E SHKUARA ËSHTË VENDI YNË (IV)

nga Ardian Vehbiu

Gjithnjë kam vrarë mendjen për dallimin mes fjalëve lagje dhe mëhallë, në gojën e banorëve; të cilët ishin dialektalisht të përzier, me të folmen qytetëse si lingua franca dhe si zhargon prestigji në rrugë. Natyrisht, lagje ishte edhe fjalë librore, me kuptim teknik-administrativ në shkresat zyrtare dhe në topografinë e qytetit; por në biseda fjala i referohej zakonisht komunitetit që banonte aty, dhe që përftohej nëpërmjet ndërveprimit të përditshëm. Si në pyetje të tipit “ça thuhet në lagje?”. Ndryshe nga mëhalla, që vinte si njësi urbane, stabël a si tërësi ndërtesash dhe rrugicash, lagjja përkufizohej nga ajo që ndodhte në moment; një entitet sa real, aq edhe i padukshëm për atë që nuk i përkiste; diçka si neighborhood, në anglishte. Edhe një shprehje si gratë e lagjes u referohej atyre grave që ishin përfshirë në një muhabet a thashethem të caktuar; çunat e lagjes ishin shokët e tu, me të cilët po dilje për t’u takuar; kalamajtë e lagjes ata që luanin, në këtë moment, në rrugë. Sot ka disa kafene te Kont Urani, por vetëm njëra prej tyre e meriton të quhet kafja e lagjes, sepse atje mblidhen burrat e lagjes. Në të njëjtën kohë – dhe flas ende për periudhën para vitit 1990 – lagjja si term përdorej për të emërtuar njësitë e pushtetit lokal; si në shprehjen “kanë dalë ata të lagjes, të kontrollojnë për antena”, ku ata të lagjes mund të ishin vërtet nëpunës nga administrata e lagjes ose e bllokut, por edhe vullnetarë të impenjuar në një aksion ideologjik, siç ishte identifikimi i antenave për kanale televizive të huaja. Prandaj në kuadrot e filmit Radiostacioni del njëherazi edhe mëhalla edhe lagjja; e para si skenografi, e dyta si atmosferë; dhe atje ku një shikues çfarëdo njeh një mëhallë të Tiranës, unë njoh edhe mëhallën edhe lagjen time.

