Duke ndjekur dhe kopjuar praktikat sovjetike, edhe regjimi totalitar në Shqipëri kërkonte t’i bënte zap makinat e shkrimit – këto nuk u shiteshin privatëve përveçse me autorizim shtetëror; dhe të gjitha makinat e shkrimit në qarkullim duhej të regjistroheshin, në mënyrë të tillë që Sigurimi të mund ta gjente menjëherë origjinën e një dokumenti të shkruar me makinë. Për të njëjtën arsye, edhe shitja në dorë e një makine shkrimi ndalohej rreptë.

Për çudi, interesi i policisë për shtypshkrimin është mjaft më i vjetër se pasioni kontrollues i organeve të sigurisë totalitare. Që në 1891, Sherlock Holmes-i – personazh i Arthur Conan Doyle-t – deklaronte se po përgatitej të shkruante “një monografi të shkurtër për makinën e shkrimit dhe marrëdhëniet e saj me krimin”. Arsyeja? Nevoja për të identifikuar letrat anonime të keqbërësve; ose për të kundërshtuar efektin anonimizues të shtypshkrimit në një dokument.

Shkrimi me dorë u ngjan, përkundrazi, shenjave të gishtit; një ekspert nuk e ka zor të gjejë nëse një dokument i dorëshkruar ka dalë nga dora e dikujt, nëse këtij “dikujt-i” i njihet shkrimi. Ka edhe një degë të dijes, grafologjia, që studion shkrimin me dorë dhe pretendon të gjejë marrëdhënie midis manierizmave personale dhe tipareve të karakterit të dikujt. Studimi kriminalistik i makinave të shkrimit dhe i imperfeksioneve unike të çdo makine individuale i ngjan edhe ai grafologjisë – duke qenë edhe orvatje e hershme për të identifikuar një makinë, në bazë të gjurmës që ajo lë në produktet.

Në Perëndim, kjo qasje ndaj makinës së shkrimit u imponua edhe nga nevoja për të identifikuar falsifikimet – ose për të higjienizuar tregun e çuditshëm të dokumenteve historike: letrave të politikanëve dhe të së dashurave të tyre, dorëshkrimeve të shkrimtarëve, e kështu me radhë. Eksperti i shtypshkrimit thoshte: më trego një tekst të shkruar me makinë, të të them se nga ç’makinë nuk ka ardhur.

Në regjimet totalitare, ku makinat e shkrimit regjistroheshin si të ishin armë zjarri, kjo moto mori një trajtë tjetër: më trego një tekst të shkruar me makinë, të të them se nga ç’makinë shkrimi ka ardhur: edhe pse sot mund të duket absurde, një numri të madh letrash anonime u janë identifikuar autorët pikërisht nëpërmjet kësaj teknike.

Gjendeshin disa imperfeksione në kalibrim – p.sh. një a pak e shtrembër, një i pak e ngritur mbi vijën bazë, një K e madhe me bishtin të thyer dhe kombinimi i tyre të çonte menjëherë te makina fajtore. Një teknikë e ngjashme kriminalistike ka qenë përdorur për të identifikuar, gjatë hetimit të një vrasjeje, armën që kish shkrepur plumbat.

Në Bashkimin Sovjetik, makinat e shkrimit regjistroheshin sidomos për të mos lejuar të shumëfishoheshin dhe të qarkullonin tekste të paautorizuara nga institucionet e censurës –fetare, letrare jo të realizmit socialist, politike disidente. Këto masa penguese nuk patën efekt, megjithatë, ndaj samizdatit. Përkundrazi, në Shqipëri materialet subversive të shtypura me makinë patën një qarkullim shumë të kufizuar, në mos zero. Të ketë ardhur kjo, vallë, nga efikasiteti i kontrollit ndaj makinave të shkrimit?

