nga Eda Derhemi
(Pjesa e parë)
Mëngjese në Kafe Rostand (Onufri, 2014), i Kadaresë, përfshin esenë, “Zonjat e Vogla të Letërsisë Shqipe” që ndoshta si studim synonte të mbushte një bosh të kritikës lidhur me to. Iu riktheva esesë, më shumë si respekt ndaj atyre lexuesve që më patën rënë kresë në shkrimet “Kukulla dhe Kurva…” dhe “Femrat e pamoralshme…”. Sido që, njëri grup me të vetmin argument: “U-Bëre-Ti-Atij!”, dhe grupi tjetër, artikuluar më plotësisht nga Mustafa Nano, gjejnë argumente të ndryshme për të vërtetuar se s’i kërkojmë dot feminizëm Kadaresë dhe as atyre që preferojnë të kenë pozita sociale konservatore dhe jo liberale. Ky grup, i bindur në të qenët e vet progresiv, fatkeqësisht mendon se dikush, burrë a grua, mund t’i dojë e respektojë gratë edhe pa qenë feminist. Problemi është se feminizmit këta i shohin brirë dhe feministët i marrin si një farë kategorie ekstremistësh puritanë e fanatikë që urrejnë botën, seksin, dëshirat, burrat dhe veten. Nuk mund të jenë më të gabuar. Ndoshta bazohen në frikërat popullore që janë krijuar ndaj ideologjisë feministe konceptuar dhe analizuar si valë të ndryshme që feminizmi ka kaluar në kohë dhe që shpesh është parë si djall që do të vrasë gjithë burrat. Në shkrimin “Femrat e pamoralshme…” unë jepja një shpjegim për kuptimin e thjeshtë, të përditshëm e praktik të feminizmit për mua, që e përsëris edhe këtu: feminizmi është mënyrë të menduari e të jetuari që gratë i trajton me respektin, meritat dhe të drejtat që duhet të kenë barabar gjithë qeniet njerëzore, pa i kornizuar gratë as sipas mangësish, as sipas supremacish, dhe as detyrimesh që u takojnë vetëm atyre. Të mos pranosh kaq gjë, do të thotë thjesht e troç të mos e njohësh gruan si po aq njeri sa burri, pra të mos jesh feminist. Teoritë sociale që disa grupe kanë të drejtën e vet të jenë kundër kësaj ideologjie kaq të thjeshtë për t’u kuptuar, është sikur të thuash që grupe të caktuara kanë të drejtën e vet të jenë pro-skllavërisë; as më pak e as më shumë. Sidoqoftë, analiza që i kisha bërë mendimit dhe veprës së autorit lart, mund të mos e përfshinte hiç fjalën “feminist” dhe prapë të ishte po ajo, pa i hequr asnjë presje.
Pas shkrimeve të mia që përmenda më sipër, prej disa mesazheve mora shpjegimin se shkrimtarët e mëdhenj (si Kadare) i kanë kënduar bukur seksit femëror, dhe se unë (meqë mendoja se shkrimtari ynë më i njohur nuk ka pikë feminizmi nën lëkurë, edhe pse është i bindur se e ka) qenkësha kundër seksualitetit femëror apo erosit në letërsi, art e jetë. Pyesja veten: çfarë t’i ketë ngatërruar, e ku e kam thënë diçka të tillë. Pse nuk dallojnë, nga një krah, bukurinë e seksit të gruas dhe të erotikes së të gjitha marrëdhënieve që nuk krijojnë dhunë (dhe që unë, si njeri pra edhe grua, i njoh si pjesë të qenies), apo të shkrimtarëve që e këndojnë atë në prozë a poezi, dhe nga krahu tjetër, reduktimin e gruas në atë copën e paplotë që “pëson” dashuri apo adhurim, ose që i nënshtrohet syrit mashkullor mbi vete, dhe që bash për atë sy ekziston, edhe kur ai sy ia do xhanin dhe kurmin, dhe flokun dhe thoin, dhe mëkatin ose “të pamoralshmen”? Dhe si nuk e vënë re se ky vështrim i lodhshëm dhe i lodhur patriarkal nuk ekuilibrohet, nga një ‘gaze’ femërore e asnjë tipi? Madje ky vështrim e konsideron këtë gjendje si të natyrshme dhe progresive, sepse gruaja dashurohet me pasione erotike (nga lart), por dashuron pa to (dhe me turp, nga poshtë)!? Më rëntë pika që s’e kisha vënë re sa shumë e sa bukur e këndojnë shkrimtarët e mëdhenj (apo populli patriarkal) seksin e gruas, dhe sa mirënjohëse duhet t’u jemi për këtë prirje feministe (?) të tyren! Ka shumë shkrime të miat kur u referohem bukurisë së seksit (çfarëdolloji) dhe thelbit njerëzor të tij. Kush do, i lexon, e s’më bie në qafë në moskuptime a dembelì. Dhe nëse keni dëgjuar për feministë që janë kundër seksit (se s’ma nxe as pena ta shkruaj), është e sigurt që ata janë pseudo ose anti të tillë. Ose janë viktima violence mashkullore që duhen përkrahur e kuruar.
Gratë e pas-socializmit në letrat shqipe janë fare pak të studiuara, e sidomos nuk janë studiuar sipas parimesh teorike bashkëkohore dhe kritike. Ndërkaq, asnjëherë prodhimtaria letrare e shqiptareve të periudhës së realizmit socialist, nuk ka qenë aq e frytshme dhe, them se shpesh as aq cilësore, sa pas rënies së diktaturës. Ka qenë gjithashtu një valë me tematika që reflektojnë vështrime feministe, valë që nuk pati një sivëlla ndër shkrimtarët meshkuj të këtyre dekadave. Dukshëm, shkrimtaret shqiptare të 30 vjetëve të fundit kanë formësuar një dukuri distinktive me konture të qarta dhe me njohje ndërkombëtare që nuk u katapultua nga institucionet politiko-kulturore të Tiranës, por që mori vrull natyrshëm e vetiu, pjesërisht sepse zgjodhën të thyejnë muret e trasha që të ngre një gjuhë e vogël. Kjo nuk do të thotë që gratë shkrimtare nuk janë ftuar mjaftueshëm nëpër ekranet e TV apo diskutuar në forume publike. Këto lloj qokash ne i bëjmë, dhe i servirim me spektaklin karakteristik. Ajo që mungon për to, është një analizë serioze, qoftë të studiuara si grup, qoftë individualisht.
Më kujtohej se eseja Zonjat e vogla të letërsisë shqipe e Kadaresë lidhej me gruan dhe grupin e shkrimtareve gra të pas-socializmit. Më kujtohej edhe se nga eseja më kish ngelur ndjesia se ajo synonte pikërisht analizën serioze të këtij grupi letrar përbërë prej grash. Doja ta rishihja me syrin e atij që kërkon të dallojë ide progresive tek eseisti që artikulohet racionalisht, pasi ka dështuar ta gjejë atë tek vepra e shkrimtarit ose atje ku shkrimtari gjykon karakteret që ka krijuar ai vetë. Nuk e kisha cituar Kadarenë jashtë konteksti siç edhe isha akuzuar diku; por nëse Kadare ishte feminist (ose nuk ishte seksist) dhe i pata rënë më qafë, kjo ese pa dyshim që do e nxirrte në pah. Dhe kështu bëra.
(vazhdon të mërkurën)
