E SHKUARA ËSHTË VENDI YNË (II)

nga Ardian Vehbiu

Vitet 1970 ishin, për ne në Tiranë, edhe vite të antenave: pas plenumit IV regjimi e fiku ripetitorin e RAI-t në Dajt, dhe sinjali i drejtpërdrejtë nga Italia nuk ish më aq i fortë, sa në fillim të viteve 1960. Banorët filluan të shpërndajnë, dorazi, skema antenash gjithnjë e më të sofistikuara, të vizatuara me dorë, por nga një dorë e sigurt inxhinieri, me gjithë përmasat e elementeve; u ngjanin disa imazheve të skeleteve të peshqve, në librat e vjetër të zoologjisë, kjo edhe për shkak të kujdesit për detaje, nga ana e vizatuesve. Njëherazi, u shtuan edhe vullnetarët që shëtisnin në lagje, për të pikasur antena të papërshtatshme dhe për të sinjalizuar autoritetet, ose edhe për t’u kërkuar të zotëve që t’i ulnin poshtë – tek e fundit, RTSH-në mund ta kapje vetëm me një “vibrator” (kështu quhej elementi kryesor i antenës, ku lidheshin edhe kontaktet e kabllos).

Brezi im asnjëherë nuk e ndërroi RAI-n për televizionin jugosllav, por regjimi i vuri sinjalit VHF të televizionit jugosllav zhurmues, meqë ky mbërrinte relativisht i fortë në Tiranë Zhurmuesi, që brezi i ri sot mbase e njeh si jammer dhe e ka ndeshur termin zakonisht në kontekstin e lajmeve që vijnë nga lufta në Ukrainë, ishte një pajisje radiotransmetuese, e thjeshtë por e fuqishme, e cila përdorej për “të shurdhuar” (në thelb, censuruar) një sinjal tjetër, duke transmetuar në të njëjtën valë. Zhurmuesi prodhon thjesht “zhurmë”, e cila e mbulon sinjalin e shënjestruar, duke mos lejuar që ky të mbërrijë i pastër në pajisjen marrëse. Praktika e zhurmimit (jamming) u përsos në vitet e Luftës së Ftohtë, kur Bashkimi Sovjetik dhe vendet satelite në Europën Lindore zhurmonin rregullisht radiot perëndimore në valë të shkurtra, si Zërin e Amerikës dhe BBC-në; pas viteve 1960, sovjetikët thuhet se filluan të zhurmonin deri edhe Radio Tiranën rusisht. Më rrallë zhurmohej sinjali televiziv, pasi ky udhëtonte në distanca fare të shkurtra. Në Tiranë zhurmimi i sinjalit të televizionit jugosllav filloi në vitet 1970, në kohën kur familjet filluan të blejnë masivisht aparate televizive të prodhuara në vend; meqë pushteti nuk dëshironte që masa e gjerë të ekspozohej ndaj imazheve dhe programeve të gjykuara si “dekadente”, që vinin nga Jugosllavia titiste. Brezave që i kanë jetuar ato vite do t’u kujtohen “vizat” agresive në ekran dhe zhuzhitja irrituese e sinjalit të zhurmuesit, që mbulonte – edhe pse jo plotësisht – sinjalin origjinal. Kish megjithatë zona nëpër shtëpi ku sinjali i zhurmuesit nuk arrinte ta bllokonte origjinalin.

Kush e kishte televizorin me bandën UHF, mund të shihte edhe programet e “dyshit të sllavit”; por kjo i përjashtonte televizorët e vendit, të prodhuar nga uzina në Durrës. Bash në atë kohë u zhvillua edhe “kanoçja”, një shembull i mahnitshëm i teknologjisë folk, që mundësonte sintonizimin në bandën UHF të aparateve televizive që këtë bandë origjinalisht nuk e kishin. Lufta e klasave – aq e dashur për Hoxhën – ishte zhvendosur në eter, ku fitorja e proletariatit nuk ishte aq e sigurt sa në botën reale.

