Letërsia e huaj ka zënë tradicionalisht kryet e vendit në bibliotekat private të shqiptarëve, për të provuar se, kur vjen fjala për vëmendjen ndaj botës, kultura jonë qytetare ka qenë përgjithësisht kureshtare, e interesuar, e hapur ndaj komunikimit dhe e ndjeshme ndaj vlerave estetike të mirëfillta.
I mësuar që t’i mbaj pranë e pranë në raft Calvino-n, Eco-n, Hugo-in, Kadarenë, Çehovin, Borges-in dhe Orwell-in, habitem me disa prirje që vërej vitet e fundit në shijet publike në Shqipëri dhe gjetiu, pikërisht kur konteksti për t’u njohur me ajkën e kulturës botërore është nga më të favorshmit që ka pasur ndonjëherë kombi.
Lexoj sot në gazetën “Metropol” lajmin se qenka botuar në Tiranë, përkthyer në shqipe nga finlandishtja, romani ”Truthari nga Tapiola” i shkrimtarit të njohur Arto Paasilinna. Natyrisht, për dikë si unë, që është zbavitur pa masë në rini me një kryevepër të tillë të letërsisë finlandeze si “Rruaza e katërt”, botimi i një tjetër vepre të asaj letërsie përbën arsye për t’u gëzuar.
Mendja ma thotë që Paasilinna është zgjedhur për t’u përkthyer për shkak të vlerave të mëdha artistike të veprës së tij, për çka nuk dyshoj, edhe pse nuk i kam lexuar asgjë. Mirëpo artikulli në “Metropol” ndalet menjëherë në një hollësi pikante të rrëfimit atje: njëri prej protagonistëve të romanit qenka një shqiptar, gjeodeti Gjergj Shkodra. Vazhdon artikulli:
Pikërisht ky fakt kishte tërhequr edhe vëmendjen e shkrimtarit Besnik Mustafaj, kur, gjatë qëndrimit të tij në Paris si Ambasador i Shqipërisë, ishte njohur me përkthimin frëngjisht të këtij romani të Paasilinnës. I interesuar për një përkthim me nivel dhe direkt nga finlandishtja në shqip ai kontaktoi autoren e fjalorëve të parë finlandisht-shqip-finlandisht Liliana Verdhën […].
Me fjalë të tjera, sipas artikullit, Besnik Mustafaj, që është shkrimtar vetë, qenka interesuar për përkthimin e këtij romani pikërisht ngaqë në të njëri prej personazheve të atjeshme është shqiptar.
Më tej, vetë përkthyesja e romanit Rudina Verdha shpjegon:
Nga ana tjetër, unë vetë jam e mendimit se është me vend të përkthehen dhe të bëhen të njohura sidomos vepra të tilla të letërsisë së huaj ku flitet edhe për shqiptarët, sikundër është rasti i romanit të Arto Paasilinnës “Truthari nga Tapiola”.
Me fjalë të tjera, “Truthari nga Tapiola” dhe jo “Vëllezërit Karamazov”, sepse i pari flet edhe për shqiptarët, ndërsa i dyti jo.
Për mua kjo prirje, e cila tanimë ndeshet kudo në kulturën shqiptare bashkëkohore, përfaqëson një hap prapa, në krahasim me shijet dhe dëshirat e qytetarit të Shqipërisë, gjatë viteve 1970-1980, në zemër të errësirës totalitare dhe të shkretëtirëzimit të librarive, bibliotekave dhe skenave të shfaqjeve publike.
Ironik fakti që, nëse në ato vite gjithsesi arritëm t’i japim botës një Kadare, tani jemi duke qëmtuar vepra të kulturës botërore sipas një kriteri etnocentrik provincial, madje primitiv.
Gjithnjë e më tepër, faqet kulturore në mediat zihen me lajme për artistë shqiptarë, të mëdhenj e të vegjël, të njohur e të panjohur, të larë e të palarë, që marrin pjesë në gjithfarë veprimtarish rutinë anembanë botës. Kur, ta zëmë, një piktor shqiptar ekspozon vepra të vetat në një biennale, mediat njoftojnë vetëm për ato vepra, duke u ndalur në hollësi të mundimshme e banalitete që për nga toni ia kalojnë ndonjëherë edhe librit të përshtypjeve; pa thënë asgjë për veprimtarinë vetë, frymën e saj, pjesëmarrësit, veprat e tjera.
Ky pasqyrim i kulturës në mediat ka diçka sportive, ose prej cirku; thuase shqiptarët ende u dashkan ta konfirmojnë anëtarësinë e tyre në klubin e homo sapiens – pa shih, sa bukur, paskan edhe libra, flasin një gjuhë të pashoqe në Evropë, madje për vajzën e Ali Pashës ka shkruar edhe Dumas-i, pa përmendur ilirët që i kanë dhënë Romës perandorë, dhe nënë Terezën, dhe Albaninë e Kaukazit që në të vërtetë me temën nuk lidhet fare; ose etruskët, dhe një roman që ka zografisur një kolonel i RAF-it për Donika Kastriotin…
Gazetat tashmë e kanë bërë zakon të përkthejnë e të botojnë artikuj nga më të rëndomtët që shkruajnë vizitorë e turistë të rastit për Shqipërinë; edhe pse materiale të tilla kanë natyrë informative dhe i drejtohen një publiku që nuk di pothuajse asgjë për “vendin e shqipeve”; që këtej, lexuesit shqiptar i shërbehen me bujë tekste të tilla ku thuhet që Saranda është përballë Korfuzit, ose Shkodra është qytet në veri të Shqipërisë, ose shqipja shkruhet me alfabetin latin, ose në Krujë gjendet kështjella e dikurshme e Skënderbeut, që mbante në kokë një përkrenare me brirë dhie…
Në të tjerë artikuj, të cilët përkthyes të palodhur e bëjnë natën ditë për t’i përkthyer e redaktorë po aq të palodhur ua gjejnë sakaq vendin në faqet e shtypit, publiku lexon me kërshëri të madhe se Edi Rama, kryetari piktor i bashkisë kryeqytetase, i ka lyer fasadat e Tiranës me bojëra të ndezura, dhe se organizata e të rinjve simpatikë “Mjaft” është në krye të protestës, si përfaqësuese e shoqërisë civile. Po edhe sa herë, xhanëm?