Për ca kohë, aq sa zgjatën xhirimet e filmit, rruga Kont Urani u kthye në një hapësirë jonormale, jo thjesht si heterotopi, por edhe vendi ku kish ndodhur një një qarkshkurtim, shuntim a fistulë mes dy momenteve të rrjedhës së kohës, teksa viti 1944 ish bashkuar me vitin 1979. Një anomali të tillë e mundësoi edhe persistenca, në rrugë dhe përreth, e shenjave të periudhës së Luftës. Edhe te rruga e Kavajës, te një pastiçeri përballë Kishës Katolike, mund të dalloje akoma, në dyshemenë me pllaka, gjurmët që kishin lënë plumbat e një mitralimi anglez nga ajri, pak a shumë gjatë atyre muajve. Te mali i Dajtit dallohej fare qartë mbishkrimi gjigand XXV, me gurë të bardhë, që kremtonte 25-vjetorin e Çlirimit në 1969, të cilin ne kalamajtë e patëm shkelur, gjatë ekskursionit tonë të parë në Dajt, në vitin 1972. Atë majë të Dajtit do ta quanim më pas “njëzet e pesa”, për ta dalluar nga tjetra, që pak më vonë do të thirrej “antena”, për hir të objektit që do të ndërtonin mu në kreshtë kinezët. Na përhiheshin kështu përbri njëra-tjetrës dy antipodet e teknologjisë mediatike – nga njëra anë njëzet e pesa e mbishkruar mundësisht amshueshëm në gur; nga ana tjetër antena e radiovalëve aq të padukshme dhe efemere; edhe pse të dyja, edhe mbishkrimi edhe antena, të njëjtit qëllim do t’i shërbenin, ndoshta edhe duke plotësuar njëra-tjetrën. Kam dëgjuar se ky mbishkrim e pat nisur jetën e vet si XX, në përkujtim të 20-vjetorit të çlirimit; dhe se një nga ato X-të e gjeoglifit i kish përkitur një tentative të italianëve për të shkruar në mal fjalën DUX, siç kishin bërë edhe në Itali[1]. Siç kam dëgjuar edhe se italianët e kishin shkruar këtë DUX edhe në formën e një blloku pallatesh banimi, të ndërtuara në Laprakë dhe se ky konfigurim ende mund të lexohej nga ajri. Pa folur pastaj për strukturën e njohur të qendrës së Tiranës, me bulevardin e madh dhe stadiumin që duhej të formonin sëpatën e Liktorit, sërish të para nga ajri. Edhe pas më se 3 dekadash, Lufta II Botërore kish mbetur e pranishme në Tiranë, qoftë edhe e mbivendosur ndaj së tashmes, me kusht që të dije ta kërkoje dhe ta gjeje. Madje me kalimin e viteve, ajo do të fillonte të shërbente si emëruesi i përbashkët i atyre elementeve të qytetit, që nuk ishin ndërtuar pas 1945-ës, dhe që, për rrugën tonë Kont Urani, përfshinin edhe vilat e ndërtuara nga borgjezia e re e periudhës së Mbretërisë, si selia e Radios; edhe ato pak pallate të kohës; edhe shtëpitë prej qerpiçi, të cilat i bindeshin një logjike tjetër urbane. Ngaqë Tirana totalitare u ndërtua sipas konceptesh dhe planesh të tjera, duke parapëlqyer pallatet disakatëshe, këto elemente të trashëguara nuk do të integroheshin dot mirë dhe gjithnjë do të përfaqësonin diçka si “deklasimin” në arkitekturë.

Deri afër sheshit “Bukureshti”, rruga Kont Urani praktikisht ka mbetur siç ishte – edhe pse shumë nga vilat anës rrugës tani janë braktisur, për të mbetur gërmadha, në pritje të pallateve shumëkatëshe që afrohen pashmangshëm, nga e ardhmja. Edhe vetë godina administrative e Radio Tiranës, më pas e Institutit të Kulturës Popullore, me vlera arkitektonike, u la të rrëgjohej për vite të tëra, duke humbur hap pas hapi më parë shkëlqimin, pastaj pjesë të saj, si ndonjë peshk gjigant por i plogët, i masakruar prej peshkaqenëve; paçka se tani ka dy vjet që po restaurohet. Skelat që ia kanë ngritur përreth, me rrjetat kundër pluhurit që varen prej tyre, më duken si çeroto të vendosura mbi një plagë thike.

Foto e nxjerrë nga autori, në vitin 2011, kur tregu i GABI-t ende lulëzonte anës rrugës. Ndërtesa në sfond që e ruan një farë hijeshie të trishtuar, më kujton njëfarësoj disa rrënoja paleokristiane në Romë; edhe pse ka qenë shtëpi banimi deri vonë.

Vetëm pak vjet më parë, poshtë gërmadhave të hatashme, atje lulëzonte tregu i rrobave të përdorura, i njohur ndryshe edhe si GABI; që i jepte rrugës gjallëri të veçantë, për shkak të klientëve të tërhequr sa pas plaçkës, aq edhe pas çmimeve. Pastaj tregun e mbyllën ose e zhvendosën gjetiu, me përjashtim të disa pak hapësirave ende aktive, në oborrin e njërës prej shtëpive të braktisura; teksa krejt mëhallën, në të dy anët e rrugës, e kanë përfshirë vizionet dhe ndonjëherë edhe planet për ndërtimet e reja. Gjysmë e braktisur nga banorët dhe e trishtuar në pleqërinë e vet të keqe, “Kont Urani” po bëhet gati në mos për t’u rinuar, së paku për t’u banuar sërish.