Në po ato vite, Ismail Kadaresë i hoqën veshin, për disa gabime “ideologjike” në romanin e tij blockbuster Dimri i vetmisë së madhe, të botuar në vitin 1973, ose mu para Plenumit IV; por që u tërhoq pastaj nga qarkullimi, meqë autori premtoi që “do ta ripunonte”. Para se të rrezikonte kokën, me dënimin politik të nivelit të lartë, të poemës së tij “Në mesditë Byroja politike u mblodh”, Kadareja botoi një roman kalimtar, Nëntori i një kryeqyteti, në dukje kushtuar luftës për çlirimin e Tiranës, në nëntor të vitit 1944. I ndërtuar edhe ky si kronikë e një rrethimi – të radiostacionit në Tiranë nga ana e një grupi “partizanësh” (teknikisht, ushtarësh të Frontit NaÇl), romani i kthehej formulës së sigurt që autori e kish kolauduar te Kështjella; edhe pse këtë herë “të mirët” ishin ata që rrethonin dhe “të ligjtë” ata që ishin rrethuar. Gojët e liga thanë se romani i ri do të shërbente edhe për ta zbutur marrëdhënien e autorit me kryeministrin Mehmet Shehu, i cili nuk e kish Kadarenë me sy të mirë dhe e shihte si ideologjikisht të korruptuar; në roman, sikurse në realitet, Mehmet Shehu – ish luftëtar në Brigadat Ndërkombëtare përkrah Republikës, gjatë Luftës Civile në Spanjë – komandonte forcat e armatosura të Frontit, që po gatiteshin të merrnin në dorë Tiranën, duke dëbuar që andej trupat naziste dhe kolaboracioniste.

Në qendër të romanit është beteja për kapjen e radiostacionit, një ndërtesë e rëndësisë së posaçme për qeverinë në Tiranë dhe për nazistët, që e përdornin për të përcjellë informacionin që u interesonte. Meqë romani nuk është historik dhe as pretendon të jetë, pak vlerë ka të hulumtohet nëse radio Tirana, atë nëntor të vitit 1944, kish apo jo aq peshë në planet ushtarake të rrethuesve, sa ç’i jep autori.[1]

Në një analizë që ia bën veprës, kritiku Éric Faye ka shkruar:

“[Ç]farë është “Nëntori i një kryeqyteti”, përveçse një parabolë mbi fjalën dhe identitetin? Njëra nga pesë shqisat është e privilegjuar në mënyrë të veçantë këtu: të dëgjuarit. Fjala është vënë krejtësisht në shërbim që të dëgjohet Tirana. Shkrehje, krisma, qetësi dhe zëra, e midis gjithë zërave, njëri prej tyre që flet në mikrofonin e radios… Zëri i Shqipërisë. Zë që në fillim është i kontrolluar nga pushtuesit, pastaj i dënuar të heshtë nga luftimet, zë që merr jetë në saje të përpjekjeve të partizanëve për të ndrequr radiostacionin, gjetjen e spikeres, domethënë gjetjen metaforike të Shqipërisë.”

Pasi ka shënuar se “Dëgjimi zë një vend të rëndësishëm në tekstet e tjera të Kadaresë”, Faye vazhdon:

“Spikerja zë vendin e rapsodit që ndërfut herë pas here në rrjedhjen e ngjarjes komentet e tij. Roli i qëmotshëm i korifeut, të lajmëtarit që transmeton mendimin njerëzor, është simbolizuar prej ndërtesës së radios dhe akoma më shumë prej superstrukturës së saj, antenave, të cilat të kujtojnë që dymbëdhjetë vjet më parë, më 1963, Kadare kishte botuar një poemë të titulluar kështu “Antena”. […] Kjo rojë metali, vesh dhe gojë në të njëjtën kohë, që e gjejmë në poema të tjera, si: “Në kështjellën e Hamletit” (1970) apo “Sfond” (1975) mund të jetë gjithashtu simbol i robërimit, po aq dhe i çlirimit. Në faqet e fundit të “Koncertit”, çmontohet antena që u shërbente kinezëve për të transmetuar lajmet, kurse në kuadrin e “Nëntorit të një kryeqyteti” shkatërrohen antenat kur ato shpërndajnë lajmet e pushtuesit, pastaj ndreqen për të shpërndarë zërin e Shqipërisë së lirë.”

