Një podkast i RAI-t për mbylljen e spitaleve psikiatrike në Itali (Archivi della follia. In cerca di Franco Basaglia) më bëri të mendoj për disa sfida që i dalin çdo institucioni – dhe pikërisht, për prirjen që institucioni t’i kushtojë kohë, energji dhe burime jo arsyes pse është ndërtuar a misionit që duhet të përmbushë, por mbijetesës së vet, ose “ndërtesës” (në kuptimin simbolik dhe abstrakt).

Një nga flamurtarët e reformës psikiatrike në Italinë e pasluftës, dr. Franco Basaglia, e kish zakon të shpjegonte se mjekët e një çmendine (italisht “manicomio”) nuk trajtojnë aq çrregullimet mendore të pacientëve, sa ato simptoma që zhvillojnë pacientët për shkak të institucionalizimit. Me fjalë të tjera, kur ti e heq dikë nga bota e vet, e ndan nga familja dhe shoqëria, e mbyll në një vend nga ku nuk del dot, e trajton keq duke ia privuar çdo të drejtë dhe e dhunon sa herë që kërkon të shkelë normat disiplinore, atëherë ky do të sëmuret me “institucionalizim”. Kjo ndodh rëndom në burgje, por të burgosurit të paktën janë të përligjur kur e përjetojnë dhunën ndaj tyre si ndëshkim për çfarë janë dënuar; ndërsa për të sëmurët mendorë e vetmja provë e fajit është se i kanë mbyllur në institucion.

Dr. Basaglia nuk i përkiste lëvizjes “antipsikiatrike” dhe as pretendonte se sëmundjet mendore nuk ekzistojnë por janë artifakte të dijes dhe të doktrinës psikiatrike; por vetëm besonte se në spitalet psikiatrike tradicionale, ose “çmendinat”, këto sëmundje mbeteshin pa u trajtuar. Dhe jo vetëm kaq, por edhe personeli i spitalit, nga i pari tek i fundit, nga drejtori te sanitari dhe kaldajisti, do të profiloheshin, dita-ditës, si roje burgu dhe do të mësoheshin t’i këqyrnin të sëmurët si qenie të ulëta. Edhe mjekimi – sidomos kur i detyruar dhe me barna që kanë efekte anësore serioze – porositej dhe aplikohej në formë ndëshkimi, për shkelje të rregullave disiplinore ose të ndërveprimit.

Në podkast dëgjoj si dr. Basaglia dhe një numër kolegësh të tij i vunë vetes si mision që ta reformonin psikiatrinë italiane me rrënjë, duke ua hequr “hekurat” dhe drynat çmendinave dhe duke i ftuar të sëmurët që të bashkëpunojnë në trajtimin e tyre, si anëtarë komunitetesh terapeutike. Shpesh, ky mision parakuptonte mbylljen e shumë spitaleve psikiatrike, të cilat ishin degraduar aq sa të mos shpëtoheshin dot më; edhe pse kjo mbyllje do të paraprihej nga hapja e dyerve dhe dritareve. Por një mjek që emërohet në krye të një institucioni, me detyrën për ta mbyllur, do të hasë në rezistencë të gjithanshme. Një spital psikiatrik a çmendinë punëson me qindra vetë – mjekë, infermierë, kuzhinierë, pastrues, sanitarë dhe personel tjetër; dhe këta nuk do të dorëzohen lehtë. Përkundrazi, për të ruajtur vijueshmërinë e institucionit – diçka pa lidhje me qëllimin e tij mjekësor – do të organizohen për të shpjeguar pse çmendina nuk duhej mbyllur. Edhe pse argumentet e sjella ishin gjithnjë dytësore, sa kohë që synohej ruajtja e institucionit, pavarësisht nga misioni i këtij institucioni. Dhe kur personeli nuk bashkëpunon, edhe detyra e drejtorit vështirësohet.

Nga ana tjetër, edhe një psikiatër i iluminuar, si Basaglia, kur shkon të punojë në krye të një çmendine të madhe, por me qëllim që ta mbyllë, sepse e konsideron si institucion mizor a të paktën çnjerëzor, nuk e bën këtë me cilësinë e mjekut. Si mjek, psikiatri e ka për detyrë që të bëjë çmos, për të trajtuar, kuruar ose qetësuar të sëmurin – ndërsa organizimi i institucionit lidhet me këtë detyrë vetëm tërthorazi. Angazhimi me shpirt, për reformën psikiatrike në Itali, i shndërron mjekët psikiatër në aktivistë, njëfarësoj duke i sakrifikuar.