Natyrisht, këtë dukuri nuk mund ta likuidosh thjesht si produkt të mendësisë provinciale dhe etnocentrike që e ka kapluar kulturën publike në Shqipëri; por aspektet provinciale dhe etnocentrike nuk ia mohon dot.
Botohet në Perëndim një roman i Ismail Kadaresë, i n-ti, me parathënie krejtësisht rutinë të shkruar prej përkthyesit vetë. Pse vallë duhet të nguten gazetat t’ia japin këtë parathënie publikut në Shqipëri, edhe pse atje nuk thuhet asgjë e re; ose asgjë që publiku shqiptar nuk e di tashmë?
Për ta thënë troç: është idiotizmi që maskohet si propagandë, apo propaganda që maskohet si idiotizëm?
Shqipëria është vend i vogël, shqiptarët popull i vogël, kultura shqiptare kulturë e vogël, e rrezikuar dhe e paqëndrueshme. Është në interesin tonë jetik të tregohemi të vëmendshëm ndaj botës, sepse shumë herë fatet e shqiptarëve janë vendosur në mënyrë të pavarur nga vullneti i shqiptarëve vetë. Pikërisht se jemi ata që jemi, me të mirat dhe mangësitë që ia dimë vetes, nuk mund t’ia lejojmë vetes luksin e të shpërfillurit të botës si hapësirë joshqiptare.
Mirëpo vëmendja e shtuar ndaj çka “thonë të huajt për ne”, ose ndaj edhe vetëm pjesëmarrjes shqiptare në veprimtari të çfarëdoshme tregon, përkundrazi, se mediat po duan ta kthejnë publikun në një stad foshnjor të vetëdijes kolektive – meqë këtë lloj etnocentrizmi naiv, ose këtë perceptim të sforcuar të botës mbarë si sfond të bëmave shqiptare, vetëm në foshnjet mund ta ndeshësh.
Unë i përkas një brezi që është rritur me lajmet e RAI-t çdo mbrëmje, e që gazetën “Zëri i Popullit” e ka pasë lexuar duke e nisur nga faqja 4, ku shkruhej për botën – keq, shtrembër, shëmtuar, po përsëri për botën. Ndoshta për shkak të telit me gjemba me të cilin e kish rrethuar regjimi Shqipërinë, brezi im ndihej gjallërisht i përfshirë në ngjarjet globale, sado në periferi e në hije, sado i harruar dhe i parëndësishëm, sado i veshur keq e me dhëmbë të zverdhur nga duhani.
Kjo nuk kishte lidhje as me politikën, as me Kadarenë e botuar në Francë, as me operan e Vivaldi-t për Skënderbeun; por me dinjitetin tonë, besimin në vete dhe ambicjen intelektuale. Prandaj më dhimbset publiku i sotëm në Shqipëri, të cilin po duan ta stërvitin që të nginjet me plehra të fërguara; gjithnjë në emër të qëllimeve të mira, gjithnjë në emër të qëllimeve të mira.
Xha Xha, me solle ndermend fabulen e La Fontenit per dhelpren dhe rrushte. Dikur shqiptari ishte i detyruar te lakmonte te huajin nga larg; sot qe na eshte bere vetja e huaj (per faj te kapitalizmit global) lakmimi shendrohet ne nje ekzotifikim qe i behet vetes – ajo qe ti e quan autoerotizem! Shqiptari, po nuk gjeti reflektimin e elementit shqiptar, real apo mitik – qofte edhe ne formen me te zbehur – kujton se nuk jane “rrush per mua.”
Ne librat, filmat, pikturat, fotot per shqiptaret ose Shqiperine shohim veten dhe e admirojme. Jemi larguar kaq shume nga vetja sa cuditemi kur pasqyra na shembellen ndonje shenje nga e harruara apo plaget e sotme. Referimi nga i huaji perdoret per t’i provuar vetes qe vertet ekzistokemi.
Ajo që ti quan autoerotizëm/masturbim është krenaria e gabuar. Ka shumë që janë krenar për çfarë ka bërë dikush tjetër vetëm e vetëm ngaqë janë nga i njëjti komb. Njeriu duhet të jetë krenar vetëm për sa ka bërë vetë. Por kur nuk shikon aq sa i duhet për t’u ndierë i duhur në shoqëri shikon tek të tjerët që janë afër rrethit shoqëror për të plotësuar nevojën. Këtu lind edhe kjo mani për të nxjerrë shumë të huaj të shquar si shqiptarë (sado breza larg!).
xha xha, ja fut kot.
Me fal te filloj komentin tim keshtu por eshte e vertete qe jam pak e nevrikosur se kam vertet respekt per mendimin tend intelektual.
Le ta filloj nga fillimi. Paasilina eshte nje nga autoret me me ze Filandez dhe nje nga me te perkthyerit. Pra rekomandimi i ketij autori me duket i drejte per te sjelle nje letersi pothuajse te panjohur ne gjuhen shqipe. Nje nga veprat me te mira te autorit eshte libri i perkthyer ku ka dhe dy personazhe qe vijne nga Shqiperia, personazhe te pershkruar shume mire dhe drejte, pa paragjykime apo skematizime duke paraqitur ne te njejten kohe situaten absurde te intelektualeve shqiptar mes nje niveli intelektual dhe nje mundesie ekonomoke qe jane ato qe i njohim shume mire ti dhe une meqe vijme nga ky vend.
Opinioni im per librin dhe per autorin. Ishte libri i pare qe lexova te tij dhe jo se fliste per shqiptar, gje qe e zbulova me vone, por se doja te zbuloja nje shkrimtar bashkohor te nje vendi pak te njohur. Mund te them qe nuk do vazhdoj te lexoj librat e tij se literatura nordike nuk eshte ajo qe preferoj. Kur e mbarova librin mendova qe mgjth mund te ishte mire te perkthehej ne shqip se e para per te njohur nje shkrimptar, e dyta libri me i mire i tij sipas kritikave dhe e treta pershkrimi i personazheve dytesor shqiptar ishte i sakte gje qe tregon nje pjekuri dhe njohuri te mire te autorit te gjerave qe jane te huaja per te.
Doja te shtoja gjithashtu qe shijet letrare jane shume individuale. Nese ti pelqen autoret qe permend nje tjeter nuk eshte i deturuar dhe nuk mund te thuash qe intelektuakisht ka shije me te mira apo me pak te mira se sa ty.
