodhur atje. E kështu me radhë. Nuk kish asgjë të jashtëzakonshme në faktin që ai cep trotuari, te rruga e Durrësit, i kish mbijetuar Luftës II Botërore dhe vazhdonte të ngrohej në diell edhe në vitet 1970; dhe nëse atentati vetë ishte i jashtëzakonshëm dhe meritonte të rrëfehej, vendi se ku u krye – për mua – mbetet irrelevant. Po të mos jetë për konotacionin, ose atë fill të padukshëm që e lidh të shkuarën me të tashmen, nëpërmjet vijueshmërisë lokale, dhe ashtu mëton t’i japë domethënie qytetit duke e shtrirë atë jo aq në kohë, sa në histori.

Për Luftën na mësonin e na rrëfenin gjithfarë gjërash; dhe ne, që pa zhvilluar ende ndonjë lloj skepticizmi ndaj propagandës shpesh të trashë të regjimit, adoptuam një teknikë të ngjashme me atë që studiuesit e narratologjisë e kanë quajtur suspension of disbelief; që ndodh, bie fjala, kur na duhet, si lexues, që ta pezullojmë mosbesimin, nëse duam të shijojmë vepra si Odiseja e Homerit ose Udhëtimet e Guliverit, të Jonathan Swift-it. Në rastin tonë, që kishim nevojë të ruanim mendtë e kresë përballë manikeizmit, pedantizmit dhe hiperbolës në narrativën zyrtare për Luftën, teknika do të përkufizohej më mirë si suspension of belief, si gatishmëri për t’u angazhuar me një rrëfim në praktikë, pa e besuar plotësisht. Këtë na e lehtësonte edhe ajo që letërsia, filmi dhe, në përgjithësi, fiction-i ishin të detyruara të ndiqnin metodën e Realizmit Socialist, e cila pritej t’u jepte veprave një vërtetësi jo vetëm në ide dhe në ethos dhe në pathos, por edhe në formën e ngjarjeve të rrëfyera, të cilat duheshin rrëfyer “siç kishin ndodhur”. Nëse edhe fiction-i edhe non-fiction-i rrëfenin të njëjtat gjëra, atëherë zgjidhja optimale do të ishte që këtyre rrëfimeve t’u qaseshim me shumë kujdes, duke pranuar që të dyja këto aspekte të realitetit narrativ ishin më të afërta mes tyre se ç’pritej.

Vitet 1960-1980 ishin edhe vite spastrimesh të mëdha në kokë të Partisë dhe të Shtetit; një numër i madh liderësh dhe politikanësh të lartë përfunduan të pushkatuar, të burgosur dhe të internuar, bashkë me familjet dhe bashkëpunëtorët e tyre, viktima sakrifikale të një procesi terrori që duhej të konsakronte pushtetin absolut të Hoxhës. Të gjithë këta që dilnin nga skena, merrnin me vete edhe lavdinë e tyre që deri atëherë ishte ushqyer me çdo mjet; prandaj emrat e tyre duheshin fshirë, dëbuar e larguar nga librat e historisë dhe nga dokumentet publike dhe nga çdo dëshmi tjetër që deri dje ish përdorur si provë e pushtetit të tyre. Librat e historisë – përfshi këtu edhe tekstet e historisë për shkollat – duheshin pastruar e rishkruar periodikisht, dhe sidomos në fund të çdo fushate terrori; dhe personazhe që deri dje ishin trajtuar si protagonistë të ngjarjeve duheshin larguar nga kronikat me zotësi dhe precizion kirurgjikal. Fushatat e njëpasnjëshme të terrorit, midis viteve 1973 dhe 1982, e destabilizuan rëndë historiografinë zyrtare për vitet e Luftës II Botërore dhe për periudhën e mëpasme; mjaft të përmend që rrëzimi i Mehmet Shehut e rikonfiguroi tërësisht mitin e udhëheqësisë së vendit dhe listat e shokëve të armëve të Enverit. Pas vitit 1982, u bë pothuajse e pamundur, për historianin, që të përmendte emrat e protagonistëve të ngjarjeve historike të viteve të Luftës dhe më pas – shumë prej tyre, nga komandantët dhe komisarët e brigadave dhe të divizioneve, te ministrat dhe të tjerë zyrtarë të lartë e dinjitarë shtetërorë, tashmë nuk mund të përmendeshin dot. Vetëm të vrarët (dëshmorët) e kishin ruajtur lejekalimin. Regjimi nuk e dokumentonte dot më historinë e vet për publikun e gjerë, pa përgënjeshtruar versionet orwelliane që nxirrnin pa prerë oficinat dhe punishtet e propagandës.