Në podkast tregohet për një mjek, në çmendinën e Gorizia-s, që e quanin “elektricisti”; sepse e përdorte elektroshokun si mjet kurimi primar, për të sëmurët problematikë. Në atë kohë elektroshoku mbahej si metodë terapeutike e efektshme, sidomos për raste të rënda ose që nuk u përgjigjeshin terapive të tjera; paçka se ndodhte që të përfundonte i përdorur me të sëmurët që i rebeloheshin “rendit” institucional dhe refuzonin t’i nënshtroheshin statu quo-së. Brenda mureve të çmendinës rebelimi nuk ishte veçse një simptomë agresiviteti, për t’u kuruar me detyrim; të sëmurët agresivë i trullosnin me sedativë, i topitnin me komë insulinike, ndonjëherë thjesht i rrihnin, i lidhnin me zinxhirë në krevatet, i mbërthenin në “këmishën e forcës”; dhe mes këtyre opsioneve vinte në vështrim edhe elektroshoku, të cilin pacientët e shihnin rregullisht si formë ndëshkimi – çfarë ia humbte edhe atë vlerë terapeutike që mund të kishte vërtet. Në thelb, ishte disiplinimi – shpesh i improvizuar dhe i tillë që të synonte depersonalizimin total të pacientit – që e nxiste rebelimin, duke përftuar një qark vicioz; ku mjekimi vihej edhe ai, në analizë të fundit, në shërbim të “rendit institucional”.

Kur Basaglia filloi të reformonte spitalin psikiatrik në Gorizia, një nga masat që mori ishte lehtësimi i izolimit të pacientëve, të cilët filluan tani të lejohen që të lëviznin lirisht nga një pavijon në tjetrin, ose edhe të dilnin përjashta dhe, herë pas here, të shkonin për të ndenjur ndonjë fundjavë me familjet. Ndodhi që një nga këta pacientë, që kish shkuar të rrinte pak ditë me të shoqen në shtëpi, e vrau këtë egërsisht – dhe vrasja tronditi krejt zonën, jo vetëm si vrasje, por edhe ngaqë u krye nga një i sëmurë mendor. Shumë u shprehën se pacientë si vrasësi nuk duheshin lejuar të qarkullonin lirisht dhe as që të shkonin për të bujtë te familjet; dhe se përgjegjësia për këtë vrasje u mbetej reformatorëve. Përpjekja për “demokratizimin” e psikiatrisë u kontestua në mënyrën më demokratike të mundshme, gati me plebishit.

Basaglia ishte një nga ata që u tronditën nga vrasja, por u tronditën edhe më shumë ngaqë e panë si provë se reforma e tyre mund të dështonte. Tek e fundit, edhe reforma e spitaleve psikiatrike në Itali mund të përfytyrohet si një institucion, me strukturën e vet, dhe me vullnetin e vet për të mbijetuar. Në këto rrethana, është praktikisht e pamundur që të mos e instrumentalizosh vrasjen. Ndodh që të sëmurët mendorë vrasin; por vrasja nuk është simptomë tipike e një sëmundjeje mendore, qoftë kjo edhe formë e rëndë e skizofrenisë ose e ndonjë psikoze tjetër. Shumica e vrasësve mund të jenë psikopatë ose sociopatë, por kjo nuk i bën të sëmurë mendorë, përkundrazi. Megjithatë, stigma e sëmundjes mendore është e tillë, që kur një pacient psikiatrik vret, opinioni publik ta shohë këtë krim si diçka të pritshme dhe të parandalueshme nga psikiatria ose, më gjerë, nga “shteti”. Mund të arsyetohet edhe se i sëmuri mendor nuk arrin dot të kalibrojë reagimin ndaj stresit dhe, në momente krize, mund ta humbë kontrollin më lehtë se të tjerët – duke vrarë, duke u vetëvrarë, ose duke bërë akte të tjera të rënda antisociale. Gjithsesi, kur i sëmuri mendor kryen një akt të dhunshëm, opinioni publik do të kërkojë ndërhyrjen e shtetit, për ta hequr këtë nga “rruga”.