Per raportin e Shqiperise, shqiptareve dhe botes. Ne kohen komuniste, propoganda impozonte nje jo ekzistence shqiptaresh jasht kufijve (veç ca milion nga veriu). Hapja e kufijve na bombardoi me lajmet sencacionale te emigrimit te shoquruara prej vitesh tashme te krimit te organizuar. Veç, veç shqiptaret jashte atdheut jemi ti dhe une apo te tjere qe kalojne neper blogje apo forume. Nuk flasin per ne ne gazeta veç ne ekzistojme me hallet dhe problemet tona dhe ja nje liber qe flet per njerez te zakonshem, normal me halle dhe probleme dhe ndaj mendoj qe sidomos pse te mos botojme/perkthejme keto libra dhe sigurisht jo vetem keto.
Nejse po ndaloj ketu dhe te keshilloj te shfletosh paasalina perpara se te pergjithesosh per te.
Kurse unë mendoj se Arto Paasilinna hyn shkarazi në problemin e ngritur. Hyn në atë masë që bën pjesë në kategorinë, gjithnjë e më të madhe, të autorëve që përkthehen në shqip VETËM sepse flasin për Shqipërinë, ose kanë ndonjë personazh me emër shqiptar.
Në enzimën e postuar më lart, Paasilinna shërben si shembull, madje i paparagjykuar. Reagimet duhet ta kenë parasysh këtë.
Tetena, çështja që ngre unë nuk ka fare të bëjë me veprën e Paasilinna-s! Unë s’them dot asgjë për këtë autor, sepse nuk e kam lexuar; por jam në gjendje të komentoj për artikullin e gazetës “Metropol”, të cilin e kam lexuar. Në artikull nyjëtohen qartë arsyet për të cilat është sjellë finlandezi në shqip; dhe një nga këto arsye, për të mos thënë kryesorja, është prania e personazhit shqiptar në roman. Po të kishe marrë mundimin ta lexoje shkrimin tim, do ta kishe vënë re këtë në citimet që i bëhen artikullit origjinal, ku ndër të tjera përkthyesja e romanit në fjalë bën thirrje që në shqip të përkthehen edhe vepra të tjera sipas këtij kriteri. Me fjalë të tjera, mua më shqetëson kriteri i përdorur, jo vlera artistike e një romani të Paasilinna-s, as përkthimet nga letërsia finlandeze. Dhe më shqetëson jo sepse ka çuar në përkthimin e një vepre që, pa dyshim, do ta meritonte të përkthehej edhe sikur në vend të personazhit shqiptar të kishte një çeçen ose një paraguajan; por sepse po përgjithësohet tashmë në zgjedhjen e lajmeve kulturore, siç ma konfirmon edhe një shfletim i shpejtë i gazetave shqiptare sot në mëngjes, ku lexoj:
Revista “Mapo”:
Fadil Berisha beson… se shqiptarët janë të bukur
Fotografi i njohur shqiptar sapo ka nënshkruar një kontratë me Rolex, duke i dhënë shansin një vajze shqiptare që të jetë imazhi në internet i kësaj kompanie të njohur.
“Panorama”
Autori francez: Homoseksuali, Ali Pashë Tepelena
Një libër, ku flitet për Ali Pashë Tepelenën. Jo më për bëmat e tij, jo më për historinë, luftërat, jetën… Një libër krejt ndryshe, ku studiuesit edhe mund ta kundërshtojnë. Flitet për homoseksualitetin e tij.
“Tirana Observer”
“Unë, stërmbesa e Isa Boletinit dhe e Çerçiz Topullit”
Ja dhe një personazh që na duket sikur vjen nga Muzeu Historik Kombëtar. Quhet Mimoza Dajçi, jeton në SHBA dhe në pamje të parë emri i saj nuk të thotë gjë. Por nëse rrëmon tek paraardhësit e saj, ajo i bie që është nga shqiptarët më me fat. Fiks ajo është stërmbesa e Isa Boletinit dhe Çerçiz Topullit, dy personazhe historikë nga më të rëndësishmit.
komenti pas nje rileximi te vemendshem te artikullit.
Dhe mendoj pak a shume te njejten gje por po mundohem ta zhvilloj.
Nese deri dje njerzit dhe informacioni nuk qarkullonte drejt dhe prej Shqiperise (bile ne France Shqiperia si shtet edhe sot eshte simboli i izolimit dhe citohet si i tille ne gazetari) sot eshte nje situate tjeter. Nuk e di ti po une shpesh, kur kam kohe per te vrare kerkoj ne internet lajme mbi Shqiperine. Pergjigjet besoj se kuptohet cilat jane, kur ka sigurisht. Pra tashti nuk jemi me nje vend i izoluar, jemi ne marrdhenie dhe jetojme ne bote dhe si e shohim apo na sheh bota eshte e rendesishme dhe nuk mund ta neglizhojme. Ne kuadrin e fundit nese nje autor eshte i mire dhe duhet perkthyer, mes dy librave te tij fakti qe ai, autori, flet me objektivitet per nje shqiptar x me duket e arsyeshme qe te jete nje argument zgjedhjeje. Theksoj qe zgjedhja e autorit eshte e rendesishme, sigurisht jo ç’hahet fluturon, dhe interesimin ne veshtrimi objektiv te botes ndaj nesh nuk e shikoj si provincializem por si bashkjetese interaktive te respektueshme mbi dhe.
Jam dakort qe mbase ekzagjerohet ne gazetarine shqiptare megjithese edhe ketu duhet pare me ne detaj cili shtyp, cilet gazetare dhe ne cilen faqe, se edhe kjo ben pjese tek pluralizmi. Francezet qe shqetesohen me sh per jeten e nje aktori apo atributet e nje aktoreje dhe shtypi qe informon me detaje mbi keto subjekte, nuk jane te paket dhe aspak te kompleksuar. Shqiptaret qe duan te besojne ne unicitetin e ekzistences shqiptare(!) do te vazhdojne te ekzistojne dhe ne kete ekonomine e sotme, do vazhdojne te blejne argumentet e tyre dhe bile shtrenjte se ky eshte pluralizmi. Ashtu si edhe jam shume e gezuar qe njerez si ty shqetesohen mbi nje cilesi ne kulturen ne pergjithesi, vertetesine e lajmit dhe objektivitetin e mendimit veç me vjen keq ta perseris qe shembulli i zgjedhur, Paasalini, eshte i zgjedhur keq sidomos per dike qe nuk e ka lexuar. B.Mustafarj nuk e njoh personalisht dhe vepren e tij shume pak (nje liber te lexuar dhe jo ne shijet e mira, nuk mund te vazhdoja vetem se eshte shqiptar) por jam shume dakort me reagimin e tij ndaj librit dhe nderrmarjen e tij per nje perkthim cilesor.