Edhe pse romani nuk u prit me shumë entuziazëm nga kritika zyrtare, pak kohë pas botimit të tij filloi të flitej për mundësinë e një filmi të bazuar në të, film që do të dilte në 1979, me titullin “Radiostacioni”. Me regji të Rikard Ljarjes dhe skenar të Ismail Kadaresë vetë, aktorë nga më të njohurit e ekranit në atë kohë si Rikard Ljarja vetë, por edhe Birçe Hasko, Agim Qirjaqi dhe Elvira Diamanti; dhe shpenzime produksioni të konsiderueshme, filmi nuk pati megjithatë fat, meqë iu dobësua statusi politik fill pas vetëvrasjes së Mehmet Shehut, kryeministër i Shqipërisë së asaj kohe i shpallur pastaj armik dhe poliagjent, me të cilin lidhej – në mënyra të ndryshme – edhe fabula edhe filmi vetë. Me sa mund të them, filmi i qëndronte pak a shumë besnik romanit, të paktën sa i përket rrafshit narrativ: rrëfimi i marrjes së radiostacionit, nga komandoja e UNaÇL-së, gërshetohet me rrëfimin e rrëzimit të një shkrimtari të njohur, Adrian Gumës, që nuk gjen dot një vend për veten, në realitetin e copëtuar të ndërrimit të regjimeve dhe të epokave; dhe ashtu ushtria çlirimtare e Hoxhës dhe e Shehut arrin të shtjerë në dorë radion, si vegël kyçe të propagandës, por jo një shkrimtar, i cili – falë emrit të tij – i ka folur edhe ai publikut me tekstet e veta. Megjithatë, filmi nuk përcjell, mbase sepse e ka pasur të pamundur të përcjellë, efektin diskursiv magjik të romanit, ku narracioni linear, klasik ndërpritet rregullisht nga kolazhe, citime thëniesh anonime, graffiti dhe pranëvënie të çrregullta, të mbledhura bashkë me një energji gati ekstatike. Si në romane të tjera të mëhershme të Kadaresë, p.sh. “Kronikë në gur”, edhe te “Nëntori i një kryeqyteti” narrativa thuret mbi ligjëratë të zhdrejtë të tërthortë, ose gjëra që i thonë të tjerët duke pasë kaluar tashmë në filtrin subjektiv anonim të qytetit, aq sa bota reale (diegjetike) ngrihet mbi botën diskursive, si ektoplazmë fjalësh të humbura në ajrin plot ankth dhe tym baruti; Tirana në prag të çlirimit merr jetë nëpërmjet thënieve shpesh nga të panjohur, të kapura nga një mikrofon shëtitës rrugëve ku po ndërroheshin epokat.

U vendos, pas gjase, që ai film jo vetëm të xhirohej on location, por edhe sheshi i xhirimit të ngrihej mu aty ku kish qenë Radio Tirana, ose “radiostacioni” i titullit. Në fakt rruga nuk kish ndryshuar, në krahasim me siç kish qenë në vjeshtën e vitit 1944; koha atje sikur ishte ndalur, në të njëjtat shtëpi qerpiçi, rrugica dhe bahçe. Nuk kish pallate, as dyqane të reja; e vetmja reformë “urbanistike” duhet të ketë qenë vulosja e çezmës publike, te kryqëzimi i Kont Uranit me Mihal Durin.

Një ditë erdhën punëtorë të panjohur dhe filluan të ndërtojnë një mur të lartë, që do ta bllokonte daljen te rruga e Kavajës (ose “Konferenca e Pezës”, siç quhej atëherë); për të krijuar një mbyllje, e cila njëherazi do ta ndante vendin e xhirimit nga pjesa tjetër e qytetit, duke veçuar kështu edhe bashkëkohësinë nga periudha e Luftës, ku do të ambientohej filmi. Kish diçka brutale, armiqësore, tek ai mur; për mua personalisht, sepse nuk më linte të dilja lirisht te rruga e Kavajës, te dyqanet dhe rrëmuja; por me siguri edhe për banorët e tjerë të lagjes.

Dalëngadalë, kjo lloj “heterotopie”[2] filloi të mbushej me njerëz dhe me kuptim: erdhën mjetet dhe teknika e Kinostudios, punëtorët për ndërtime dhe rregullime të tjera, u shtruan kabllo dhe u instaluan drita të fuqishme; ne të lagjes nuk shkonim dot më atje, pa pasur leje të posaçme; ajo hapësirë tani po shndërrohej dora-dorës në skenë. Më pas do të shihnim, nga larg, një barrikadë që u ngrit në mes të rrugës; aktorët të veshur për rolet, të armatosur, duke u hedhur nga një mur në tjetrin; siç do të shihnim automjete të kohës së Luftës përfshi edhe një tank, dhe ushtarët “nazistë” si roja në tarracën e ndërtesës që ne e njihnim si të “pastrimit kimik”. Ashtu na e morën, përkohësisht, një pjesë të lagjes, për ta shndërruar në “zonë”, në kuptimin që i japin kësaj fjale vëllezërit Strugackij te Пикник на обочине (përkthyer në anglishte si “Roadside picnic”) dhe pastaj regjisori Andrej Tarkovski, në filmin Stalker. Çfarë ndodhte në “zonë” nuk kish lidhje me Tiranën (përveçse me historinë e saj), por ndikonte megjithatë në jetën e lagjes.

