Kur kam dashur të kuptoj jetën e një vepre arti narrativ në kohë, gjithnjë kam përfituar duke identifikuar tri pika kohore në ecurinë e saj – të tashmen, kohën diegjetike (ose të ngjarjeve që rrëfen vepra) dhe kohën e realizimit të saj. Për filmin “Radiostacioni” këto dy pikat e fundit do të ishin çlirimi i Tiranës në nëntor të vitit 1944 dhe vitet 1978-1979, kur u xhirua dhe pastaj qarkulloi filmi në kinematë. Ndryshe nga shumë filma të tjerë të Kinostudios “Shqipëria e Re”, që pasi shfaqeshin në kinema i jepeshin ekranit të vogël dhe atje cikloheshin, derisa t’u mbërrinin praktikisht të gjithë shikuesve anembanë vendit dhe të përfundonin në programin e së dielës paradite, “Radiostacioni” sikur u tërhoq nga jeta publike shumë shpejt – me gjasë pas vetëvrasjes së Mehmet Shehut, i cili është i pranishëm si figurë historike në film. Ndoshta prandaj nuk arriti të bëhet normalisht i njohur për publikun, njëlloj si edhe romani Nëntori i një kryeqyteti i Ismail Kadaresë, mbi të cilin u mbështet; roman i cili nuk u prit ngrohtë nga kritika dhe as u popullarizua, për shkak të gabimeve “ideologjike” të autorit më parë te Dimri i vetmisë së madhe dhe pastaj e sidomos te poema e Pashallarëve.

Në të njëjtën kohë, larg vëmendjes së mediave dhe të publikut, tensione të nëndheshme po ngjiteshin drejt sipërfaqes, në kupolën totalitare – numri dy i regjimit, që paskësh qenë jo Mehmet Shehu por Hysni Kapoja, filloi të sëmurej, relativisht rëndë, për të vdekur një vit më pas; vendi i tij, si i pasardhësit virtual të Enver Hoxhës edhe ai i sëmurë, tani do të kontestohej mes Mehmet Shehut dhe Ramiz Alisë, të dy pa probleme shëndetësore serioze. Nëse kjo ka apo jo lidhje me pompimin që iu bë produksionit aq të shtrenjtë dhe pastaj shfaqjes së një filmi ku, për herë të parë, flitej për kryeministrin e Shqipërisë si figurën legjendare të komandantit që çliroi Tiranën, nuk mund ta them madje as ta spekuloj. Nga ana tjetër, nga sa ka thënë në publik Kadareja, por edhe të tjerë, përfshirja në romanin Nëntori i një kryeqyteti e Mehmet Shehut si personazh, përpjesëtimisht ngjashëm me përfshirjen e Enver Hoxhës si personazh në romanin e mëparshëm Dimri i vetmisë së madhe, nuk dukej se i kish zbutur dyshimet e mëdha që kish M. Shehu ndaj qëndrimit politik dhe ideologjik të Kadaresë.

Përndryshe, në 28 korrik të 1978-ës, gazeta “Zëri i Popullit” botoi Letrën e hapur të Komitetit Qendror të PPSH-së, e cila e shpallte udhëheqjen kineze si revizioniste dhe tradhtare të marksizëm-leninizmit. Ky akt i fundit i një ftohjeje që kish nisur që në të gjallë të Kryetarit Mao, dhe veçanërisht pas vizitës së presidentit amerikan Nixon në Pekin në 1972 dhe ri-orientimit të politikës së jashtme të RPK-së, pati për pasojë ndërprerjen e kredive dhe të marrëdhënieve të tjera ekonomike preferenciale me Shqipërisë me superfuqinë aziatike; njëherazi, ai do të frymëzonte një roman tjetër të Kadaresë, që filloi të botohej me titullin Gjakftohtësia, por pastaj doli në librari, vite më vonë, si Koncert në fund të dimrit.