Jam dakort me parrullen: ky eshte nje ilustrim tjeter i deshires se shqiptareve per te njohur veten nepermjet syrit te huaj. Syri i huaj na eshte shitur, me apo pa te drejte, si syri me i mprehte, syri i programuar filozofikisht, shkencerisht e estetikisht, syri prej te cilit varet fati i miliona emigranteve, po edhe i atyre milionave akoma brenda Shqiperise qe jetojne me aspiraten e pranimit prej ‘Evropes’.
Ndoshta ne e kemi cuar deshiren e natyrshme te njohjes se vetes nepermjet tjetrit ne ekstrem, por besoj se ky fenomen nuk do t’i rezistoje kohes. Kur letersia dhe shkenca shqiptare te ngrihet ne kembe, do te kemi shume me shume burime te besueshme te brendshme per te pare e analizuar veten. Kjo nuk dmth se shqetesimi i Xhaxhait nuk eshte i drejte, perkundrazi, vetem duke identifikuar madhesine e kesaj manie (gje qe Xhaxhai e ka bere shpesh) vihemi perpara detyrimit te mprehim syrin tone, qe te mos marrim borxh syrin e tjetrit.
Jam e ndergjegjshme qe tema ka edhe shume permasa te tjera, por keto po ja le nje syri me te mprehte.
Harrova rrjedhojen e natyrshme te asaj qe shkruajta me siper: besoj se nuk behet fjale per autoerotizem, por per gjetjen e kenaqesise ekskluzivisht te vleresimi i tjetrit. Shqiptaret shiten si te vetekenaqur, por nevoja per aprovim tregon pikerisht lekundshmerine e vetebesimit dhe vetekenaqesise shqiptare.
Tena, nëse vazhdojnë me atë kriter për të përkthyer librat e shkruar në gjuhë të huaj, shqiptarët do të ndjejnë kënaqësinë që të lexojnë dhe Vorpsin…
Xhaxha me duket se tani po na bie ne qafe me kete qe ke shkruar. Mendoj keshtu i shtyre edhe nga shume artikuj te tjere, por me te sakte, te kesaj fryme. Ndryshe nga nje pjese e madhe e artikujve te tu, ky i sotmi eshte i shkruar me nje lloj mllefi i cili ta ka mjegulluar shikimin, larguar shqekezen dhe njomur barutin.
Kur mbarova se lexuari artikullin, pata nevoje, jo pa njelloj rrahje ne temtha, te beja nje pyetje: “Po mire, ke demton nje argumentim i tille per botimin e Arto Paasilinna ne Shqiperi? C’te keqe sjell? C’pasaktesira?”
Pikerisht per faktin se vendi eshte i vogel dhe i rrezikuar ne nje situate te paqendrueshme rajonale, eshte e udhes qe t’u biem shpesh kufijve me rezerve(stilolapsi) per t’i theksuar e per t’i kujtuar se pavaresisht bota shkon drejt fuzionimit ekonomike dhe politike, kufijte shpirterore e kulturore megjithe kongruencen periodike, do te ngelen perhere dalluese. Ne vijen kufitare Maqedoni – Shqiperi (me ndje, fshati nuk me kujtohet, po ne rrethin e Dibres) guri i kufirit ishte shtyre 2 km ne token shqiptare. Ne Himare, ju duhet ta dini qe perdoren fjale erotike si “qinito”-per telefonin, “aftoqine”-per makinen, “qirjo”-per zoteri etj etj. Nuk besoj se himariotet e vegjel, apo dibranet e mire kane ndonje dem nese u thuhet te lexojne kete liber te nje autori (qe perndryshe nuk do u kish rene ne vesh) ku ka personazhe nga Shqiperia; as besoj se kane dem kur t’i flitet per kocen e Ali Pashait, e nuk i quaj plehra te ferguara as reklamat per filmin e ri qe do dale mbi Skenderbeun. E nese duke folur per Mimoza Dajcin, te cilen as e njoh dhe as nuk e di ku jeton, del rasti per te folur per Ise Boletinin a te tjere, nuk shoh ku eshte e keqja ketu.
Tani akademizmi nga ekrani, nuk besoj se eshte nje rol qe ju pershtatet. Ky lloj xherah-lliku eshte perkundrazi i demshem:…Si tha Adhamudhi? – “Eshte kalbur.. c’e do… kerreje ..te shpetoje tjatra.”
Une besoj fuqimisht se perkundrazi: Ne Shqiperi duhet nje Rilindje e dyte. Nje Rilindje e dyte njerezore dhe kombetare. Ne Shqiperi duhet rigjalleruar shpresa se shqiptaret jane njerez dhe te afte menderisht fizikisht dhe shpirterisht. Ne Shqiperi duhet rindertuar vetedija kombetare e perdhunuar aq gjate nga komunizmi, (binomi rusi-kine) imazhi i keq i mala vites shqiptare ne keto 17 vjete, si dhe tronditja e shumanshme qe pesoi kombi gjate 1997.
Nuk e di sesa te lidhur jeni me realitetin e perditshem shqiptar, ose mbase kjo nuk eshte hic ceshtje lidhjeje -ama me lejoni t’ju them se Shqiperia nuk eshte nje grush njerezish qe kane sqimen dhe atributet te dallojne hollesira elegante ne nje shkrim gazete – Shqiperia eshte nje grumbull i madh njerezish qe merren me pune cfaredolloj te cilet gezohen, edhe kur nuk e shpjegojne dot se perse u ndodh, kur emri i vendit te tyre lakohet per mire ne qarqe europiane. Shqiperia eshte nje grumbull femijesh qe kane hyre per here te pare ne shkolle, dhe duhet t’u mekohet dashuria dhe vetedija kombetare.
Por ju keni te drejte kur thoni se pasqyrimi i kultures sone ne media eshte atletik pasi media ne pergjithesi eshte e nen-shkolluar, provinciale, dhe siperfaqesore. Nga ana tjeter jam i ndergjegjshem qe inflacionimi e komercializimi i figurave te tilla si nene Tereza, eshte po ashtu nje shenje superficialiteti. Ama, Shqiperia e vogel nuk ka shans te kete shume prej kesi figurash (madje nje dyzine syresh nuk njihen mire as brenda territorit shteteror).