Meqë këtu, gjithë duke pasur kuadrot e filmit “Radiostacioni” në mendje dhe kujtimet për xhirimin e tij, nuk rri dot pa përqasur shkatërrimin e rrëfyer në film, produkt i një beteje urbane të zhurmshme, me shkatërrimin e sotëm të rrugës, produkt i amortizimit të banesave, ikjes së banorëve në emigracion, konflikteve për pronën, lakmisë së firmave të ndërtimit që bllokojnë njëra-tjetrën dhe sidomos paralizës së të sotmes, për shkak të një ëndrre materiale për të ardhmen. As sa duket ndonjëherë sikur nuk janë banorët që bëjnë plane dhe shkëmbejnë mes tyre imazhe, por janë shtëpitë vetë – ose gërmadhat e tyre – që ëndërrojnë. Edhe ambienti përreth sa vete dhe i ngjan një sheshi xhirimi, në pritje të aktorëve dhe të teknikës: me muret e shembura, zgavrat e dritareve, zgavrat e dyerve, muret që ngrihen ndonjëherë lart pa arsye, drejt askundit, trarët e rrëzuar pjerrtas si hipotenuza, pirgjet e plehrave me shtresa, si depozita dëshmish të konsumit këto 30 vjet; dhe sidomos një vegjetacion i hareshëm, që harliset kudo, bimë të egra dhe të buta, shumica në kërkim të ndonjë botanisti për t’i identifikuar, me përjashtim të fikut të kudogjendur – si provë e degradimit terminal.

TRI LLOJE BIMËSISH URBANE

Fotografinë përbri e pata nxjerrë në verën e vitit 2024, nga ballkoni i shtëpisë sime në Tiranë. Në qendër, një vilë trekatëshe, dikur detyrimisht e hijshme, por tani e zbrazur dhe e braktisur dhe në pritje që të shkatërrohet – pasi të zgjidhet ndonjë konflikt pronësie; tani nuk është veçse një enë ajri. Vëreni ballkonin, që ende i dëshmon disa orvatje, patetike, për ndërhyrje përmirësimi: një tip mbylljeje me vetratë, aq tipike për Tiranën e viteve 1990; një mur pak si tepër të trashë, i ndërtuar rishtas në të djathtë, me gjasë për të mbajtur strukturën e strehës; streha vetë, e valëzuar dhe me disa shtresa, si trikot që ia veshin fëmijës kur e nxjerrin përjashta në dimër; dhe pastaj prapë, një si mbushje me tulla, midis parmakëve, për arsye këtë herë enigmatike, por gjithsesi jo estetike. Vëreni edhe që streha e pret derën ekzistuese të ballkonit përgjysmë, si për të konfirmuar se ndërhyrja atje është bërë nga dëshpërimi. Më në fund, vëreni një antenë të vetme televizori, që ka mbetur për t’i bërë shoqëri oxhakut të shuar prej kushedi sa vjetësh dhe që ripërtyp me vete të njëjtat sinjale pa destinacion. Te dritarja tani e zgavërt, e katit të dytë, mbaj mend që dilte, dikur, një komshi dhe mik imi, Niko e quanin, me quka dhe flokë të çelët; për t’u ushtruar në fizarmonikë. Stërvitjet e tij, të rregullta si rreshtore për gishtat, u jepnin strukturë pasditeve të plogëta.

Përtej karkasës së vilës ngrihet, në dukje madhështor, një pallat i pambaruar, nga ata të rinjtë, që do ta futnin mëhallën në bashkëkohësi; por edhe ai është po aq i braktisur sa vila – u bënë vite që punimet janë ngadalësuar deri në mpirje, për shkak të falimetimit të ndërtuesit. Megjithë kontrastin dramatik në suva, këto ndërtesa, të epokave të ndryshme, i bashkon fati i njëjtë i shkretimit. I ndërtuar buzë rrugës “Kont Urani”, ai pallat për momentin, nuk bën gjë tjetër veçse më zë mua të pafajshmit pamjen e Dajtit, teksa dialogon filozofikisht me gërmadhat përreth; por ndryshe prej këtyre të fundit, të përfaqësuara nga vila trekatëshe në qendër të fotos, ai nuk e përjetuar ndonjëherë të qenit i mbushur me burra të pirë, erëra gjellësh dhe gumëzhima televizive.