Edhe për çlirimin e Tiranës, e mbaj mend ende mirë periudhën kur merita e drejtimit të operacioneve luftarake i atribuohej Mehmet Shehut, të cilit i patën botuar atëherë edhe një libër për atë ngjarje. Me vetëvrasjen e ish-kryeministrit, duhet të gjendej edhe një mënyrë për ta neutralizuar rolin e tij – siç edhe u veprua. Librat dhe tekstet u hoqën nga raftet dhe u zëvendësuan me të tjerë, historitë u rishkruan, pllakat përkujtimore u ndërruan; dhe “marrësit” e këtyre versioneve të përditësuara të ngjarjeve i pranuan me po aq indiferencë siç kishin pranuar të mëparshmet; destabilizimi i narrativës vepron edhe në mënyrë retro-aktive. Pas 1990-ës do të na thuhej edhe se beteja e Mushqetasë kish ndodhur krejt ndryshe nga ç’na e kishin mësuar në shkollë; dhe se autokolonën naziste, në Kërrabë, e kish goditur dhe asgjësuar aviacioni aleat, me kërkesë të shtabit të UNÇL-së dhe të Enver Hoxhës.

Përballë këtij fluiditeti skandaloz të narrativës historiografike, veprat fiction do të ruanin një stabilitet të admirueshëm; çfarëdo që t’i ndodhte rrëfimit akademik për çlirimin e Tiranës, romani Nëntori i një kryeqyteti dhe filmi Radiostacioni i nxjerrë prej tij do të imponoheshin si monumente të së shkuarës të pandryshueshme; nëse historiografia ndryshon çdo vit, kur afrohen përvjetorët përkatës dhe në pajtim me humoret politike dhe klanore të pushtetit, veprat e artit mbeten të qëndrueshme. Ti sot mund të mësosh, nga radiogrami i botuar i një ushtaraku anglez, se Radio Tirana i kish ndalur transmetimet që javët e para të tetorit 1944; e megjithatë, vazhdon ta pranosh, si një lloj të vërtete paralele, edhe që Radio Tirana e vazhdonte transmetimin e lajmeve, brenda romanit të Kadaresë apo filmit të Rikard Ljarjes. Për fat të keq, manipulimi i pashembullt i historisë për hir të interesave thjesht politikë, të kanë bërë tashmë e njëherazi sa mosbesues ndaj non-fiction-it, aq edhe besues ndaj fiction-it.

***

Shpesh në qytet e kaluara akumulohet në shtresa, të cilat pastaj ndërveprojnë mes tyre: Radio Tirana, te Kont Urani mund të vlejë si shembull i një vendi abstrakt, i një koordinate në hartën tashmë të imagjinuar të Tiranës së vjetër, por që – njëlloj si fotografia për Roland Barthes-in – nuk shënjon më çfarë është, por atë që ka qenë. Folësit përpiqen ta zbutin këtë kontradiktë, duke e moduluar ligjërimin: “ish-Radio Tirana”, “Radio Tirana e vjetër”, “atje ku ka qenë Radio Tirana”, me shpresë jo aq të kthejnë në jetë një realitet tashmë të arkivuar, sa t’i japin kuptim një vendi që tani kuptimin nuk e ka më si dikur.