Psh … Per t’ju larguar disi temes, do ish shume me mire qe librin e Paasilinnës ta kishin shoqeruar me ndonje koment te tipit: “edhe pse finlandeze jane vetem 4 milione, ju keni mundesi te shijoni librin e nje autori te madh”…
Ne perfundim, (me duhet te iki se iken dritat…) une mendoj se ju e keni gabim kur thoni se fenomeni qe pershkruani eshte autoerotizem patriotik. Une mendoj se mund te jete edhe vetem, kerkese kolektive per vemendje dhe vleresim nga bota perreth, gje qe me duket legjitime…
Karmapolitick ben pyetjen “Po mire, ke demton nje argumentim i tille per botimin e Arto Paasilinna ne Shqiperi? C’te keqe sjell? C’pasaktesira?”
Krijon iluzionin tek lexuesit se shqiptaret jane aq te rendesishem per boten sa nje shkrimtar i mire ulet dhe shkruan per ta. Duke njohur veten dhe duke pranuar se kemi vertete nevoje per nje rilindje ne te gjitha aspektet, asgje e mire nuk na vjen nga te kenaqurit me lugen zbrazur, me iluzionin se shqiptaret dic po bejne andej neper bote, se ne jemi pasardhes te ketyre e atyre, se kemi nxjerre kete dhe ate figure te shquar, apo kemi kriminelet dhe prostitutat me te permendura ne mediat boterore. Sa me shpejt ta kuptojme se nuk faktorizohemi dot me keta tregues, aq me shpejt do filloje rilindja.
Qyshkur Iluzioni eshte i demshem?
Car eshte Dashuria e perjetshme?
Ca eshte Plaku i Vitit te Ri?
Car eshte “Shpirti Binjak”?
Ke kane vrare?
Tani te mos spekullojme nga asnje pale.
Tjeter gje eshte te falsifikosh historine me dengla protopatriotike dhe tjeter gje eshte te reklamosh pese gjera e pese figura.
A thua ti se ne Shqiperi patriotizmi modh eshte bere rrezik?
Perkundrazi eshte krejt ndryshe. Po e perseris dhe per te mos u bere bajat me shembujt, po ju permend Qazimin qe u be Kristo, Gentin qe u be Spiro, etj etj etj vijon lista e popullit qe populli mik grek u paguan 200 euro ne muaj pension.
Nejse sikush e mendon si te doje, por po t’i vesh ne kandar, me rezulton me e demshme te thuash se cdo theksim i fjales “shqiptar” neper thenie e ngjarje eshte autoerotizem.
Karmapolitick, sa shumë gjëra për t’u diskutuar.
Duke filluar nga termi vetë – autoerotizëm – i cili ty të tingëllon më përkeqësues se mua. Në të vërtetë autoerotizmi është normal në vetvete, sa kohë që nuk ka zëvendësuar format e tjera të erotizmit.
Ti vetë shkruan:
Shqipëria një grumbull fëmijësh? Po sa larg është ky imazh nga imi i autoerotizmit? Pra, të dy po flasim për të njëjtën dukuri, vetëm se në mënyra të ndryshme. Ti kërkon t’i trajtosh këta fëmijë si fëmijë duke ua përligjur autoerotizmin, unë përkundrazi fëmininë e tyre e shoh si produkt të një autoerotizmi fals.
Përsëri biem dakord kur gjejmë të dy një deficit të vetëdijes kombëtare; por ndahemi kur vjen fjala në recetat për ta shëruar. Ti thua:
Mirëpo duke promovuar thjesht faktin që të huajt na perceptojnë, nuk i shërbejmë Rilindjes së kombit dhe të njeriut, por kultivimit të inferioritetit kombëtar. Pikërisht: duke i sjellë publikut shembuj të superioritetit shqiptar, kultivojmë inferioritet. Nëse kombi është bashkësi njerëzish, atëherë krenaria kombëtare do të themelohet më mirë mbi arritjet e kësaj bashkësie, jo të individëve që e përbëjnë.
Për t’u kthyer te metafora seksuale, autoerotizmi në vetvete nuk është i dëmshëm; por autoerotizmi që është pasojë e inferioritetit i pengon marrëdhëniet interpersonale, prandaj kthehet në pengesë psikologjike.
Para se të mishërohet si kënaqësi, krenaria kombëtare duhet të shprehet si vendosmëri për veprim qytetar dhe publik. Përndryshe identiteti kombëtar vetvetiu do të zbehet, dhe Shabanët e Qazimët do të vazhdojnë të ripagëzohen si Jorgo e si Kristo.
i nderuar 2(xha),
po le edhe kete koment, vetem nga gezimi qe kam drita.
Shkurt. Une e kam ditur perhere qe seksi eshte perhere njelloj problemi kombetar. Por ne asnje moment nuk e kam marre autoerotizmin si fenomen patologjik, dhe besoj se e kam kuptuar plotesisht metaforen tuaj.
Plotesisht dakord se autoerotizmi, ashtu si edhe enureza, e te tjere procese, jane fenomene normale per nje kohe e anormale per nje kohe tjeter; normale per nje MOSHE e anormale per nje MOSHE tjeter.
Nese me lejoni, ta shtrij territorin e aplikimit te mendimit te mesiperm nga Individi ne Kombin ku ai perket, them se psh do ishte teresisht anormale qe nje motiv i tille per perkthimin e autorit finlandez ne fjale, do te perdorej fjala vjen ne France. Do kishte qene qesharake te thuhej se u perkthye filan liber nga finlandishtja ne frengjisht se personazhi kryesor ne te ishte francez. Pse? Sepse Franca thjeshte nuk ka nevoje per te tille publicitet. Sepse Franca eshte e rritur. Sepse Frances ia japin dashurine lirisht. Sepse Franca e ka kaluar shume shekuj perpara kete faze rritje
“Shqiperia nje grumbull femijesh” nuk eshte eufemizem per te maskuar te rritur deficente. E kam fjalen vertete per femijet…. ata qe hyjne ne shkolle per here te pare (ose te dyte etjetj)…. E kam fjalen per ato tekstet e shkreta te historise qe ata lexojne – me figura te gjymtuara e te pasakta, gati centaurike: gjysma partizane&heronj- gjysma balliste&pulangrenes – figura me gjenealogjira te pabesueshme, qe per pasoje, hedhin hije mbi cdo tjeter te mire te dale prej ketij vendi. Qe te kete nje Ringjallje Kombetare, duhet te kemi nje Histori te ciles t’i besojme. Por edhe sikur te mos e kishim kete histori te lavdishme (ja, ke degjuar gje ti, per ndonje histori te lavdishme andej nga Katmanduja?) a eshte autoerotizem, ne fjale te tjera, masturbim te mendosh se kane dale edhe vlera nga kjo hapesire e ngushte qe quhet Shqiperi te cilat duhen freskuar, permendur, e folur per kombet perreth?
