MICHEL SETBOUN: FUNDI – FILLIMI (SHQIPËRI 1981 – 1991)
Intervistoi Gresa Hasa

Michel Setboun është një fotograf dhe fotoreporter francez. Ai ka udhëtuar anembanë botës fillimisht për agjenci të ndryshme dhe më pas në mënyrë të pavarur. Si fotograf lufte, ai ka dokumentuar disa nga çastet më të rëndësishme të historisë botërore, si revolucionin në Iran (1978 – 1979); rrëzimin e diktaturës në Shqipëri (1991) apo luftën në Kosovë (1999). Puna e tij është lëvduar dhe botuar në shumë gazeta dhe revista të njohura në Perëndim. Ekspozita e tij Fillimi – Fundi (Shqipëri 1981 – 1991) që përfshin 99 fotografi nga kjo periudhë, do të qëndrojë e hapur deri më 2 shtator në Qendrën Për Hapje dhe Dialog në Kryeministri.

Biseda më poshtë u zhvillua në anglisht pasditen e 21 korrikut në një kafe të hapur në qendër të Tiranës. Pyetjet dhe diskutimi pasues, reflektojnë kërshërinë për ta kuptuar Setboun dhe punën e tij nga një perspektivë kontemporane. 

Setboun, si lindi kontakti me Shqipërinë? Mbi të gjitha, ç’ju shtyu të vizitonit një shtet diktatorial? 

Kur kam ardhur në Shqipëri për herë të parë, isha një fotograf lufte. Bëhet fjalë për periudhën menjëherë pas revolucionit iranian. Sapo isha kthyer nga Irani dhe po kërkoja vende të çuditshme, me histori të çuditshme por mbi të gjitha, të vështira për t’u aksesuar. Në atë kohë, Shqipëria ishte pak a shumë si Koreja e Veriut sot. M’u duk interesante! E gjeta veten të tërhequr prej saj dhe mendova, pse jo? Gjithashtu, kisha lexuar librat e Kadaresë të përkthyer në frëngjisht dhe vija me një shije paraprake për këtë vend. Megjithatë, të udhëtoje në Shqipëri asokohe ishte tejet e vështirë, pothuajse e pamundur; përveç se po të ishe anëtar i njërës prej këtyre Shoqatave të Miqësisë Marksist-Leniniste. M’u desh që të shkoja në degën e një shoqate të tillë në Paris dhe të bisedoja me njerëzit që e drejtonin atë, në mënyrë që të vlerësohej seriozisht se unë nuk isha kundër ideve marksiste, përndryshe s’mund ta kaloja kufirin. Marrja e lejes dhe biletës së avionit nuk ishin gjithashtu të lehta sepse gjithçka duhej të kryhej nëpërmjet degëve të këtyre shoqatave të miqësisë në shtete të ndryshme ku ato operonin, përpara se çdo gjë të gatitej dhe mua të më miratohej udhëtimi. Ishte një rrugëtim i gjatë! Me të mbërritur në Rinas, u ndjeva sikur kisha zbarkuar në mes të asgjëkundit. Më kujtohet se herën e parë që shkela në Shqipëri, nuk qëndrova në Tiranë. Më patën vendosur në Kampin e Pionerit në Durrës prej nga ku më duhej të udhëtoja çdo ditë për në kryeqytet.

Fotografitë tuaja për Shqipërinë e diktaturës mbartin vlerë historike. Ato s’janë thjesht një punë artistikisht e arrirë dhe profesionale. Nëpërmjet tyre, duket se ju ia keni dalë të rrokni thelbin e një sistemi totalitar: shtypjen dhe dhunën e tij, frikën, mjerimin, hipokrizinë e më pas, gjatë zhbërjes së tij, rebelimin dhe shpresën. Cili është statusi politik i këtyre fotografive dhe si mund ta përkthejmë atë në kontekstin e Shqipërisë sot?