Çfarë është Radio Tirana pikërisht? Një medium, që e transmeton përmbajtjen e vet përmes valëve radio, një kombinim profesionistësh dhe teknike radiofonike, që e bëjnë të mundur programacionin, nga mikrofoni tek antena dhënëse. Por shumë njerëz e kanë më të lehtë ta njëjtësojnë mediumin me vendin “fizik” ku ai materializohet – siç bëjnë kur e quajnë “radio” aparatin marrës, por edhe kur e identifikojnë institucionin me selinë e tij: Radio Tirana shndërrohet në emrin e vendit ku gjenden pajisjet, studiot dhe zyrat e Radios.

Në një kryeqytet, selia e Radios ka zakonisht rëndësi strategjike, meqë radioja mund të përdoret – është përdorur rëndom – për të komunikuar drejtpërdrejt me masat. Po të ketë trazira, demonstrata, protesta, rebelime, radioja menjëherë mbrohet me roje të armatosura, për të mos lejuar “kundërshtarin” që të marrë në kontroll transmetimin.

Te romani “Nëntori i një kryeqyteti”, i I. Kadaresë, përshkruhen përpjekjet e një grupi luftëtarësh të Frontit, që kërkojnë t’ua marrin “Radio Tiranën” nazistëve. Që në faqet e para të veprës, radiostacioni u përhihet protagonistëve si një pezhishkë e madhe antenash në tarracën e ndërtesës, me rojat gjermane përbri, që vështronin me tejqyrë rreth e rrotull. Befas, në rrëfim shfaqet një radio “me bateri” (kafshë tejet e rrallë, për Tiranën e 1944-ës), e cila po transmeton:

“Gërhima e rëndë e radios u dendësua dhe fill pas kësaj, nga mesi i zhaurimës u ngrit një zë i mprehtë e melodioz femre: “Këtu Radio Tirana. Dëgjuat lajmet në gjermanisht. Po japim lajmet në gjuhën shqipe. Forcat e lavdishme të Rajhut gjerman po i zmbrapsin me sukses sulmet e rebelëve të kuq mbi Tiranë.”

Më pas, komisari – siç pritej – u shpjegon luftëtarëve të mbledhur përreth aparatit radio se “shpirti i kësaj arkëze” ishte brenda asaj ndërtese, me antena përsipër.

“Ky zë dëgjohet kudo nëpër botë, – tha komisari duke vënë dorën mbi radio. Në tonin e zërit të tij kishte shumë keqardhje. – Ky duhej të ishte zëri i Shqipërisë, por ç’e do, – vazhdoi ai, – nuk është i saj.”

Pak faqe më tej dhe në një kafene dëgjohet sërish “Tirana Rundfunk” – dëgjimi i emisioneve të lajmeve, na thuhet, ishte i detyrueshëm në lokalet publike. Dhe pas lajmeve gjermanisht u bë një heshtje e shkurtër.

“Këtu Radio Tirana,” tha një zë gruaje në gjuhën shqipe. “Po japim emisionin mbrëmësor të lajmeve.” […] “Armata e lavdishme e njëzetekatërt e Rajhut ka kapërcyer kufirin e Greqisë dhe po shpejton t’u vijë në ndihmë trupave gjermane që po mbajnë me heroizëm legjendar Tiranën.”

Radioja vazhdon të transmetojë, deri kur një nga antenat e saj goditet me automatik, këputet dhe përfundon gjysmë e varur te buza e tarracës.

Romani në thelb nuk ka fabul – i ngjan më shumë një kolazhi ngjarjesh të cilat organizohen, në mënyrë koncentrike, rreth “radios”; si mass medium që i duhet marrë shtetit për t’i dhënë më në fund “zë Shqipërisë”, si vegël e propagandës naziste, por edhe si radiostacion, pajisje e teknikës armike. Tek e fundit, edhe autorët e filmit të ngritur mbi romanin vendosën ta quajnë atë Radiostacioni, duke e vendosur theksin tek “objekti”. Dhe në një qytet, i cili po ndërron duar, objekti është i lokalizuar në një hartë, ka një adresë dhe një qenësi materiale.