Femijet, e te rriturit (ata qe dine te lexojne e kam fjalen-anafalbetizmi ne zonat (majoritare) rurale 20%) duhet ta mesojne se NUK ESHTE TURP TE JESH SHQIPTAR. Nuk ka asnje te keqe ne te qenurin shqiptar. Nuk eshte se eshte ndonje atribut, a vlere e secilit -do ishim njesoj mire po te ishim cdolloj kombesie – por meqe rastisem shqiptare – nuk eshte gjynah. Nuk besoj se kultivohet inferioritet nepermjet permendjes se shembuj te njerezve a ngjarjeve shqiptare. Fjala inferioritet ashtu si edhe superioritet eshte term qe pershkruan distanca vertikale, por te para nga nje sistem reference. Domethene, ne diku realizojme nje krahasim, perndryshe fjala “me siper” ose “me poshte”, “superior” ose “inferior” humbet kuptim. Sigurisht, sinori eshte sa i vene nga te tjere, por sa i vene edhe prej nesh, ose menyres sesi ne, si shqiptare, perceptojme Veten.
Tani, populli i pergjithshem, flas sidomos per ata qe nuk e kane patur Ulrich Beckun tek komodina – populli i qe nga ’80 e ne vazhdim, ku ta vere sinorin? Sic thote Ginsbergu, ai qe kontrollon median kontrollon kulturen, dhe ne kuptimin me te mire te mundshem, roli me pozitiv qe mund te luaje nje medium eshte te induktoje me sa te munde zhvendosjen e sistemit te references ashtu qe te jemi perhere e me pak inferiore. Une nuk besoj se media, per arsye qe i trajtova me siper, mund ta marre e vetme kete rol, por ato duhet te drejtohen prej elitave.
Si perfundim, ndjej kenaqesi nga fakti qe bini dakord me mua per nevojen per ringjallje kombetare. Vetem se do duhej te na thoni si e mendoni ju kete pune? “Veprimi publik dhe qytetar”- perkthehet ne “levizje te koordinuar”, dmth organizate mbas saj, fonde, financime, interesa te caktuar, prej nga, ne Shqiperi eshte provuar qe jo vetem nuk e kane ngritur ate (Shqiperine) siper e afer pikes se references, por e kane cuar …njehere majtas… e njehere djathtas.
Dritat nuk iken.
E di cfare? e kam menduar gjithmone, dhe seriozisht :
Kadare-ja eshte gjeja me e keqe qe i ka ndodhur kultures tone.
Eshte si ogur i zi, eshte bere objekt i pashmangshem.
Kjo eshte nje ideologji qe eshte trungrenese dhe shpirtgricese e vendeve dhe popujve te vegjel.
Ne duhet te ndihemi te medhenj! Kjo eshte e gjitha! Ne duam te degjojme sa me shume per veten tone, te krenohemi, te hapemi b…. jemi te etur per nje copez tonen diku. Dhe keshte ka qene gjithmone, dhe keshtu do jete.
Sa me shume te hapur do ishim ndaj nje bote tjeter nese nuk do na kishin syzet e filtruara nga nje propogande bushterore.
Nese nje shkrimtar finlandez paska nje nga karakteret e tija shqiptare, populli finlandez nuk fillon diskuton se pse “ky shkrimtar paska zgjedhur nje jo vendali si karakter” ndersa ne vende te tjera si i joni, apo shume vende post komuniste kjo eshte nje semundje qe ka ngelur si nje infeksion mendo-krenaror.
Mediokriteti i falur ndaj nje vendi te vogel, eshte per te ardhur gjynah, po fundja..si mund te ndryshohet kjo?
Dhe me pas…..a duhet te ndryshohet kjo gjendje?
Dhe a duam ne ta ndryshojme kete gjendje????
Pak a shume ketu kemi te bejme me te njejtin problem si te “Lilipute me dinjitet”.
Paasilinna-n mund ta perkthejne dhe ta lexojne shume por nuk mund te zgjidhet nje liber per tu lexuar kur kriter per te vihet qenja e nje shqiptari si personazh ne veper. Pikerisht se eshte nje shqiptar ne veper une nuk do ta lexoja ate liber nese dikush nuk me thote me pare qe shqiptari nuk eshte emigrant ilegal apo trafikant droge. Zakonisht te huajt na parmendin vetem per bemat e keqija neper Evrope dhe ne perpiqemi ti mbushim mendjen vetes se nuk jemi edhe aq ta keqij se thone duke ngritur zerin se kemi Nene Terezen, Ismailin, shtangisten, prestidixhitatorin, piktorin apo pushken qe ekzekutoj Musolinin.
Me rreagimet e mesiperme shoh se disa vazhdojne akoma me mendesine se dinjiteti i Shqiperise apo krenaria kombetare rritet duke perkthyer autore veprash qe permendin shqiptare, peshngritesa, futbolliste, piktore apo Iva Mulen qe le nam ne Arena te Verones. Keto pa dyshim qe jane arritje por vetem individuale dhe nuk ndihmojne aspak ne ngritjen e prestigjit te Shqiperise ne Evrope dhe me tej. Te njejten gje bente edhe PPSH-ja me Ansamblin e Kengeve dhe Valleve Popullore qe merrte gjerdanin e arte ne Dijon apo ndonje barazim ose fitore e Kombetares kur ato pike nuk i duheshin me askujt pasi tabela ishte plotesuar.
Prestigji dhe krenaria e Shqiperise vendoset duke rritur pergjegjesine e shoqerise tone mbi fatet dhe te ardhmen e brezave qe do te vijne. Kur klasa politike behet te ndergjegjshme per rolin dhe misionin qe ajo ka ne orientimin e vendit per sfidat e reja qe e presin ate.