Për një shoqëri që e pranon çmendinën, si vend a institucion ku mbahen të izoluar “të çmendurit”, i sëmuri mendor pritet që të sillet “si i çmendur” edhe jashtë mureve të institucionit. Më bëri përshtypje anekdota që tregoi në podkast një gazetar fotograf, që kish shkuar të vizitonte çmendinën e madhe të Napolit, fill pasi autoritetet i kishin hequr hekurat nga dyert dhe dritaret dhe i kishin lejuar të sëmurët që të dilnin dhe të rrinin gjatë ditës në oborr. Kur u afrova te një grup të sëmurësh, tregon ai, njëri prej tyre, një azgan, me fizik prej mundësi a boksieri, më pa gjithë inat dhe u turr drejt meje, si për të më shqyer. Ngriva, vazhdon ai, dhe nuk dija nëse duhet t’ia mbathja; por i sëmuri, kur m’u afrua, e ndaloi vrapin dhe shprehja në fytyrë iu qetësua. “Ma che fai?” – e pyeta, thotë gazetari. “Faccio o’ pazzo!” – iu përgjigj tjetri. Bëj të çmendurin. Dhe më pas i shpjegoi se, kur e pa gazetarin me aparat fotografik, që kish shkuar të fotografonte çmendinën, u fut edhe ai në rol dhe vendosi që t’ia bëjë qejfin kamerës.

Kjo histori njëfarësoj më kujtoi filmin Augustine (2012), që rrëfen një histori dashurie mes neurologut frëng Jean-Martin Charcot (i njohur si mësuesi i Freud-it) dhe pacientes së tij Louise Augustine Gleizes. Charcot, që besonte se hipnoza kish efekt në trajtimin e rasteve me “histeri”, e përdor Louise-n si ilustrim të teorive të veta, me mjekë të tjerë; dhe pastaj e përgatit për ta demonstruar në një leksion të rëndësishëm; pacientja e tij tashmë e luan me dëshirë rolin e pacientes, edhe pse ndërkohë bëhet gati për t’u arratisur nga spitali; meqë atje, brenda katër mureve, nuk arrin t’i shpëtojë fatalitetit të rolit që ia imponon institucioni. Performanca e saj, para të pranishmëve në leksion, nuk mund të jetë veçse teatër; por jo thjesht ngaqë ashtu e dëshiron ajo vetë. Në cilësinë e pacientes psikiatrike, kontrolli i saj ndaj vetes mbetet i kufizuar prej autoritetit mjekësor.

E fortë është shtysa, edhe për mua që shkruaj, që ta mendoj krejt narrativën dhe pamjen karakteristike të “çmendinës” në kulturën perëndimore si produkt të një vënieje në skenë – me mjekët, personelin dhe të sëmurët në role prej të cilave nuk dalin dot. Një krahasim që më vjen në mendje është ai me pedagogët tanë të universitetit, disa prej të cilëve shndërroheshin në qelbësira shvejkiane, në momentin që vishnin uniformën e gjelbër dhe viheshin të na “komandonin” gjatë stërvitjeve ushtarake. I shqiptonin urdhrat si të shtëna të thata patllakeje, teksa neve na zhvoshkej, leskër pas leskre, ai pak dinjitet që kishim sjellë me vete nga Tirana. Nga kjo pikëpamje, çmendina është institucion i keq, dhe i tillë është treguar, i keq, edhe me ata që deshën ta reformojnë. Ai tipi, që vajti dhe masakroi të shoqen, kur i dhanë pak ditë liridalje, sikur veproi nën diktatin e një profecie – a thua se duhej t’i provonte botës vërtetësinë e rolit që luante në institucion. Dhe bota reagoi duke kërkuar popullisht ruajtjen e vatrave, ku rriteshin e shumëzoheshin këta njerëz, në këto role.

Dr. Basaglia dhe kolegët e vet shpresonin fort se liria e fituar veç do t’u bënte mirë pacientëve të çmendinave – por pa e marrë parasysh se të sëmurëve ua kufizon lirinë vetë sëmundja që kanë; dhe vuajtjen e deridjeshme në institucion do t’ua zëvendësojë sakaq vuajtja nga izolimi social. Janë të panumërta historitë e pacientëve të liruar që familjet nuk i deshën më, që nuk gjetën dot më punë dhe që herët a vonë përfunduan në burg. Ndonjë prej tyre me siguri do të ketë dashur të kthehet në institucion, ku të paktën lirinë nuk do ta përjetonte dot më si barrë a si kryq mbi shpinë. Nga një shoqëri, që nxjerr me lehtësi të madhe gjithfarë psikopatësh e sociopatësh në krye të punëve, nuk mund të presësh mirëkuptim për sëmundjen mendore – dhe aq më pak për ata të sëmurë që vuajnë jo vetëm simptomat e çrregullimit që kanë, por edhe detyrimin për të mbetur në rol, para të tjerëve.

© 2024 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

Shënim: imazhi është realizuar me Midjourney.