Nga ana këtej e vilës mbretëron komponenti i tretë i kësaj fotoje: vegjetacioni i hareshëm, si kombinim pemësh të kultivuara në bahçet –portokalli në cepin poshtë djathtas është imi, dhe vazhdon të lidhë kokrra, megjithë katastrofën që e rrethon – dhe bimësh të mbira në liri, që tani po guxojnë të hyjnë deri edhe brenda në hapësirat e dhomave të pabanuara. Lagjja ka pasur gjithnjë jeshillëk të bukur, pse në tokë pjellore (thuhet që këtu ka pasur kullota), të bërë edhe më pjellore nga gropat septike të nevojtoreve përjashta. Por tani që është prishur ekuilibri i specieve, ndodh që ndonjë prej bimëve, deri dje e mbajtur në kontroll prej bimëve fqinje, fillon të shpërthejë me entuziazëm prej fishekzjarri, dhe të mbushë me aromë lulesh gjithë rrugicën. Kjo nuk zgjat shumë: vitin tjetër, mbi rrënojat e degëve të saj të holla, kanë mbirë dhe po harlisen bimë kacavarrëse të tjera. Shiheni edhe atë bimën tjetër, tashmë të rritur para kohe, vajzë shalëgjatë, aq sa e ka nxjerrë kokën mbi çati, për të vështruar botën përtej. Lulëzimi ndodh, gjithsesi, në periferi të një liqeni plehrash, që sa vjen e zgjerohet në qendër të rrënojave; një komshije më tha, para ca ditësh, se kishin parë – në mes të plehrave – një nuselale. Vegjetacioni lyp faunën e vet: dje nusepashke, sot nuselale. Te një oxhak i braktisur, i shtëpisë ngjitur me timen, bletët kanë ngritur një koshere: edhe ato ndërtojnë. Të vetmet që i ndjekin këto zhvillime me skepticizmin karakteristik janë macet, që do të preferonin më shumë stabilitet.

Më në fund, kabllot e zeza që e përshkojnë pamjen tërthorazi, nuk janë liana, por autostrada Interneti; nëpërmjet tyre do të kalojë tani edhe teksti që po shkruaj, së bashku me foton. Ka edhe një element tjetër masmediatik në kuadër, por duhet mund për ta parë: mbi çatinë e rrjepur të vilës, atje ku mbaron pallati, përmes gjetheve të pemës shalëhollë nxjerr krye filizi pak i drojtur i minaresë së xhamisë “Dine Hoxha”.

[1] Ka një DUX të shkruar me pisha, me shkronja 220 metra të gjata, që gjelbëron, sot e kësaj dite, në shpatin e malit Giano, në Apeninet qendrore, Itali; dhe që duket me sy të lirë deri edhe nga disa lagje të Romës. Ironikisht, mbishkrimi gjigant ishte lënë pas dore për një kohë të gjatë dhe do të ishte përpirë krejt nga peizazhi natyror i malit, sikur të mos restaurohej, me vendim të pushtetit lokal.

Ky shkrim është pjesë e një cikli shkrimesh nga Ardian Vehbiu që synon të ilustrojë si identiteti personal dhe kolektiv, kujtesa dhe trashëgimia e së shkuarës totalitare të Shqipërisë ndërthuren dhe ndikojnë mbi të tashmen dhe të ardhmen e shoqërisë shqiptare. Seria e shkrimeve do të botohet si kolanë speciale e revistës Peizazhe të Fjalës.

Mbështetur nga Fondi Kulturor Zviceran, një projekt i Agjencisë Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), zbatuar nga Qendra për Biznes, Teknologji dhe Lidership (CBTL). Pikëpamjet e shprehura në këtë artikull janë vetëm të autorit dhe në asnjë rast, nuk pasqyrojnë opinionin zyrtar të asnjë prej palëve mbështetëse.