Për dikë nga publiku që njëjtësohet me përpjekjen për ta marrë radiostacionin, vendosja e këtij në një rrugë e në një lagje e bën më të prekshëm aksionin, me siguri edhe më të ndjeshëm. Dhe meqë valët e radios nuk mund t’i shohësh as t’i përshkruash drejtpërdrejt si valët e detit, teksti e gjen më të lehtë të rrëfejë për ndërtesat, tarracat, antenat dhe aparatet marrëse.

Fill pas daljes së romanit, pati lexues që morën në pyetje “autenticitetin” e tij, ose besnikërinë e ngjarjeve të rrëfyera ndaj historisë, ose çfarë kish ndodhur vërtet te Kont Urani, ato ditë të nëntorit 1944. Edhe pse Nëntori i një kryeqyteti kurrë nuk pretendoi të ishte letrarizim i një ngjarjeje të jetuar, publiku i realizmit socialist priste prej tij jo më shumë se shmangie të vogla nga “realiteti” i çlirimit të Tiranës. Njerëz që i patën përjetuar drejtpërdrejt disa nga bëmat në roman, për shembull kthimin në punë, ndonjëherë me forcë, të personelit të radios, thanë se “nuk kishte ndodhur ashtu”. Skifter Këlliçi, autor i një “Historie të Radio Tiranës”, ka shkruar se në vitin 1972, I. Kadareja u pat takuar me Todo Bojdanin, “partizanin që kishte marrë Radio Tiranën në dorëzim”, dhe ishte informuar prej tij për sulmin e armatosur ndaj ndërtesës. Megjithatë,

Disa ditë mbas botimit të librit artistik, në shtëpinë e Todos erdhën shumë shokë e shoqe, ish punonjës të Radio-Tiranës. Shumë nga ata, ndërsa ishin rreth moshës 70-vjeçare, ishin të indinjuar, të mërzitur e të përçmuar, e gjenin veten të tjetërsuar në libër. Në libër shtrembëroheshin historitë e atyre njerëzve, të atij nëntori të Radio-Tiranës: ngrihej në piedestal figura e Enver Hoxhës dhe viheshin në lojë zonjat me peliçe, punonjësit që merreshin nga shtëpia brutalisht por, edhe partizanët e pagdhendur, të cilëve u ra në dorë Radio-Tirana.

Shumë nga detajet e rrëfimit, në roman, u kontestuan, sepse nuk i përgjigjeshin “së vërtetës”.

Për t’u shënuar se nuk ishte e para herë që rrëfimi në një roman të Kadaresë kontestohej nga personat e implikuar në ngjarje reale, mbi të cilat bazohej romani; kish ndodhur edhe me Kronikë në gur, prej familjarëve të Aqif Kashahut dhe të Dino Çiços.

Kur pata shkruar për skenat e betejave urbane të përgjakshme për marrjen e Radio Tiranës, të rrëfyera në roman dhe pastaj të xhiruara në filmin Radiostacioni, pata përsiatur edhe se këto skena mund të kenë qenë fiksionale, pa iu përgjigjur ndonjë realiteti konkret. Tek e fundit, një vepër e trilluar (fiction), si Nëntori i një kryeqyteti, ose filmi Radiostacioni i dalë prej tij, nuk rimerr as pasqyron ngjarje reale, siç mund të bëjë historiografia ose kujtimet; por vetëm e përdor realitetin historik si fije për të thurur tekstin. Prandaj edhe ka më kuptim të flitet për besnikërinë e filmit ndaj romanit, se për besnikërinë edhe të filmit edhe të romanit, ndaj ngjarjes historike.

Sipas një reference të sjellë nga Peter Lucas (citoj nëpërmjet Romeo Gurakuqit), “prej disa ditësh para datës 26 tetor 1944 rezulton se Radio Tirana nuk transmetonte më programe.”[1]

Te një shkrim që u referohet kujtimeve të Todo Bojdanit (të njëjtit Todo Bojdani që pat informuar I. Kadarenë në 1972), lexoj sa vijon:

Për marrjen e Radio-Tiranës u ngarkua një kompani partizane me komandant Mane Sevranin. Partizanët nën komandën e tij, luftuan me trimëri për disa ditë radhazi. Radio-Tirana ruhej nga 9 xhandarë dhe 7 ushtarë gjermanë. Urdhri që kishte marrë komandanti Mane ishte i prerë: -Radio Tirana do të mbahej e rrethuar, do të përdoreshin vetëm pushkë dhe automatikë, por nuk do përdorej asnjë armë e rëndë në mënyrë që ajo të mos dëmtohej. Kjo ishte arsyeja që rrethimi zgjati disa ditë duke shpresuar që gjermanët dhe xhandarët shqiptarë të dorëzoheshin.