Është e vështirë t’i përgjigjesh pyetjes suaj. Unë nuk kisha një këndvështrim të tillë politik në mendje. Qëllimi im ishte të raportoja dhe të shkruaja një histori të bujshme dhe ia dola, me botimin e artikullit që e quajtëm “Vendi i harruar i Evropës” në revistën GEO, në Francë. E dija që do të ishte diçka interesante e që do të tërhiqte vëmendjen sepse ky vend ishte kaq ndryshe; një tjetër pjesë e botës. Nga ana tjetër, fotoreportazhi ishte interesant edhe nga një perspektivë artistike sepse Shqipëria ishte një vend shumë fotozhenik. Por, për të bërë këtë histori për revistën, më duhej që të vija disa herë në Shqipëri. Duke qenë se herën e dytë nuk më lejuan ta vizitoja sërish vendin, takova dikë në Ambasadën Shqiptare në Paris, një puro komunist ama miqësor. Shqiptarët janë njerëz të këndshëm e të dashur, pavarësisht se ç’regjim kanë mbi krye. Më kujtohet se ky zotëri ishte i varfër, kaq i varfër sa s’kishte të holla as sa për të blerë një kafe. Dhe pavarësisht se jetonte në Paris, ishte rregullisht i mbikqyrur nga Sigurimi i Shtetit. Kolegu i tij ishte hetues dhe punonjës i drejtpërdrejtë i Sigurimit. Mund ta merrni me mend se në ç’rrethana ai e kryente veprimtarinë e tij… Gjithsesi, ata ishin në dijeni të profesionit tim dhe nuk mund të më jepnin vizë si fotoreporter. Ndaj, burri që takova më këshilloi të organizoja një grup turistësh. Në këtë mënyrë, nuk do të ishte kaq problematike për të marrë një vizë. Dhe unë bëra pikërisht siç më thanë. Ia dola të kthehesha në Shqipëri disa herë nëpërmjet këtyre grupeve të turistëve. Më 1988, nën Ramiz Alinë, Shqipëria ishte më pak vend diktatorial se ç’kishte qenë më 1985. Ishte më e lehtë ta vizitoje Shqipërinë nën udhëheqjen e tij se sa të Hoxhës. Shqipëria e asaj kohe ishte kaq ndryshe, prandaj këto fotografi kanë vlerë sot sepse ato janë një kujtim i së shkuarës.

Republika Popullore Socialiste e Shqipërisë nënkupton një aparat shtetëror represiv, ku të gjithë pa përjashtim janë të mbikqyrur dhe në shenjestrën e partisë-shtet, përfshi këtu shtetasit e huaj, veçanërisht ata perëndimorë. Bëhet fjalë për një periudhë tejet të vështirë dhe sfiduese. Cilat kanë qenë disa prej çasteve më kritike që kujtoni gjatë punës suaj këtu?

Më kujtohet që teksa pija kafe në një bar në Tiranë me guidën karshi meje, qytetarët ishin të ulur rreth shtatë metra larg nesh, në mënyrë që të mos kishim asnjë kontakt me njëri-tjetrin. Ata ndodheshin aty por njëkohësisht nuk ndodheshin aty me mua. Ndër të tjera, unë s’mund të shkoja ku të doja dhe nuk më lejohej të udhëtoja vetëm. Do të ishte gjithmonë dikush me mua, guida ose një përkthyes. Çdo ditë ishte e organizuar prej tyre. Unë, sigurisht, mund të shprehja dëshirën për të vizituar aksh gjë dhe ata do të më përgjigjeshin nëse diçka e tillë ishte ose jo e mundur. Mbaj mend kur më dërguan në Muzeun e Ateizmit në Shkodër që sot nuk ekziston më, pa më pyetur fare as mua, as grupin e turistëve.

Unë pranoja çdo gjë që më ofrohej, çdo mundësi, pa hezitim sepse kur nuk ke asnjë informacion për vendin; kur askush nuk ia ka idenë se ç’ndodh atje, me t’u shfaqur në kufi, të duhet të sillesh sipas rregullave që të diktohen; të jesh i sjellshëm, miqësor dhe të mos kundërshtosh apo të rebelohesh, në të kundërt rrezikon të arrestohesh. Nuk mendoj se kam patur probleme. Besoj se e menaxhova mjaft mirë. Duhej të tregoheshe i shpejtë. Për shembull, nëse doje të fotografoje një bunker, nuk ishte e udhës t’ia ngulje sytë objektit për një kohë të gjatë, le të themi për 10 minuta e më pas, të bëje disa shkrepje të tij. Mund të perceptoheshe si person i dyshimtë. Gjithë sa duhej të bëje ishte të shkrepje disa foto menjëherë dhe pastaj të largoheshe duke u shtirur mospërfillës. Kisha një mik i cili ishte fotoreporter ashtu si dhe unë. Ai e vizitoi Shqipërinë për herë të parë me grupin tonë turistik më 1986. Por kalonte më shumë kohë se sa do të duhej duke i vështruar objektet dhe përfundoi duke u marrë në pyetje.