Vetem keshtu Paalisinna lexohet pa na thene kerkush qe ka nje shqiptar brenda dhe ate e gjejme vete restesisht. Por druaj se Paalisinna eshte bere edhe me terheqes sepse kete liber na e paska pelqyer edhe Besnik Mustafaj. Me siguri do me pelqeje edhe mua.
MB
ne fakt doja te theksoja qe per ate qe do te thote artikulli nuk jam kundra. Nuk jam fare dakort te merret si shembull paasilina sepse hipotezat mbi te dhe vepren e tij jane spekulative. Ju lutem lexoni librin se personazhet shqiptar nuk kane azgje per tu krenuar apo na ardhur tur, jane thjesht njerez si ne qe flasim ne kete blog ndaj edhe reagimi im. Do te doja qe dikush tj qe e ka lexuar te fliste.
Xhaxha do te doja vertet te lexoje librin, eshte i shkurter dhe shume sinjifikativ. Jam e sigurt qe do te te pelqeje per temen qe trajton sigurisht por edhe per personazhet shqiptar.
James Joyce ka thene: Ai njeri qe thote se kurre nuk ka blere nje liber i nisur nga kopertina e bukur genjen!
Une e besoj kete! Dhe ne rastin konkret, nese botuesi gjen nje marifet per te na bere ne te kthejme kokat ndaj ketij shkrimtari finlandez, ku eshte e keqja ketu? Une bile nuk do u cudisja qe ne faqen e pasme te kopertines, botuesi te kete vene edhe ate paragrafin ku flet per kete tonin!
M’ane tjeter, fenomeni qendron. Ne gezohemi akoma se bota “na njeh”!! Por ky eshte fenomen i shume kombeve te vegjel, jo vetem yni! Vetem kujtoni tifozllekun e popujve te vegjel per sporte dytesore si peshengritja, qitja, vaterpoli etj!
Kur nje flutur rreh flatrat e krijon nje uragan ne Singapor, ta garantoj une qe 5-6 milione Arrnaute jane ne gjendje (por nuk kane vullnetin) te kthejne jo Singaporin, por NATO-n dhe BE-un me koke poshte.
Kujdes LG! Teoria e Kaosit na vjen shume per mbare ne.
5-6 milione Arrnaute jane ne gjendje (por nuk kane vullnetin) te kthejne jo Singaporin, por NATO-n dhe BE-un me koke poshte.
—
Nik, me kujtove nje perralle te Nastradinit qe kur i kerkuan te ngrinte nje mal , per te shpetuar tha : e do ta hedh ne kete ane apo ne ate ane?
Ja edhe poema e Engonopoulis-it për Elbasanin! Lexim të mbarë.
Absurditet, qe 2xhaja te atakoje ceshtje te tilla. Hiq ato qe te huajt kane shkruar per shqiptaret dhe keta sot do te endeshim pa ditur se cilet jane, nga vinim e ku shkojme. Te shkurajosh te tjeret te shkruajne, perkthejne, botojne, zbulojne edhe pse jo te gjitha me vlera te mirefillta, eshte te ndalosh te tjetersojshmen.
i njomi, iku bashke me te thatin
…edhe vetmburrja e Moikomit, “..jam i pari qe kam zbuluar e artikuluar per shqiptaret..” zbulon te vetmen qe e motivon ne punen e tij, egocentrizmin
Epo helbete, nuku paskesh degjuar Nastrua per Evreun e Modh:)
Dhe gjithmone nuk ka njeri qe ka lexuar apo po lexon Paasilina !!!!!!!!
Tetena,
po i bie fyellit ne nje vrime, e dashur. Qe t’i pergjigjem edhe Selfit ne te njejten kohe:
Ne frazen qe ka vecuar xhaxhai Besniku thote “është me vend të përkthehen dhe të bëhen të njohura sidomos vepra të tilla të letërsisë së huaj ku flitet edhe për shqiptarët” dhe e le me aq. Nuk na ofron ndonje analize pse libri i Paasalines eshte i vecante ne llojin e vet apo c’na ofron neve si lexues shqiptare. Barra fatkeqesisht ju mbeti ju te dyjave te tregoni se ne c’menyre ky liber nuk perputhet me pergjithesimet. Gjithsesi kjo eshte e pavlefshme per diskutimin sepse Xha Xhai po niset nga c’thuhet (e me teper nga c’nuk thuhet) neper gazeta lart e poshte, jo nga c’dime une dhe ti. Eshte pikerisht kjo neglizhence e qellimshme qe ka parasysh elementin shqiptar dhe asgje tjeter.
Nuk eshte ndonje e keqe e madhe qe publiku te dije per keto vepra, por kushdo qe e merr persiper t’i promovoje duhet edhe te shpjegoje pse i duhet kushtuar vemendje filanit.
Per figura publike si Besniku dhe Moikomi, thirrje si “shqiptarët duhet ta njohin patjetër këtë apo ate artist të veçantë” jane te turpshme.
Tetena ka te drejte. Ashtu si mund te besh nje dikotomi kulture/autoerotizem patriotik, mund te besh edhe nje dikotomi shtyp/blog. Nqs shtypi per arsye autoerotike patriotike nuk merret me vlerat letrare te Pasaalines, pse duhet blogu te mbetet ne kufijte e kritikes se ketij popi patriotik si te sjelle nga shtypi, nderkohe qe mund te merret me vlerat letrare? Xha xhai thote, pse shtypi nuk merret me vlerat letrare, por me vlerat autoerotike patriotike nga njera ane, nga ana tjeter thote, mua nuk me interesojne vlerat letrare te Pasaalines por autoerotizmi patriotik i shtypit. Mua kjo me ngjan si qorrsokak, asgje me shume se nje autoerotizem i nje forme tjeter, mbase intelektual.
Tetena, ti e paske lexuar vete Pasaalinen. Pse nuk perpiqesh t’a sjellesh vete mendimin tend letrar por pret qe t’a sjelli dikush tjeter?
lulian, une e kam lexuar Paasinina dhe kur mbarova kete liber mendova se do te ishte mire te perkthehej ne shqip.
Xhaxhai, mendoj, nuk i duket e urueshme qe shqiptaret, te mbyllur brenda (e kam fjalen per vizat) ose edhe ata jashte por qe nuk kane mundesite e integrimit (gjithmone çeshtje kartash) apo te gjithe ne pergjithesi, te vetekrenarohen me vlera qe jane vetem sterile dhe nuk ndihmojne shoqerine tone te emancipohet. Une jam plotesisht dakort me kete.