Me gjasë, nazistët e kishin pezulluar funksionimin e Radio Tiranës si medium dhe tani po i përdornin aparaturat e radiostacionit për ndërlidhje dhe komunikim mes njësive të tyre ushtarake; në një kohë që çlirimtarëve u duhej teknika, për të themeluar Radion e tyre dhe për të nisur përhapjen e propagandës së tyre.

Nëse ka qenë kështu, atëherë të gjitha ato episode të romanit Nëntori i një kryeqyteti, që i referohen Radio Tiranës si medium (lajmeve, etj.) duhen parë si elemente të rrafshit narrativ (të trillimit) dhe të tilla që kanë nevojë të interpretohen. Ndoshta autorit Kadare i ka pëlqyer që ta paraqitë Tiranën e ditëve para Çlirimit të saj si kryeqytet europian, me radio dhe njerëz që dëgjojnë radion në kafetë. Ideja që një grusht luftëtarësh të Frontit do të sulmonin radiostacionin e kryeqytetit, për t’ua marrë nazistëve dhe për t’ia kthyer eventualisht zërin Shqipërisë tingëllon shumë më poetike dhe intriguese se ideja alternative, e guerilasve që sulmojnë një godinë të mbrojtur “nga 9 xhandarë dhe 7 ushtarë gjermanë”, për të vënë në kontroll aparatura radiotransmetuese.

Kulturës në Shqipëri, e cila i qëndron edhe ajo besnike etikës dhe estetikës së realizmit foshnjor, nuk po i bën shumë përshtypje që brezat në ardhje po mësohen – madje po trajnohen – që ta përfytyrojnë historinë e vendit të tyre me imazhet e gatshme të veprave të Realizmit Socialist: letërsia, filmat, pikturat, skulpturat dhe krejt ikonografia e përpunuar gjatë periudhës totalitare. Edhe filmi Radiostacioni i është nënshtruar, ndonëse në masë më të vogël, këtij abuzimi, duke u përcjellë dhe madje gjykuar sipas afërsisë që ka me “realitetin” – paçka se ky realitet jo rallë nuk është veçse një kolazh kujtimesh të çfarëdoshme dhe vepra historiografike të para 1990-ës, të cilat përndryshe janë demaskuar si shtrembërime dhe gënjeshtra. Fakt është që e vërteta artistike ka përfunduar pastaj e përdorur si surrogato për të vërtetën historiografike dhe rrëfimet fiksionale – në letërsi, film e gjetiu – janë sjellë pafajësisht si dëshmi të një historie ende të pastabilizuar.

[1] PRO, WO, 202/960, Albania, AFHQ Balkan Political Review, issue no. 8, report for the week ending 26 October 1944.

Ky shkrim është pjesë e një cikli shkrimesh nga Ardian Vehbiu synon të ilustrojë si identiteti personal dhe kolektiv, kujtesa dhe trashëgimia e së shkuarës totalitare të Shqipërisë ndërthuren dhe ndikojnë mbi të tashmen dhe të ardhmen e shoqërisë shqiptare. Seria e shkrimeve do të botohet si kolanë speciale e revistës Peizazhe të Fjalës.

Mbështetur nga Fondi Kulturor Zviceran, një projekt i Agjencisë Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), zbatuar nga Qendra për Biznes, Teknologji dhe Lidership (CBTL). Pikëpamjet e shprehura në këtë artikull janë vetëm të autorit dhe në asnjë rast, nuk pasqyrojnë opinionin zyrtar të asnjë prej palëve mbështetëse.