Nuk na lejohej të shihnim shumë. Unë i shihja njerëzit që punonin në fusha; studentët teksa shkonin në universitet por nuk shihja burgjet, kampet e punës; nuk pashë as Enver Hoxhën! Doja ta shihja Hoxhën në 1981. Doja të shihja gjithçka! Por isha i lejuar të shihja vetëm propagandën. S’kisha asnjë mundësi për të rrokur ndonjë gjë përtej saj.

Çfarë ka mbetur jashtë syrit të kamerës? A ka diçka që ne s’jemi në gjendje ta shohim sot?

Fotografia është e komplikuar. Ne mendojmë se ajo çka po shohim është e vërteta dhe realiteti por në fakt, nuk është kështu sepse çdokush e percepton një imazh ndryshe. Fotografitë e mia unë nuk i shoh ashtu si ju. Por kjo është të flasësh nga një këndvështrim i përgjithshëm mbi fotografinë e artin vizual. Asokohe, ata donin të më tregonin fabrikat e ndërmarrjet për të me lënë të kuptoja që socializmi po funksiononte në mënyrë të përkryer në Shqipëri. Nga ana e tyre, ata mendonin se po më tregonin diçka të madhërishme. Ama për mua, ajo që më paraqitej nënkuptonte një kthim mbrapa. E njëjta gjë kishte tjetër kuptim dhe qëllim për ta dhe tjetër për mua. Ndonjëherë, kur dëshiron ta kesh nën kontroll diçka, përfundon duke mos patur në kontroll asgjë…

A ka fotografi të asaj periudhe që ju kanë humbur përgjithmonë gjatë kohës suaj në Shqipëri dhe nëse po, në ç’rrethana?

Nuk ma kontrolluan aparatin në kufi sepse ata kontrollonin çdo hap gjatë gjithë qëndrimit  tonë këtu; çfarë bënim, ku shkonim; ç’fotografonim, me kë rrekeshim të komunikonim… As që iu shkonte nëpërmend se do të mund të bënim diçka të ndaluar. Fotoreporteri tjetër, miku im i cili udhëtoi me mua në njërën prej këtyre vizitave, e kapi situatën mjaft shpejt. Në më pak se dy ditë ne kuptoheshim me njëri-tjetrin thjesht duke u parë sy-më-sy. Ai e dinte që s’mund të sillej sipas qejfit. Por ai nuk ishte një turist marksist-leninist ashtu si unë e kisha prezantuar veten qysh prej fillimit dhe bënte pyetje të tipit: “Oh, mos ndoshta ka ekzistuar një kishë apo xhami në ato rrënojat atje?”. Dhe ata do t’i përgjigjeshin të sikletosur: “Po, por përpara shumë kohësh”, e menjëherë do ta mbyllnin bisedën duke zgjedhur ta varrosnin atë temë. Më kujtohet një fotografi që i pata bërë një xhamie të shkatërruar në Elbasan. Mund të duket një gjë krejt e rëndomtë sot por atëherë një imazh i tillë ishte i ndaluar sepse konsiderohej simbolik.

Një detaj që bie në sy te fotografitë tuaja është shprehja e fytyrës së njerëzve, më saktë, vështrimi i tyre. Në fotografitë e regjimit, këto fytyra janë përgjithësisht të tmerruara, shpeshherë naive e të druajtura; jo rrallë të çiltra. Në fotografitë e periudhës së ndryshimit të sistemit, shprehjet e tyre ndryshojnë. Sytë e personave të fotografuar janë plot shpresë dhe njëkohësisht, mllef. Rëndom, ata i qasen kamerës buzagaz. Të tjera herë, shohin vëngër a thua se ndihen të kërcënuar prej saj. Pa përjashtim, të gjitha imazhet janë të ngarkuara emocionalisht. Keni patur kontakt me subjektet tuaja apo i vetmi komunikim me to është zhvilluar në heshtje, nëpërmjet lentes së aparatit? Cili është ndoshta ai çast që ju ka mbetur më fort në mendje?