Me Kinën, Shqipëria humbi aleatin e madh që i kish mbetur dhe burimin e vetëm të ndihmave ekonomike dhe financiare – ashtu edhe do të fillonte tatëpjeta e madhe, e cila nuk do të ndalej veçse me rënien e regjimit në fund të vitit 1990. Se ç’raporte kishin pasur me kinezët Hysni Kapoja dhe Mehmet Shehu, kjo nuk është sqaruar; kanë qarkulluar thashetheme se Kapoja “u eliminua”, në vitin 1979, si njeriu i komprometuar me udhëheqjen kineze post-Mao; dhe se lufta për pasardhje tani mbetej për t’u bërë mes njeriut të amerikanëve, M. Shehut, dhe njeriut të sovjetikëve dhe jugosllavëve, R. Alisë; teksa uzinat dhe fabrikat në Shqipëri mbeteshin pa lëndë të parë, makineritë pa pjesë këmbimi dhe projektet e mëdha industriale dhe energjitike të papërfunduara. Dhe kjo pikërisht kur elitat teknokratike, në Tiranë dhe në provincë, po fillonin të merrnin pak frymë lirisht, pas terrorit të spastrimeve të mëdha, të viteve 1974-1976, që prekën kulturën, ushtrinë dhe ekonominë.

Unë ndërkohë kisha filluar studimet, në degën Gjuhë-Letërsi të Fakultetit Histori-Filologji, dhe kisha rënë në kontakt për herë të parë bashkëmoshatarët e mi nga provinca, të cilët më dukeshin të paragjykuar dhe tejet të politizuar; por tani them se ishin më shumë e më thjesht të trembur. “Prishjen me Kinën” e përjetova si diçka të mirë, për t’u përshëndetur; meqë doja fort të besoja se ishte ndikimi kinez që e mbante regjimin në Tiranë larg Europës, liberalizmit dhe kulturës Perëndimore. Me të nisur studimet në Fakultet, i isha futur edhe unë eksplorimit të poezisë, siç ishte zakoni; dhe vargjet i shkruaja me laps, natën në krevat, duke u hedhur nga një cigare në tjetrën. Ashtu më pat hyrë një frikë idiote se, me ndërprerjen e marrëdhënieve tregtare me Kinën, nuk do të kishte më lapsa në treg, të paktën nga ata lapsa që më pëlqenin mua dhe ashtu muza ime do të pengohej rëndë. Pata mbushur, për pasojë, një sirtar me lapsa kinezë që i bleja poshtë e lart, dhe që do të më mjaftonin për të shkruar “Iliadën”, “Odisenë” dhe “Eneidën”, të gjitha bashkë, po të më mbante frymëzimi; mbase tani do të më duhej të filloja të mblidhja prefëse ose biçakë.

Situata ndërkombëtare dukej përgjithësi pozitive: Juventusi “im” fitoi Kampionatin Kombëtar në Itali, dhe Italia shkëlqeu në Kupën e Botës në Argjentinë. Ndërkohë, ngaqë ndiqja me kërshëri absurde – bashkë me tim atë – lajmet e mbrëmjeve në RAI, e mbaj mend 1978-ën edhe për rrëmbimin dhe pastaj vrasjen e politikanit të rëndësishëm italian, demokristianit Aldo Moro, nga grupi terrorist “Brigate Rosse”; por edhe për tre papët: Montini (Paolo VI), që vdiq nga pleqëria; Luciani (Giovanni Paolo I), që ndenji në post fare pak dhe vdiq edhe ai, dhe polaku Wojtyła (Giovanni Paolo II), një papë tjetërlloj, që mua më dukej si mjek obstetër, dhe që pastaj do të angazhohej fort në rrëzimin e sistemit totalitar në Europën Lindore. Në të njëjtën kohë, udhëheqja në Shqipëri, duke filluar nga Enver Hoxha vetë, po përpiqeshin të merrnin me mend çfarë do të ndodhte me Jugosllavinë, pas vdekjes së Titos (që do të mbërrinte në maj të vitit 1980); dhe gjithsesi, në 1978, Titoja do të vizitonte SHBA-të, dhe në 1979 do të “vinte” për vizitë në Jugosllavi lideri i ri kinez Hua Kuofeng-u, fill pas acarit politik, ideologjik dhe ekonomik mes vendit të tij dhe Shqipërisë.