Në shtëpi patëm marrë një makinë shkrimi – një Olivetti knockoff bullgare, nëse nuk gabohem – në fillim të viteve 1980; im atë e kish kërkuar “për arsye pune”, si kryeredaktor i Buletinit të Shkencave Mjekësore.  Sërish nëse nuk gabohem, na e pat shitur Lidhja e Shkrimtarëve dhe e Artistëve, për diçka si 14 mijë lekë të vjetra.

Dhe, vërtet, kjo gjë mekanike dhe e zhurmshme, kryqëzim i një bombe me sahat dhe i një karkaleci robot, e solli me vete tundimin subversiv (në mos mirëfilli dadaist). Kur fillova të provoj dorën me të, mbaj mend që e kam nisur me tekste këngësh të Beatles-ave; dhe pastaj me ca fragmente në trajtë aforizmash, që i përktheja vetë, nga parathënia që ia kish bërë George Bernard Shaw dramës së vet Man and Superman. Falë letrës kopjative, këto tekste i kisha tani në tri kopje – edhe pse nuk mbaj mend t’ia kem dhënë kujt (do t’i kem akoma gjëkundi rrotull).

Tani pas gati 40 vjetësh, mund të lejohem të pyes veten: çfarë më tërhoqi që ta përdorja makinën, përtej kuriozitetit si të thuash “teknologjik”? Besoj se ishte, para së gjithash, de-çiftimi i tekstit nga shkruesi. Një dokument i shkruar me dorë mbetej gjithnjë i lidhur pas identitetit tim personal, ishte imi në kuptimin “privat” të pronorit; përveçse edhe unik, pse i pariprodhueshëm (asokohe xerox-et ende nuk njiheshin shumë në Shqipëri). I njëjti dokument, i shtypshkruar, sikur më largohej pak, për t’u vendosur diku midis meje dhe botës – ose lexuesit. Makina e shkrimit sikur më lejonte, në mos botimin, të paktën iluzionin e botimit, duke më lejuar t’i këqyrja tekstet e mia si të radhitura nga një dorë e tretë. Asgjë nuk mund të provonte, që ato tekste ishin mirëfilli të miat; i gjithë “faji” do t’i mbetej makinës, çfarë me një stilograf nuk do të kish ndodhur kurrë. Nuk them dot se ia admiroja tekstit të shtypur rregullin, gjeometrinë, rreshtat aq paralelë, lexueshmërinë. Më shumë shijoja distancën e sapovendosur mes meje, si shkrues, dhe tekstit të shkruar; atë hapësirë të dalë nga hiçi, por që ftonte për soditje; përshtypjen që, në vështrim të parë, askush nuk do ta lidhte atë tekst detyrimisht me mua. Ishte një lloj qytetarie letrare (editoriale) e fituar nëpërmjet anonimizimit.

Një efekt të ngjashëm e kam parë te shoku im Teodor Kekoja, dikur në fillim të viteve 1990. Unë jetoja në Napoli atë periudhë, por qëlloi që u takuam për një kafe në Tiranë, kur sapo i kishin dhuruar një printer të vogël, portativ, në formë cilindrike; dhe më kërkoi ta ndihmoja që ta instalonte. E pyeta: po ç’e do me kaq ngut? Ç’do printosh? Më tha: dua të printoj poezitë. Vajtëm në shtëpinë e tij, që e kish te një nga ato kullat te Rruga e Barrikadave, prapa Pallatit të Kulturës; u ngjitëm nuk di në ç’kat, u ulëm te kompjuteri dhe e instaluam të shkretin printer. Dhe Dori shkroi që nga tastiera: Kjo është poezi dhe pastaj shtypi butonin e printimit; për t’u gëzuar pastaj si fëmijë, gjithë duke e tepruar deri në grotesk siç e kish zakon, kur e pa printerin të kalonte fletën e letrës nëpër dhëmbë, dhe ta nxirrte me tekstin sipër: Kjo është poezi. Thënia doemos i referohej jo vetes, por aktit si u shkrua mbi letër: homazh ndaj teknologjisë. Majakovski dhe Marinetti do ta kishin përshëndetur.

© 2019, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.