Ka ditë që Facebook-u kërkon të më tërheqë vëmendjen për librin Një racë e harruar, Pellazgët dhe pasardhësit e tyre, të Édouard Schneider-it, botuar për herë në parë në Paris, në 1894, dhe tani i sjellë shqip nga Libraria Artini-Toena.

Autori i librit, inxhinier me profesion, pat punuar për një kohë në Shkodër, si kryeinxhinier, për llogari të administratës osmane.

Librin shqip nuk e kam në dorë, por munda të shfletoj origjinalin frëngjisht, Une race oubliée; les Pélasges et leurs descendants, i cili gjendet lirisht në ueb.

U përpoqa edhe ta lexoj, por nuk e shtyva dot poshtë – sepse libri është vepër e një amatori, i cili ka hedhur atje disa fantazi dhe interpretime të çuditshme, të cilat ashtu kanë qenë, njëlloj të çuditshme, edhe në vitin 1894 kur u botua libri.

Në fund të shekullit XIX, gjuhësia historike-krahasuese e kish përcaktuar tashmë vendin e shqipes në familjen e gjuhëve indo-europiane dhe kish përshkruar tiparet themelore të fonetikës së saj historike, gramatikës historike dhe historisë së fjalëve.

Schneider-i, për arsye që po nuk duam t’i marrim me mend, zgjedh t’i injorojë arritjet e gjuhësisë historike-krahasuese dhe vetë metodën e saj, duke preferuar analiza të një lloji tjetër, në thelb të ngjashme me ato që ndjekin sot e kësaj dite albanologët “alternativë”.

Teza e tij është se shqiptarët e sotëm janë pasardhësit e pellazgëve (“të lashtë”) dhe shqipja vazhduese e gjuhës së tyre, pellazgjishtes.

Shqipen Schneider-i do ta ketë mësuar në Shkodër, por të dhënat gramatikore duket se i merr nga një gramatikë e Vaso Pashës e botuar në Londër (të cilën e përmend). Për të provuar hipotezën e tij, ai zhytet, përkundrazi, në mitologjinë dhe kulturën antike dhe, siç mund të pritej, fillon të shpjegojë emrat e perëndive klasike (greke të lashta dhe romake) nëpërmjet shqipes.

Metoda e tij është që t’i lexojë emrat duke i ndarë në pjesë, si të ishin fjali të kondensuara. Ashtu, Mnémosyne vjen nga mné (ment – mendje) dhe msoi, “mësoj”; Phoebus, një epitet i Apollonit, vjen nga faj ban, “bën gabime”; Midas është mik-dashit, “miku i dashit”; Apolloni është a-po-los, “a po loz?”; epiteti Trismegistos i Hermesit vjen nga krís-mé-gishta, “godas me gishta”; Ares vjen nga Erz “nder”; Vulcanus-i  është ai që “ka vjellë”.

Delire të tilla mbushin dhjetëra e dhjetëra faqe të librit. Më tej lexojmë se Penelopa është Pen-e-lyp, “kërkon fill”; Ajaksi është “gjakësi”; Kasandra është ajo që “qet andrra”, e kështu me radhë. Potenciali për batuta zbavitëse dhe hilaritet kompenson bajatllëkun e hipotezës fillestare.

Libri përmban edhe të dhëna etnografike dhe folklorike për shqiptarët, që mund të kenë ndonjë vlerë për studiuesit e sotëm; si dhe një përmbledhje të fonetikës dhe të gramatikës së shqipes, me gabime serioze interpretimi.

Schneider-i nuk bën asnjë përpjekje për ta inkuadruar kërkimin e tij në indo-europianistikë, ashtu siç lëvrohej kjo degë e dijes në fund të shekullit XIX; nga sa munda të kuptoj, ai nuk e njeh gjuhësinë historike-krahasuese dhe, mbase edhe për këtë arsye, i qaset historisë së gjuhës me metodat artizanale të shekujve XVII-XVIII dhe më herët.