Më 1991 kur gjithçka u përmbys, situata përngjante me një film fantastiko-shkencor. Ishte krejt marrëzi! Njerëzit po shkatërronin çdo gjë që iu dilte përpara; kooperativat po çmontoheshin nga themelet, tullë pas tulle; fabrikat po ashtu. Unë isha i shoqëruar çdo çast nga një përkthyes dhe ne vazhdimisht po komunikonin me njerëzit. Ç’është më e rëndësishme, ata vetë kërkonin të flisnin me ne; donin të na tregonin se tashmë ishin të lirë por s’iu kishte mbetur asgjë dhe s’kishin ku të shkonin. Ishte fundi i botës për ta. Dhe vërtetë, ishte fundi i një bote dhe unë isha në qendër të saj, duke dëshmuar gjithçka. Rrëzimin dhe rilindjen e vështirë që po ndodhte.

Megjithatë, kam një histori mjaft të mirë. Në këtë periudhë vizitova rastësisht një qendër për fëmijët me autizëm në Shkodër. Ajo që pashë ishte shumë depresive… Një makth! Bënte ftohtë dhe njerëzit nga një fshat afër qytetit po zhvatnin xhamat e dritareve dhe ç’tjetër t’iu zinte dora tjetër nga ai vend. Këta fëmijë… Fëmijët e sëmurë ishin në gjendje shoku! Shkrepa disa fotografi menjëherë. Ç’mund të bëja tjetër? Kjo ishte puna ime. Ky fragment u botua në formën e një fotoreportazhi në një revistë britanike. Gjashtë muaj më vonë, kur u riktheva te kjo qendër për të parë se ç’kishte ndodhur me të, një grua – infermierja kryesore, së bashku me të tjera gra që punonin aty, për habinë time, m’u hodhën në qafë duke më përqafuar. Ajo që kishte ndodhur është se pas botimit të fotoreportazhit, një OJF britanike kishte vendosur të kujdesej për këtë qendër, fëmijët dhe spitalin. Jeta e tyre kishte ndryshuar kryekëput! Për ta kjo përbënte një mrekulli. Mirëpo ky as që ishte qëllimi im! Unë s’kam bërë asgjë! Gjithçka ndodhi krejt rastësisht. Gjithsesi, pas 1991 revistat në perëndim nisën ta humbnin interesin për Shqipërinë sepse tani ky vend kishte hyrë në rrugën e normalizimit dhe shndërrimit në një vend si gjithë të tjerët.

Për sa i përket kohës sime në Shqipërinë e diktaturës, nuk mund të komunikoja me njerëzit. Ishte rreptësisht e ndaluar dhe as që kisha ndonjë mundësi për këtë. Ato herë të pakta kur kam shkëmbyer fjalë me dikë, si me një drejtor që pata takuar në Elbasan e me të cilin ndava një gotë raki, gjithë çka munda të merrja ishte thjesht një murmuritje e zakonshme e propagandës klasike të regjimit.

Këto fotografi dhe kjo ekspozitë janë tejet të rëndësishme për shoqërinë shqiptare. Ato janë një tjetër dëshmi që kontribuojnë në kujtesën kolektive tonën. Pse zgjodhët që puna juaj të ekspozohej në COD, në ambientet e kryeministrisë dhe jo në Galerinë Kombëtare të Arteve?

Unë nuk kam zgjedhur asgjë. Për një kohë të gjatë dëshiroja të bëja diçka në Shqipëri. Doja ta paraqesja punën time këtu por s’kisha kurrfarë lidhjeje, nuk njihja askënd. Më vonë, njerëzit që bënë të mundur që kjo ekspozitë të vinte në jetë, erdhën e më thanë që ishin të interesuar t’i shfaqnin punimet e mia për publikun e gjerë. Do të ishin ata që do të përkujdeseshin për gjithçka.  Iu thashe se çfarëdo që do të merrnin përsipër, çdo gjë që do të vendosnin, ishte në rregull për mua. Kthimi ishte emocionalisht shumë i rëndësishë. Nuk po kërkoja njohje këtu. Kjo është një histori personale, një mënyrë për t’i kthyer njerëzve atë që më falën dikur. Ishte emocionalisht shumë e fuqishme!