Këtu më kujtohet si, në paradën e 1 majit të vitit 1977, në Bulevardin e madh të Tiranës, ishte shfaqur vetëm një portret i liderit të ri kinez, Hua-së, të cilin e pat zgjedhur Maoja vetë si pasardhës. Bartur në supe nga një kolektiv punonjës çfarëdo, me një teknikë të kolauduar prej dekadash, teksa turma përreth dhe manifestuesit vetë nuk arrinin t’i lexonin sinjalet që vinin prej tribunës dhe nuk dinin nëse duhej t’i kushtonin Kinës të njëjtat decibelë brohorimash si më parë. Në krahasim me kohë të tjera, kur Maoja shfaqej gjithkund në manifestime të tilla publike, dukej sikur tanët kishin vendosur të mos e popullarizonin këtë figurë politike relativisht të panjohur; edhe pse njerëzit sakaq e vunë re ngjashmërinë e tij me Maon, aq sa të pëshpërisnin se mund të ishte edhe biri sekret i këtij të fundit, me fjalë të tjera pasardhësi në më shumë se një kuptim (gjithnjë do të gjendjen mendje të obsesionuara me lidhjet e gjakut mes liderëve që dalin dhe atyre që hyjnë). Portretin e Hua-së e pikturuan, natyrisht, tek e njëjta ndërmarrje dekori afër shtëpisë sime, atje ku përdornin magji të tilla të riprodhimit të imazhit – ironike, tani që e mendoj, që shembëllimet e idhujve të udhëheqjes në Shqipëri, të klasikëve të marksizëm-leninizmit dhe të anëtarëve të Byrosë Politike dhe të miqve “të mëdhenj” si Maoja riprodhoheshin në një hapësirë që dikur i kish përkitur besimit islam – i cili riprodhimin e fytyrave e quan haram. Ndoshta edhe përdorën, të paktën pjesërisht, të njëjtat shabllone me ato që kishin përdorur zakonisht për Maon. Nga ana tjetër, Enver Hoxha në tribunë, kur ka parë portretin pak të pasigurt dhe pak diabolik të Perandorit të ri të Mesit, vështirë të mos ketë menduar për pasardhësin e vet, që herët a vonë duhej “ta zgjidhte” nga ata që i rrinin pranë, shokët e tij të armëve dhe të intrigave; teksa e mundonte frika se mos këtë pasardhës do t’ia zgjidhnin të tjerët, kushedi edhe Hua-ja vetë; në mos Titoja, presidenti amerikan Jimmy Carter, apo Brezhnjevi i Kremlinit.

Rruga Kont Urani, si monadë ku reflektohej dhe ende reflektohet bota mbarë? Që herët në historinë e saj, nga vitet 1950 e këtej, nga selia te kjo adresë, Radio Tirana kish nisur të transmetonte programe në gjuhë të huaja, teksa radiot e banorëve të Tiranës, përfshi edhe të rrugës sonë, kishin kohë që sintonizoheshin në kanalet e huaja: disa thjesht te RAI, për argëtim dhe snobizëm, në mos për nostalgji; të tjerë te BBC-ja, Zëri i Amerikës dhe Europa e Lirë, të cilëve iu shtua edhe Radio Moska. Eksploruesi i valëve të shkurtra do të ndeshte herë pas here në programet shqip të Radio Sofjes, Radio Pragës dhe të Radio Vatikanit; më pas kam marrë vesh që një program shqip e kishte edhe RAI, në Romë, por me fuqi aq të dobët, sa sinjali nuk i shkonte më larg se Lido di Ostia. Dikur u lajmërua se edhe radioja zyrtare e RP të Kinës kish filluar të transmetonte shqip; çfarë u interpretua, me të dejtë, si shenjë se marrëdhëniet shqiptaro-kineze kishin marrë tatëpjetën. Por sot radiot e huaja shqip dhe jo shqip, dhe aq më pak në valë të shkurtra, nuk i dëgjon kush më.

Në vitin 1982, kantautori italian Franco Battiato doli në krye të klasifikimit të shitjeve me këngën Voglio vederti danzare (1982), ku në pak vargje i bën një panoramë vallëzimit anembanë globit: të ciganeve në shkretëtirë, të balinezeve, të dervishëve, të valltarëve bullgarë që hidhen zbathur mbi kongjij. Ngjan si eksperienca e kujt kalon nga një kanal televiziv në tjetrin, duke luajtur me telekomandën, ditën botërore të valles.

Dhe befas në këngë shfaqet edhe Shqipëria, në vargjet E Radio Tirana trasmette musiche balcaniche. Të gjithë të tjerët vallëzojnë, por radioja jonë transmeton. Radio Tirana në fillim të viteve 1980. Mu në stinën më të errët të Shqipërisë, të kapur të gjithë peng e paranojës së Hoxhës, të tmerruar nga terrori dhe të sfilitur nga varfëria, vjen një sinjal i çuditshëm nga bregu përbri, që thotë: “ne e dëgjojmë muzikën tuaj.”