Nuk flisja per librin se nuk doja te flisja per ngjarjen dhe çfare tregon duke shpresuar te beja debat me dike qe e kishte lexuar.
Tema e librit eshte nje gjeometer ne pension qe humb memorjen dhe nuk di as emrin e tij. Ai niset neper rruget e vendit te tij ne kerkim te memorjes dhe te vetes me shume mendoj. Gjate aventurave te tij, takon nje bujk ne pension qe duhet te djege fermen e tij se nuk mund ta shes nderkohe eshte vepra e jetes se tij, dhe gjithashtu dy shqiptar (nder ta nje gjeometer) qe kane ardhur ne kete vend per shkembim eksperience por qe nuk kane as te holla(ose shume pak) as mikpritje. Pra te tre keta personazhe (po i quaj nje shqiptaret, edhe bujku eshte me te shoqen ne fak), jetojne nje situate absurde mes faktit cilet jane dhe çfare jane te detyruar te bejne, dhe te gjithe do te mundohen te arratisen nga realiteti ne menyre shume origjinale. Romani eshte me nje humor te holle (shpresoj vertet qe nderhyrja e ish ambasadorit ne zgjedhjen e perkthyesit ta percjelle kete humor) dhe absurditeti i situates i dinjeson akoma me shume personazhet.
Pra une jam plotesisht dakort me xhaxhain tek nje tendence eropatriotizmi qe eshte karakteristike ne fakt per vendet e varfera ne pergjithesi dhe per te gjithe te varferit ne veçanti. Vetem ilustrimi me kete liber nuk eshte i drejte. Eshte nje nga librat e rralle qe kam lexuar ku jam ndjere shqiptare normalisht, me problemet e mia dhe bashkatdhetarev te mij ne kete bote te madhe ku basjkjetojme tashme prej 17 vjetesh.
Parrulle,
une e kuptova shume mire se per cfare po fliste xhaxhai dhe une nuk shoh perse ti e zgjat kete muhabet kaq shume me nota fatkeqesie e me melodi monotone fyejsh. Qe t’u veme gjerave emrin e tyre, edhe pse parafolesit e thane ne nje fare menyre: ky koment ishte nje koment i pafat; artikulli te cilit i referohet ishte nje lloj gracke. Sepse, ndersa sygjeronte patriotizem kitch, fliste per nje veper qe me kitchin nuk kishte te bente fare. KAQ!
Dhe dicka tjeter: nese Mustafaj apo Zeqo jane vene ne gatishmeri dhe zbulojne mrekullite e shqiptareve, edhe ky bllok i eshte qepur Mustafajve e Zeqove e denoncon cdo mrekulli qe ata zbulojne. Jane bere nje funksion i njeri-tjetrit.
nice week end
Lulian Kodra shkruan:
Lulian, unë interesohem për çështje të kulturës shqiptare bashkëkohore; dhe brenda këtyre çështjeve kitsch-i patriotik më duket shumë më i rëndësishëm sesa fakti që përkthehet apo nuk përkthehet apo pse përkthehet një shkrimtar finlandez. Shtypi shqiptar mua më shërben, në këtë rast, si dritare për të kuptuar diçka në lidhje me shkaqet imediate të këtij kitsch-i patriotik, jo në vetvete; sepse vetë fakti që mediat i japin kaq shumë hapësirë kësaj dukurie më bën të mendoj se ka një publik i cili interesohet veçanërisht për këto tema. Ku e sheh ti këtu autoerotizmin intelektual? Unë vërtet besoj se mediat, sa kohë që i hapin vend letërsisë, duhet t’i japin përparësi anës estetike, artistike dhe letrare, përkundrejt përdorimit të letërsisë për nevoja dhe qëllime jashtëletrare (patriotike, erotike ose skatologjike). Por shkrimi im ka për objekt kitsch-in patriotik në mediat, jo veprën e Paasilinna-s, e cila më intereson vetëm në mënyrë tangenciale. Paasilinna gjendet këtu i përmendur aksidentalisht; po ta kisha shkruar shënimin një ditë më vonë, ndoshta do të isha përqendruar te Engonopulos. Shqetësimi im ka të bëjë me justifikimin kulturor të procesit (komunikimit) letrar, jo me letërsinë vetë. Prandaj nuk ka asnjë arsye që kritikën e kitsch-it patriotik në mediat dhe në kulturë ta vësh në një plan, siç bën ti, me kritikën e një vepre letrare çfarëdo, e cila i përket një diskursi tjetër.
Xha xha, te kerkoj ndjese per “autoerotizmin intelektual”. Ne fakt eshte krejt e kunderta: ti e ke lakuar dhe sterlakuar kete shqetesim, e ke perseritur ad nauseam, sa qe do ishte me e sakte te quhej asketicizem intelektual. Sic edhe je shprehur me larte fusha e interesit tend eshte e qarte dhe ne kete fushe je ne rregull dhe nuk po te kerkoj qe t’a ndryshosh, por une kam nje shqetesim qe e kam ngritur edhe me pare. Ne qofte se patriotizmi popullor i shtypit nuk ka vlera kulturore sepse anashkalon kritiken e mirefillte ndaj nje vepre artistike, anashkalimi i kritikes se mirefillte ndaj nje vepre artistike per qellim kritiken ndaj shtypit ka po aq pak vlera kulturore. Nqs jemi duke folur per potencialin politik te artit dhe jo per vete artin, atehere do thosha se kritika jote ndaj shtypit eshte ne avantazh, anipse duhet pare me me kujdes. Por ne qofte se po flasim per artin vete, atehere si ti dhe shtypi nuk po thoni asgje. Kjo eshte e gjitha.
Ne fakt po vazhdoj debatin sepse mendoj qe eshte nje ane e tij qe nuk u vu ne dukje dhe mendoj qe eshte e rendesishme.
Xha xha, jam edhe une shume kundra asaj qe ti quan “AUTOEROTIZËM PATRIOTIK”, veç a mund te justifikoje mborjta e nje çeshtje/ideje/qellimi/ideali me perdorimin e argumentave le te themi te pa verifikuara ?
Une personalisht mendoj qe jo, bile nje perdorim i tille mund te sjell edhe te kunderten e asaj qe duam te percjellim me idene fillestare. E di qe te tjere mendojne ndryshe, bile e çojne çeshtjen deri ne nje debat filozofik.
kaq dhe megjithate me vjen keq qe nuk binda njeri te lexoje libri (ha ha).