Unë kam mbajtur një tjetër ekspozitë (ekspozitën e parë në Shqipëri) në fshatin Derviçan në jug të Shqipërisë, dy vjet më parë, të kuruar nga Toni Milaqi. Eleana Zhako ishte menaxherja e atij projekti. Por kur Eleana kërkonte të bënte një gjë të ngjashme në Tiranë, ne s’gjenim asnjë mbështetje, kurrfarë fondesh. Dukej sikur askush s’kishte as paratë, as interesin. Ministria e Kulturës nuk na u përgjigj, vetë ministrja Kumbaro as që u shfaq në hapjen e ekspozitës në COD. As Bashkia e Tiranës dhe as Ambasada Franceze nuk na përkrahën. Ambasadori francez erdhi në ekspozitë por nuk dha qoftë një qindarkë për të. I vetmi vend që reagoi dhe na pranoi ishte Qendra Për Hapje dhe Dialog. Mendova se kjo është më mirë se sa asgjë fare.

A s’mendoni që COD ndikon negativisht në ekspozitën tuaj? Kjo hapësirë brenda godinës së kryeministrisë është kritikuar ashpër si një instrument propagandistik.  Kryeministri Rama vazhdimisht i trumbeton transparencës dhe dialogut me popullin. Vetë COD është krijuar në sajë të kësaj ideje tijës. Por realiteti është krejt tjetër. Jo vetëm që s’ka dialog mes qeverisë dhe popullit shqiptar, por çdo tentativë për një komunikim të lirë dhe demokratik cenohet e shtypet. Përpara një viti, 8 nga studentët që protestonin kundër reformës neoliberale të qeverisë në arsim, u dënuan me nga dy muaj burg secili për këtë arsye. Zakonisht, qytetarët që zgjedhin të protestojnë paqësisht kundër qeverisë tallen, stigmatizohen dhe shpeshherë arrestohen në mënyrë të paligjshme. A nuk mendoni që duke ekspozuar në COD, ju – ndoshta padashur- legjitimoni propagandën aktuale qeveritare dhe njëkohësisht humbni kontaktin me njerëzit e thjeshtë, atyre të cilëve vërtetë do t’u interesonte ekspozita? Shumëkush refuzon ta vizitojë ekspozitën vetëm për faktin se ajo mbahet në COD. Kjo gjë më duket shqetësuese për vetë ekspozitën, sikurse për ju si artist.Cili është qëndrimi juaj si artist kundrejt kësaj?

Përgjigjja ime është tepër e thjeshtë: unë nuk jam politikan! Do të isha më shumë se i lumtur nëse kjo ekspozitë do të mbahej tjetërkund. Puna është se nuk pati asnjë ofertë prej asgjëkundi tjetër. Zgjedhja ishte ndërmjet asgjësë dhe diçkaje. Nga mënyra se si unë e gjykoj një gjë të tillë, ishte më mirë të kisha një hapësirë ku të prezantoheshin punët se sa asgjë, pasi mendova që së paku njerëzit do të flisnin për to. Shumëkush mund të mos bjerë dakord, por kjo shenjon fillimin e diçkaje, të një rruge për t’u zhvilluar apo përmirësuar.  Si një fotoreporter, ti gjithmon luan lojëra me qeverinë. Të njëjtën gjë e bëjmë edhe në Francë kur botojmë fotografitë e refugjatëve… mënyra se si i paraqesim ato… Ti je gjithmonë pjesë e sistemit politik, çfarëdo që të bësh. Unë nuk e dija se ç’ishte COD por ishte e vetmja mundësi. Nëse dikush tjetër do të më thoshte se dëshironte të zhvillonte një ekspozitë me punimet e mia, do të kisha pranuar, qoftë ky subjekt një person apo parti, pak rëndësi ka. Partia Demokratike në Shqipëri, miku im Besnik Mustafaj (i cili nuk erdhi në ekspozitë, të paktën për kaq kohë sa unë kam qëndruar këtu gjatë këtyre ditëve); Ministria e Kulturës, madje edhe Ambasada Franceze… Në 27 vjet nuk kanë lëvizur një gisht! Këta mund të ofroheshin për një bashkëpunim, mund të ofronin një hapësirë për këto piktura… S’pati kurrë diçka. Asgjë! Ç’të them? Nuk e di se pse reagimi i tyre ka qenë përherë i tillë, kaq indiferent.