Kush e dëgjonte Radio Tiranën ato vite përtej telave me gjëmba të kufirit dhe thikave laser të projektorëve të rojave të kufirit mbi detin në Sarandë? Përgjigjem: bota. “Zëri i popullit” kish një rubrikë të posaçme, Zëri i Shqipërisë zëri i së vërtetës, me letra nga dëgjuesit e Radio Tiranës në planet. Antenat e radios sonë kombëtare konsumonin mbase krejt elektricitetin e prodhuar nga një hidrocentral i vogël. Dëgjonin proletarët, revolucionarët, të pakënaqurit, rebelët, të papërshtaturit; dëgjonin të sëmurët dhe të marrët. Tani vinte edhe konfirmimi: Radio Tiranën e paskësh dëgjuar edhe Franco Battiato-ja i Italisë përballë. Ne që e kalonim kohën e lirë duke ndjekur programet e RAI-t, papritur morëm një konfirmim se edhe “andej” na dëgjonin.

Ndryshe nga letrat që botonte Zëri i Popullit, Battiato e përmend Radio Tiranën si burim të “muzikave ballkanike”, ose ftesave për të kërcyer marrëzisht. Në këngën e tij Tirana shfaqet dhe zhduket sakaq, si një fragment tingulli, gjatë rrotullimit të diskut të sintonizatorit. Përpiqem të rindërtoj – edhe pse pa ndonjë bindje të fortë – përvojën e të dëgjuarit të radios sonë, në brigjet përballë. Nuk di se cila Radio Tiranë ka mbërritur në Sicilinë e Battiato-s – ajo që dëgjonim edhe ne, apo ajo me valë të shkurtra, që ishte për eksport. Di që, pas Plenumit IV, muzika popullore – kënga labe, rapsoditë me çifteli, dhe gjithçka tjetër midis – përjetoheshin prej nesh si tortura artistike, me të cilën na kish dënuar regjimi, ngaqë pëlqenim pop-in italian, anglez dhe amerikan. Folklori i detyruar derdhej, vrullshëm si shkarkim abuzim ujërash të zeza, nga altoparlantët në plazhin e Durrësit, përzier me propagandën e lajmeve dhe krismat butaforike të “Teatrit në mikrofon.”

Por ja që tani ia behte Battiato-ja, i cili – pa e detyruar kush – ia uronte së dashurës (?) një vallëzim ballkanik, nën tingujt e muzikës nga Tirana, magari “al ritmo di sette ottavi.” Ironia e fatit: çfarë ishte për ne ndëshkim dhe imponim i nënshtrimit artistik, për Battiato-n përtej përfaqësonte diçka të zgjedhur, ekskuizite, ekzotike. Gëzoja atëherë – si budallë – sa herë që Battiato-ja i këngës përmendte Radio Tiranën. Thoja me vete: “jemi ne!” dhe pastaj akoma më absurdshëm: “Jam unë! Më ka dëgjuar!”.

Me kohë jam mësuar t’i pëlqej “muzikat ballkanike” të Battiato-s, veçanërisht vallet, ato që jep Radio Tirana dhe të tjerat. Dhe aq më tepër tani, që i ka zëvendësuar turbo-folku, ose muzika e qepëve. Tani ndonjëherë edhe më qëllon të pyes: “Çfarë dinte Battiato atëherë, që ne nuk e dinim?” Ose edhe: a mund të ketë qenë la danza një lloj rebelimi performativ, jo linguistik, ndaj disiplinimit që impononte – neve këtej totalitarizmi, atyre andej konformimi ndaj kulturës pop?

© 2024 Ardian Vehbiu. Të gjitha të drejtat janë të autorit.

Ky shkrim është pjesë e një cikli shkrimesh nga Ardian Vehbiu synon të ilustrojë si identiteti personal dhe kolektiv, kujtesa dhe trashëgimia e së shkuarës totalitare të Shqipërisë ndërthuren dhe ndikojnë mbi të tashmen dhe të ardhmen e shoqërisë shqiptare. Seria e shkrimeve do të botohet si kolanë speciale e revistës Peizazhe të Fjalës.

Mbështetur nga Fondi Kulturor Zviceran, një projekt i Agjencisë Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), zbatuar nga Qendra për Biznes, Teknologji dhe Lidership (CBTL). Pikëpamjet e shprehura në këtë artikull janë vetëm të autorit dhe në asnjë rast, nuk pasqyrojnë opinionin zyrtar të asnjë prej palëve mbështetëse.