Nuk i merr parasysh rregullsitë në evoluimin e tingujve, formave gramatikore dhe të fjalëve, por procedon me intuitë dhe kuturu, duke arritur në përfundime të tipit: “ne besojmë se kali është quajtur kâl sepse kish lidhje me kaun, kâ; por edhe pamjen e luanit, luā; ishte, me një fjalë, një kâ-luā’…” dhe, në këtë kontekst, shpjegohet edhe Philippos si i ardhur nga fili i shqipes (“elefant”) dhe ippos, “hipi”.

Duket sikur fare pak kohë e ndan këtë amator të fundshekullit XIX nga paradigmat etimologjike të Mesjetës së thellë. Kur ia lexon elukubracionet, e kupton se çfarë hopi cilësor dramatik përjetoi gjuhësia historike në shekullin XIX, të ngjashëm me kalimin nga alkimia në kimi.

Nuk i dimë motivet që i kanë shtyrë botuesit ta përkthejnë këtë vepër përndryshe të kapërcyer, që mund të ketë kushedi interes për biografët e Schneider-it dhe studiuesit e linguistikës amatoriale frankofone gjatë shekullit XIX, por që nuk sjell gjë të re në njohjen e shqipes.

Lexuesi i saj, e shumta, mund të zbavitet me fantazitë interpretative të autorit.

Shoh që librin e Schneider-it e paska përkthyer në italishte edhe Besa Muci Editore (Una razza dimenticata, 2022), duke e prezantuar si “vepër të jashtëzakonshme dhe unike në llojin e vet, sot tashmë të pagjetshme, pas botimit origjinal në 1894.” Në fakt, vepra frëngjishte është lirisht e gjetshme dhe e përdorshme në ueb, atje ku e gjeta edhe unë.

Kam frikë, gjithsesi, se entuziastët e lashtësisë së shqipes dhe të shqiptarëve do ta presin krahëhapur botimin e Schneider-it në shqip, pa e ditur se studimi i këtij autori dhe metoda e tij i përkasin tashmë një dege të tharë të gjuhësisë historike.

Nuk ka gjë të keqe, në vetvete, që bibliotekës albanologjike t’i shtohen edhe vepra të shkruara, në të shkuarën, nga amatorë dhe inkompetentë, të cilët kanë rënë viktimë e fantazive të tyre dhe nuk kanë vendosur dot lidhje me dijen e kohës së tyre. Tek e fundit, historia e albanologjisë duhet njëfarësoj të marrë parasysh edhe teoritë alternative dhe paranojake, për origjinën e shqipes dhe të shqiptarëve, për të krijuar një tablo më të qartë se si dhe në luftë me çfarë është përftuar mendimi albanologjik shkencor.

Por që të ndodhë kjo, vepra e Schneider-it, si provë e pasojave të vonesës me të cilën u përqafua gjuhësia historike-krahasuese në Francë, duhet të vendoset në një kontekst historik dhe të vihet në dukje se ajo nuk ka gjë të përbashkët me albanologjinë e shekullit XIX, që u kurorëzua me punimet shteg-çelëse të Gustav Meyer-it.

Trashëgimi bizarre e kësaj linguistike historike naive dhe alkimike, të përfaqësuar nga teoritë dhe interpretimet e Schneider-it, janë sot përpjekjet për rithemelimin e historisë së shqipes duke e shkallmuar ngrehinën e traditës albanologjike të këtyre dy shekujve të fundit – për ta rikthyer infantilizmin, subjektivizmin dhe paranojën, prapa një fasade etnocentrike dhe me ngjyra të ndezura patriotike.

Albanologët profesionistë dhe institucionet buxhetore përkatëse, përfshi këtu albanologët e ASA-s, akademikët e lartë në Tiranë e në Prishtinë dhe specialistët e historisë së gjuhës shqipe e të prehistorisë së shqiptarëve në universitetet publike dhe private, kanë zgjedhur të mos shqiptohen e të mos pozicionohen për këto dukuri, kushedi edhe pa e kuptuar se, duke i lejuar “alternativët” që të pushtojnë diskursin publik dhe të kontrollojnë kulturën historike të masave, po përshpejtojnë edhe rrokullimën e albanologjisë në Shqipëri dhe në Kosovë, si degë madhore e dijes.

(c) 2023 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.