A s’mendoni se ka diçka që humbet nga puna juaj, nëpërmjet propagandës? A nuk zhbëhet diçka kur arti ngatërrohet me propagandën politike? A s’mendoni që krijohet një mur ndërmjet njerëzve dhe punës suaj?

Po, por ky është një çmim që të duhet ta paguash kur je një fotoreporter. Shqipëria nuk është një vend ëndrrash sepse ka ende shumë vështirësi dhe probleme. Por e njëjta situatë haset edhe në Francë. Nëse dëshiron të hapësh një ekspozitë duhet të kesh lidhje, përndryshe realizimi i saj është i vështirë. Është gati e pamundur që ta prezantosh punën tënde në mungesë të këtyre lidhjeve. Unë s’jam politikan. As aktivist. Mua më intereson vetëm perspektiva artistike e këtyre punëve. Unë bëj foto dhe raportoj. I takon publikut të zgjedhë qëndrimin që do të mbajë ndaj tyre. Disa mund të shprehen se kjo është një gjë e mirë. Të tjerë mund të kundërshtojnë. Unë kam publikuar edhe në revistën Figaro në Francë, një revistë e djathë. Revistat e majta në një pjesë të mirë të kohës nuk prodhojnë histori. Kësisoj, të duhet të zgjedhësh ndërmjet të mos botuarit asgjë ose të botuarit e diçkaje. Të duhet pra të përballesh me sistemin. Nëse nuk të pëlqen, ndalon. Heq dorë! Nëse mendon se ia vlen të vazhdohet, vijon rrugën, gjen balancën tënde. Dhe balanca për mua nënkupton që diçka është gjithmonë më mirë se asgjë. Ndoshta gabohem. Nuk e di!

Rama është një udhëheqës dhe politikan. Ai ka këndvështrimin e tij për një çështje të tillë. Ai interesohet për aspektin politik të fotografive dhe ekspozitës. Unë nuk jam politikan dhe as aktivist. Jam një fotograf dhe i huaj. Nuk mund ta moralizoj një vend dhe qeverinë e tij apo atë se si shkojnë gjërat. Unë bëj fotografi dhe i botoj ato. Nëse dikush më ofron mundësinë që t’ia paraqesë punën time publikut, do të pranoj kur mendoj se në të ka diçka interesante dhe të vlefshme.

Ne e njohim audiencën që rrokin këto fotografi në Shqipëri. Po jashtë kufijve të Shqipërisë, kush interesohet kryesisht për këto materiale?

Askush. Shqipëria mbetet akoma një vend i harruar. Është për të ardhur keq! Historinë për vendin e harruar e kam shkruar shumë vite më parë por ende s’ka ndryshuar diçka për të. Nëse unë paraqitem në redaksinë e një revistë e iu them se dua të botoj diçka mbi Shqipërinë, se kam materiale tepër të mira, jam i sigurt se askush nuk do të shfaqë interes. Është keqardhëse sepse fotografitë nuk janë mbresëlënëse vetëm nga perspektiva politike por veçanërisht edhe ngaqë imazhet në vetvete, janë interesante. Unë kam shumë ide dhe fotografi, por askush s’do t’ia dijë. Askush nuk do të mbante një ekspozitë në Francë për to.

Setboun, faleminderit për intervistën! Uroj që tashmë të riktheheni në Shqipëri për të fotografuar një tjetër lloj dhune që ka pllakosur këtu prej 27 vjetësh, dhunën e kapitalizmit dhe klikave mafioze në krye të shtetit shqiptar, atë lloj dhune që shikimin plot jetë e shpresë që vërehet në fotografitë tuaja në fillim të viteve ’90, e ka zëvendësuar me një dëshpërim të pamatë. 

Jo, nuk besoj të rikthehem. Unë nuk jam një aktivist. Do të kryej punën time. Njerëzit do të zgjedhin vetë qëndrimet që do të mbajnë. E njëjta gjë ndodh me qëndrimet ndaj regjimit komunist: dikush mund të thotë ç’të dojë për atë kohë, ta lëvdojë ose ta kritikojë. Unë nuk marr pjesë në debat. Detyra ime është të shkrep foto dhe t’i publikoj ato.