Këtë e ndiem të gjithë, kur filloi xhirimi i skenave të betejës – i mësymjes së “partizanëve” drejt radiostacionit, për t’ua marrë këtë gjermanëve. Të armatosur me armë zjarri reale, aktorët përdornin fishekë manovre pa hesap; netëve lagjja gjëmonte nga të shtënat, breshërimat, mitralimet dhe shpërthimet e “bombave”; nën dritën e ftohtë të projektorëve, vallëzonte pluhuri i përzier me tymin e kaltër të barutit deri në orët e mëngjesit. Me siguri kish ende në lagje banorë që e kishin përjetuar në realitet nëntorin e vitit 1944 dhe ishin tani në gjendje që ta krahasonin me rikrijimin e tij tridhjetë e pesë vjet më pas; por këto krahasime, edhe po t’i ketë bërë kush, do t’i ketë mbajtur për vete. Ato 2-3 muaj xhirimi mbollën një lloj paqetësie në lagje, një lloj ankthi, si të ish hapur një plagë e keqe mu në mes të qytetit; dhe jo ngaqë kishin rikthyer atmosferën e Luftës – ishte më tepër amputimi i rrugës, si gjymtim i papranueshëm.

Foto nga sheshi i xhirimit, gjatë përgatitjes së një skene që pastaj do të filmohej natën, me tankun gjerman në sfond. Fëmija djathtas me gjasë është banor i lagjes, por njëherazi pjesë e grupit të produksionit (mbase e dërgonin për të blerë ndonjë paketë cigare) dhe pjesë e realitetit që rrëfen filmi: fare mirë mund ta përfytyroj si të ardhur nga viti 1944. Falënderoj Arkivin Qendror Shtetëror të Filmit, që bujarisht më lejoi ta përdor këtë foto.

Sakatimi i realitetit të xhirimit nuk duket në ekran; përkundrazi, mbi të themelohet kufiri ndarës i botëve. Ta (ri)shohësh filmin sot vjen si eksperiencë komplekse; në rastin tim, shikuesi distancohet me të shpejtë nga ngjarjet që rrëfehen në ekran, për të shkuar tek aktorët dhe historitë e tyre, te romani Nëntori i një kryeqyteti dhe marrëdhëniet e tij me politikën, veçanërisht me kryeministrin Mehmet Shehu, që sikur deshi të imitojë shkrimtarin Adrian Guma në roman, dhe zgjodhi të vrasë veten edhe ai, në vitin 1981. Por edhe më shumë më tërheq vëmendjen mëhalla ime, ashtu si më del përpara në ekran, vërtet bardhezi, por jo shumë më bardhezi se ç’është në realitet. Syri më kërkon, pa dashur, vendet e njohura; që në minutën e 9-të, te një pamje e xhiruar nga tarraca e ndërtesës së lartë të radios, shoh shtëpinë time, siç ka qenë atëherë; edhe pak minuta, dhe më del përpara rrugica ime. Në fakt shtëpia nuk duhej të përfshihej në kamera, si anakronizëm (është ndërtuar në fillim të viteve 1960); por në distancë integrohet bukur në peizazhin, përndryshe aq të trishtuar, të mëhallës: shtëpi qerpiçi, me çati të shtrembëra, mes pemëve dhe tymit të oxhakëve, kartolina standard e “Shqipërisë së harrueme”, e destinuar për të rrezatuar mpirje.

[1] Te ky artikull, Skifter Këlliçi rrëfen për diferencat mes ngjarjeve reale, siç i kujtojnë protagonistët, dhe ngjarjeve të treguara në roman: “Si e realizoi Ismail Kadare skenarin e filmit ‘Radiostacioni’ duke u bazuar te dëshmitë e Todos”.
[2] Foucault, Michel, “Of Other Spaces” (1967); “Heterotopias”.

Ky shkrim është pjesë e një cikli shkrimesh nga Ardian Vehbiu synon të ilustrojë si identiteti personal dhe kolektiv, kujtesa dhe trashëgimia e së shkuarës totalitare të Shqipërisë ndërthuren dhe ndikojnë mbi të tashmen dhe të ardhmen e shoqërisë shqiptare. Seria e shkrimeve do të botohet si kolanë speciale e revistës Peizazhe të Fjalës.

Mbështetur nga Fondi Kulturor Zviceran, një projekt i Agjencisë Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), zbatuar nga Qendra për Biznes, Teknologji dhe Lidership (CBTL). Pikëpamjet e shprehura në këtë artikull janë vetëm të autorit dhe në asnjë rast, nuk pasqyrojnë opinionin zyrtar të asnjë prej palëve mbështetëse.